تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

قوجابەرگەن باتىر

kerey.kz

 |  Oct 2, 2019

باحىت ەجەنحانۇلى
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ،
«قوجابەرگەن باتىر» كىتابىنىڭ اۆتورى

1756-1767 جىلداردا قالىپتاسقان ءمانجۋ-قىتاي مۇراعات قۇجاتتارى

نەگىزىندە

1. كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن قوجابەرگەن باتىرعا قاتىستى تاريحي

قۇجاتتار

قولىڭىزعا تيگەن بۇل كىتاپ اباق كرەيدىڭ شىبارايعىر رۋىنان شىققان
قوجابەرگەن باتىردىڭ 1756-1767 جىلدارى ارالىنداعى تاريحى تۋرالى سىر
شەرتەتىن، ءوز داۋىرىندە قالىپتاسقان ناقتى مۇراعات قۇجاتتار نەگىزىندە
جازىلعان. كىتاپ ءۇش بولىمنەن تۇرادى: 1. اتالمىش تاريحي كەزەڭدە
قالىپتاسقان قازاق-تسين قارىم-قاتىناسى جانە ونداعى قوجابەرگەن باتىردىڭ
ىقپالى سىندى تاقىرىپتارعا ارنالعان زەرتتەۋلەر; 2. قوجابەرگەنگە قاتىستى
ءمانجۋ-قىتاي تىلدەرىندە قالىپتاسقا ناقتى مۇراعات قۇجاتتاردىڭ قازىرگى
قازاق تىلىنە اۋدارمالارى (تاريحي-دەرەكتانۋلىق عىلىمي تالاپقا ساي، مۇندا
ءمانجۋ تىلدەگى قۇجاتتاردىڭ ترانسكريپتسيالارى دا بەرىلگەن); 3. قۇجاتتاردىڭ
فاكسيميلە كوشىرمەلەرىنىڭ تاڭدامالى توپتاماسى.
كىتاپقا جالپى 70 قۇجات ەنگىزىلدى. ۋاقىت جاعىنان ايتقاندا، بۇل
قۇجاتتار 1756 جىلى 12 تامىزدان 1767 جىلى 30 قىركۇيەككە دەيىنگى
ارالىقتى قامتيدى. قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىنا شولۋ جاساۋدان بۇرىن ءبىز اۋەلى
وسى قۇجاتتاردىڭ دەرەككوز رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى توقتالىپ وتسەك.
كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 70 قۇجات ەكى تىلدە، ياعني ءمانجۋ جانە قىتاي
تىلدەرىندە جازىلعان. مۇنداعى قۇجاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 58 قۇجات
جاقىن جىلدارى عانا جاريالانىپ، الىدە بولسا عالىمدار مەن قالىڭ وقىرمان
قاۋىمنىڭ نازارىنا ءىلىنىپ ۇلگىرمەگەن. ال قىتاي ءتىلدى قۇجاتتىڭ سانى 12 1 ،
ونىڭ توعىزىن ءبىز XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قۇراستىرىلعان،
قىتايتانۋشى عىلىمي قاۋىمعا ءبىرشاما بەلگىلى بولىپ كەلگەن تسين پاتشالىق
دەرەككوزدەرىنەن الدىق. ال قىتاي تىلىندەگى قالعان 3 قۇجات تا جاقىن
جىلداردا جاريالانعان تىڭ مۇراعات قۇجاتتار.
الدىمەن قىتاي ءتىلدى قۇجاتتاردىڭ قالىپتاسۋ تاريحى تۋرالى قىسقاشا
تۇسىندىرمە بەرىپ كەتسەك. جۇرتقا ءمالىم، XVII- XVIII عاسىرلارداعى تسين
پاتشالىعى مەن جوڭعار حادىعى اراسىندا بولعان سوعىستار تسين پاتشالىق
تاريحىنداعى ەڭ ەلەۋلى وقيعالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. سول سەبەپتەن دە، تسين
1 وسى 12 قۇجاتتان تىس، ءمانجۋ ءتىلدى قۇجاتتاردىڭ قوسىمشاسى رەتىندە قالىپتاسقان قىتاي تىلىندەگى 3 دانا ءتىزىم
بار. بۇل تىزىمدەردى ءبىز جەكە قۇجاتتار رەتىندە قاراستىرمادىق.

پاتشالىق وردا قالامگەرلەرى ءوز بيلەۋشىلەرىنىڭ «داناعويلىعى» مەن
پاتشالىقتارىنىڭ اسكەري جەتىستىكتەرىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا اتالمىش
تاريحي مازمۇنعا قاتىستى «پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن» دەپ باستالاتىن
ءبىرسىپىرا تاريحي قۇجاتتار جيناعىن قۇراستىرىپ شىقان. ەڭ اۋەلى تسين
پاتشاسى كانسي (1654-1722) بيلىك قۇرعان تۇستا، دالىرەك ايتساق 1708 جىلى
«تسيندين تسين چجەن پيندين شومو فانليۋە» (钦定亲征平定朔漠方略), ياعني
«پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن قۇراستىرىلعان پاتشا اعزامنىڭ ءوزى جورىقتا بولعان
گوبي دالاسىن تىنىشتاندىرۋ ءىسىنىڭ ستراتەگياسى») دەپ اتالاتىن جيناقتى
قۇراستىرىپ شىقان. قىرىق سەگىز (48) تسزيۋاننان (بۋمادان) تۇراتىن بۇل
ەڭبەك تسين پاتشالىعىمەن جاۋلاسقان جوڭعار بيلەۋشىسى گالدانعا قارسى
جۇرگىزىلگەن 3 مارتە اسكەري جورىقتىڭ جەلىسىمەن قۇراستىرىلعان. بۇل ەڭبەكتە
تسين پاتشالىق ورداسىنا جەتكەن قازاققا قاتىستى ءبىراز العاشقى مالىمەتتەر
ساقتالعان. دەگەنمەن، قازاق جەرى مەن قازاق ەلى تۋرالى قىتاي جازبا
مالىمەتتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگى سول كانسي پاتشانىڭ نەمەرەسى تسيانلۋننىڭ
تۇسىندا پايدا بولعان. ونداعى ءتيىستى مالىمەتتەر نەگىزىنەن ەكى تىلدە، ياعني
ءمانجۋ تىلىندە جانە قىتاي تىلىندە قالىپتاسقان. ءمانجۋ ءتىلدى دەرەككوزدەرىنە
قاراعاندا، قىتاي تىلىندە جازىلعان تاريحي دەرەككوزدەرى ەرتەرەك اينالىمعا
ەنگىزىلىپ، جۇرتتىڭ نازارىنا كوبىرەك ءىلىنىپ كەلگەن. وسى سالىستىرمالى تۇردە
ايگىلى بولىپ كەلگەن قىتاي تىلىندەگى ءداستۇرلى دەرەككوزدەردىڭ قاتارىندا
«تسيندين پيندين چجۋنگاەر فانليۋە» (钦定平定准噶尔方略), ياعني
«پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن قۇراستىرىلعان جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ
ستراتەگياسى» (تومەندە بۇل كىتاپ قىسقارتىلعان اتىمەن پچجف دەپ الىنباق)
اتتى جيناق تا بار ەدى. 1771 جىلى قۇراستىرىلعان، جالپى كولەمى 172
تسزيۋاننان (بۋمادان) تۇراتىن بۇل جيناق نەگىزىنەن تسيانلۋن زامانىنداعى
تسين پاتشالىعىنىڭ جوڭعار حاندىعىنا قارسى جۇرگىزگەن سوڭعى
جورىقتارىنا، سونداي-اق ونىڭ قاشقاريانى باسىپ الۋ تاريحىنا قاتىستى
مۇراعات قۇجاتتارىنان قۇرالادى. وندا قازاقتارعا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار
دا مولىنان كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ وسى كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 9 قۇجات وسى
ەنبەكتەن الىنعان.
ايتا كەتۋ كەرەك، پچجف سىندى قىتاي تىلىندە قالىپتاسقان كىتاپتارعا
ەنگىزىلگەن قۇجاتتاردىڭ كوبىسى ءبىرىنشى قولدى دەرەككوزدەر ەمەس، ولاردى سول
كەزدەگى تسين پاتشالىق وردا بىتىكشىلەر ءمانجۋ ءتىلدى قۇجاتتاردان اۋدارىپ
العان. ال سول ەكىنشىقولدى دەرەككوزدەردىڭ ارعى قاينارلارىنا ءبىز جۋىردا
عانا قول جەتكىزىپ وتىرمىز: وسى XXI عاسىرعا كىرگەننەن بەرى الدى 300 جىلدان
استام ۋاقىت بويى شاڭ باسىپ كەلگەن ءمانجۋ ءتىلدى تاريحي مۇراعات قۇجاتتار دا
ارت-ارتىنان جاريالانا باستالدى. بۇل بولسا ءبىزدىڭ قازاق تاريحىنا، ونىڭ
ىشىندە XVIII-XIX عاسىرلارداعى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسى تاريحىنا
بايلانىستى تۇسىنىگىمىزدى تەرەڭدەتۋگە الدەقايدا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرىپ
وتىر. بۇعان دالەل رەتىندە ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسى كىتابىمىزعا دەرەككوزدىك ارقاۋ
بولعان ماتەريالدارعا بايلانىستى مىنا جايىتتى اتاپ وتۋىمىزگە بولادى:
جوعارىدا ايتىلعانداي، ءداستۇرلى قىتاي جازبالارىندا ساقتالىپ كەلگەن
قوجابەرگەن باتىرعا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ سانى 10-عا دا جەتپەيتىن بولسا،
جاڭادان اشىلىپ جاتقان ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات قۇجاتتارى اراسىنان ءبىز

قازىرگە دەيىن قوجابەرگەننىڭ ومىرىنە قاتىستى 50-دەن استام قۇجات تاۋىپ
وتىرمىز.
تسين پاتشالىق مۇراعات قۇجاتتارى قىتايدىڭ، اسىرەسە ونداعى بيلىك قۇرعان
سوڭعى پاتشالىق، ياعني تسين پاتشالىق داۋىرىندەگى تاريحي جازبالاردىڭ
ىشىندەگى ەڭ قۇندى تاريحي دەرەككوز بولىپ سانالادى. ورتا ازيا تاريحىنا
قاتىستى قىتاي دەرەككوزدەرى تۇرعىسىنان ايتقاندا دا وسىلاي.
قىتايتانۋشىلارعا ءمالىم، وسى مۇراعات قۇجاتتار عىلىمي اينالىمعا
ەنگىزىلۋدەن بۇرىن، عالىمدار XVIII-XIX عاسىرلارداعى ورتالىق ازيا
تاريحىنا قاتىستى تسين پاتشالىق دەرەككوزدەرىن نەگىزىنەن قىتاي تىلىندە
قالىپتاسقان تسين پاتشالىق وردا جازبالارى مەن جەكە تاريحي-گەوگرافيالىق
شىعارمالارىنان الىپ كەلگەن. جۇرتقا ءبىرشاما ايگىلى بۇل ەڭبەكتەردە
كوپتەگەن قۇندى ماتەريالدار بار ەكەنى راس، الايدا، جوعارىدا ايتىلعانداي،
بۇل ماتەريالدار ەكىنشى قولدى دەرەككوزدەر بولىپ ەسەپتەلىنەدى. بۇلاردىڭ
جازىلۋ ماقساتى، اۆتورلارىنىڭ ۇستانىمى جانە سول اۆتورلاردىڭ تاريحي
ماتەريالداردى تانىپ ءبىلۋ قابىلەتتەرى ءار ءتۇرلى بولعان، سوندىقتان دا ونداعى
كورسەتىلگەن ءتاريحي دەرەكتەردىڭ بارلىعى تولىققاندى جانە وبەكتيۆتى بولا
بەرمەيتىنى ءسوزسىز. وندا قازاق قاۋىمىنىڭ ىشكى جاعدايىن، اسىرەسە حان-
سۇلتاندارىنان تىس قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ءومىر-تىرشىلىگىنەن سىر شەرتەتىن
دەرەكتەر كەمدە-كەم بولاتىن. ال تسين پاتشالىعى داۋىرىندە قالىپتاسقان
مۇراعات قۇجاتتار، اسىرەسە بۇرىن جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارىپ ۇلگىرمەگەن، ەندى-
ەندى عىلىمي اينالىمعا كىرە باستاعان ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات قۇجاتتاردىڭ
تاريحي-دەرەككوزدىك قۇندىلىعى جوعارداعى اتالعان قىتاي ءتىلدى تاريحي نەمەسە
تاريحي-گەوگرافيالىق ەڭبەكتەردىڭ تاريحي قۇندىلىعىنان ءبىر ساتى جوعارى
تۇرادى، ويتكەنى: بىرىنشىدەن، بۇل قۇجاتتار سول داۋىردەگى ءتيىستى ىستەرگە
قاتىستى حاتتالعان ەڭ العاشقى، ەڭ تىكەلەي، ءبىرىنشى قولدى تاريحي دەرەكتەر،
سوندىقتان ولار سالىستىرمالى تۇردە كوبىرەك سەنىمدى ءارى وبەكتيۆتى;
ەكىنشىدەن، اتالمىش قۇجاتتار تابيعي تۇردە قالىپتاسقان. كەي تاريحي ءىس
نەمەسە تاريحي وقيعانىڭ ماڭىزدىلىعىنا نەمەسە كۇردەلى ەكەندىگىنە قاراي
ولاردىڭ شەڭبەرىندە ءبىر توپ قۇجاتتار قالىپتاسقان جاعداي بولعان. وسىنداي
ەرەكشەلىكتەر قوجابەرگەن باتىرعا قاتىستى ءمانجۋ مۇراعات قۇجاتتارىنان دا
بايقالادى. مىسالى، 1765 جىلعى قوجابەرگەنمەن قاتىستى بولعان ءبىر ىسكە،
انىعىراق ايتقاندا، سول جىلى كۇزدەگى تسين پاتشالىق شەكارا اسكەرلەرىنىڭ
قوجابەرگەن باستاعان قازاقتارعا جاساعان قيانات ارەكەتى كەزىندە جانە
اتالمىش وقيعامەن بايلانىستى جۇرگىزىلگەن قازاق-قىتاي ديپلوماتيالىق
بارىس-كەلىسىندە قالىپتاسقان تاريحي قۇجاتتاردىڭ سانى وننان استام بىرلىككە
جەتكەن!
ارينە، پاتشا ورداسىنداعى ساراي بىتىكشىلەرى بولسىن، نەمەسە قازاقتارمەن
تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولىپ ءجۇرىپ ءتيىستى قۇجاتتار جازىپ قالدىرعان
ءمانجۋ ۇلىقتارى بولسىن، ولاردىڭ بارلىعى تسين پاتشالىعىنىڭ
يدەالوگياسىنا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر ەدى. سوندىقتان دا، ولاردىڭ قازاقتار
تۋرالى جازىپ قالدىرعان نارسەلەرىندە شاۆينيستىك پيعىل مۇڭكىپ
تۇراتىندىعى راس. مىسالى، وسى كىتابىمزعا ەنگەن قۇجاتتارتاردا دا
قازاقتاردى مەشەۋ ەتىپ نەمەسە جاۋىز ەتىپ كورسەتكەن جايتتەر، ءتىپتى “قازاقتار
بىزگە باعىنىپ بودان بولدى” دەگەن كەرتارتپا تۇجىرىمدار كەزدەسەدى. تاريحي
دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ تالابىنا ساي، ءبىز مۇنداي تۇستاردى ءوز كۇيىنشە

قالدىردىق. ولارعا وقىرمان وبەكتيۆتى سىنني كوزعاراسپەن قارايتىندىعىنا
سەنەمىز.
ەندەشە، ءبىزدىڭ وسى كىتامىزعا ەنگىزىلەن قۇجاتتاردا قوجابەرگەن باتىر
تۋرالى، ونىڭ قازاق-تسين قارىم-قاتىناسى تاريحىنداعى ءرولى، سونداي-اق
قوجابەرگەن باتىر سىندى قازاق كوسەمدەرى باستاعان قازاق جۇرتى، ولاردىڭ
مەكەن ەتكەن قاسيەتتى جەرى تۋرالى قانداي دەرەكتەر ساقتالعان؟ تومەندە، ءبىز
وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

2. قوجابەرگەن باتىردىڭ تەگى جانە ءومىرجاسى حاقىندا
ەڭ اۋەلى مىنا ءبىر جايتقە نازار اۋدارساق: كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 14-
قۇجاتتا «قوجابەرگەن مەن قارا باراق – ابىلايدان كەيىن ءىس اتقاراتىن
مارتەبەلى ادامدار بولىپ سانالادى» دەگەن سوزدەر ايتىلادى. اسىلى، XVIII
عاسىردا قوجابەرگەن ەسىمدى قازاقتىڭ تاريحي تۇلعاسىنىڭ بولعاندىعىن جانە
وعان ءمانجۋ-قىتايلار ءبىرشاما نازار اۋدارعاندىعىن ءبىز قىتايدىڭ ءداستۇرلى
جازبالارىندا ساقتالىپ كەلگەن مالىمەتتەردەن دە ازدى-كوپتى وقىپ كەلگەن
بولاتىنبىز. دەگەنمەن، وتاندىق تاريحنامامىزدا اتالمىش تاريحي تۇلعاعا
بەرىلگەن ورىن، ول تۋرالى ارنالعان عىلىمي زەرتتەۋلەر لايىقتى دەڭگەيدە دەپ
ايتا المايمىز. وسىنداي جاعدايدىڭ قالىپتاسۋ سەبەبى مىنادا بولسا كەرەك:
بىرىنشىدەن، ءوز كەزىندە قاعاز بەتىنە تۇسكەن ناقتى دەرەككوزدەردىڭ ازدىعى
ءتيىستى ماسەلەلەردى تەرەڭىنەن تانىپ-بىلۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرمەگەن;
ەكىنشىدەن، سول ءتيىستى ماسەلەلەردىڭ كۇڭگىرتىگىن پايدالانىپ ءبىراز «زەرتتەۋلەر»
اتالمىش قوجابەرگەننىڭ تەگىن ءار جەردەن ىزدەپ، ماسەلەنىڭ عىلىمي تۇرىندە
شەشىلۋىنە كەدەرگى جاساعان; ۇشىنشىدەن، وزدەرىن «قوجابەرگەننىڭ ۇرپاعىمىز»
دەپ ساناپ، سوناۋ 19701990-جىلدارىندا-اق اتالمىش تۇلعاعا اس بەرىپ،
شەجىرەسىن تۇگەندەپ جۇرگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى شەتەلدە، ياعني موڭعوليا
مەن قىتايدا تۇرىپ جاتقاندىقتان، ولاردىڭ داۋىسى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى
قازاقستاندا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەستىلمەگەن. ەندەشە، اتالمىش تاريحي
تۇلعانىڭ تەگى، زادى، قانداي؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاڭادان اشىلىپ جاتقان تسين
پاتشالىق داۋىرىندە قالىپتاسقان ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات قۇجاتتاردا ساقتالعان
مالىمەتتەر بۇل ماسەلەگە جاۋاپ بەرە الادى.
وسى كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن ءمانجۋ ءتىلدى قۇجاتتاردىڭ بىرنەشەۋىندە نە
قوجابەرگەننىڭ شىققان رۋى، نە ونىڭ وتباسى مۇشەلەرى تۋرالى ءسوز قوزعاعان.
مۇندا ءبىز اۋەلى 21-قۇجاتتى ەرەكشە اتاعىمىز كەلەدى، ويتكەنى، وزگە
قۇجاتتاردا ساقتالعان ماعلۇماتتارعا قاراعاندا، بۇل قۇجاتتىڭ ارعى
تۇپنۇسقاسىن وزگە ەمەس، ابىلاي حاننىڭ ءوزى جازىپ بەرگەن. دەمەك، مۇنداعى
اتالعان تۇلعالار – ابىلاي حان مويىنداعان، ساناسقان ورتا ءجۇز قازاق
باسشىلارى. قۇجاتتا ورتا ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارى مەن ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىن
تىزبەكتەي كەلە ابىلاي حان «اباق كەرەيدىڭ 1 000 وتباسى قوجابەرگەن
باتىردىڭ بيلىگىندە» دەپ مالىمدەيدى. ابىلاي حان تارابىنان بەرىلگەن بۇل
مالىمەت ءبىر جاعىنان قوجابەرگەن باتىردىڭ ورتا ءجۇز قازاقتارى اراسىندا اسا
ابىرويلى تۇلعا ەكەندىگىن، جوعارىداعى كورسەتىلگەن الگى 14-قۇجاتا ايتىلعان
«قوجابەرگەن مەن قارا باراق – قازاقتار اراسىنداعى ابىلايدان كەيىنگى
مارتەبەلىلەۋ ادام» دەگەن سوزدەردىڭ شىن ەكەندىگىن، قوجابەرگەن باتىردىڭ
تەك ءوز رۋنىڭ باسشىسى ەمەس، شىعىستاعى ەل-جۇرتتىڭ ورتاق كوسەمى ءارى

قورعاندارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن پاش ەتىپ تۇرسا، ەكىنشىدەن بۇل مالىمەت
قوجابەرگەندى «اباق كەرەي» دەپ ناقتىلاپ كورسەتكەن 2 .
دەمەك، ءمانجۋ-قىتاي جازبالارىندا كەزدەسەتىن قوجابەرگەن باتىر وزگەدەن
ەمەس، اباق كەرەي تايپاسىنان شىققان. ەندەشە، ول ءارى قاراي 12 اباقتىڭ قاي
رۋىنان شىققان؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن ءبىز ءمانجۋ قۇجاتتارىنداعى
مالىمەتتەر مەن وسىعان دەيىن جينالعان قازاقتىڭ اۋىزەكى تاريحي
دەرەككوزدەرىندەگى، ياعني 19701990-جىلدارى ارالىعىندا موڭعوليا ولگەي
جەرىندەگى اباق كەرەيلەر اراسىنان جينالعان شەجىرەلەردەگى مالىمەتتەردى
سالىستىرىپ قاراستىرۋدى ءجون دەپ سانادىق. وسى دۇنيەلەردىڭ اراسىنداعى
«شىبارايعىر شەجىرەسى» 3 (تومەندە «شەجىرە» دەپ قىسقارتىلىپ الىنباق)
دەپ اتالاتىن ماتەريال ءبىز ءۇشىن اسا قۇندى كورىندى، ويتكەنى، مۇندا
قوجابەرگەننەن تارالعان ۇلداردىڭ ناقتى ەسىمدەرى كورسەتىلگەن، ال بۇل
ەسىمدەردىڭ ءبىرازىن ءبىز وسى كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات
قۇجاتتارى اراسىنان دا كەزدەستىرىپ وتىرمىز.
«شەجىرەدە» قوجابەرگەننىڭ ءۇش ايەلىنەن مىنا ۇلدار تۋىلعان دەپ
كورسەتىلەدى: 1. بايبىشەدەن («بايبىشە اتىنان» دەپ كورسەتىلگەن): بايتايلاق;
قالىباي; توقبۋرا; مالكەلدى; ەرتىسباي; 2. ەكىنشى ايەلىنەن («بايبۋرا
اتالادى» دەپ كورسەتىلگەن): كەنەنباي; كەنەت; ءمامى. 3. ءۇشىنشى ايەلدەن
(«جۇزىك اتالادى»): جانداۋلەت; شىنداۋلەت; رىستامبەت; مەڭدىباي; بوگەنباي;
كەنجەباي; قازاقباي.
ءبىزدىڭ وسى كىتابىمىزعا تىڭ تاريحي دەرەككوز رەتىندە ەنگىزىلىپ وتىرعان
ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات قۇجاتتار اراسىندا بىرنەشە «قوجابەرگەننىڭ ۇلى»
كورسەتىلەدى. ال بۇلاردىڭ بارلىعى جوعارىدا كورسەتىلگەن قازاق شەجىرەسىندەگى
ەسىمدەرمەن سايكەسەدى:
جانداۋلەت: بۇل ەسىم ءبىزدىڭ وسى كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن ءۇش قۇجاتتا، ياعني
46-, 58-, جانە 69-قۇجاتتاردا كەزىگەدى، جانە ەكى قۇجاتتا دا وسى جانداۋلەتتى
«قوجابەرگەننىڭ ۇلى» دەپ كورسەتەدى. ءبىر قىزىعى، «شەجىرەدە» جانداۋلەت
«قوجابەرگەننىڭ قاراشاڭىراعىنا يە بولعان. قوجابەرگەننىڭ اق تۋى وسىنىڭ
ۇيىندە ساقتاۋلى 4 » دەپ حابار بەرسە، ءمانجۋ قۇجاتتارى دا قوجابەرگەننىڭ
جانداۋلەتپەن بىرگە تۋراتىندىعىن، سوندىقتان جانداۋلەتتىڭ قيىن-قىستاۋ
كەزىندە اكەسىنىڭ ورنىندا ەل اراسىندا ءسوزىن وتكىزە الاتىندىعىن كورسەتىپ تۇر
(تومەندەگى 9-تاراۋشىعا قاراڭىز);
بايتايلاق: بۇل ەسىم كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 14-قۇجاتتا كەزدەسەدى.
قۇجاتتا قوجابەرگەننىڭ ەلشىسى رەتىندە تسين اسكەري لاگەرىنە بارىپ تسين
ۇلىقتارىنا ماڭىزدى حابارلاردى جەتكىزگەن بۇل ادامدى «قوجابەرگەننىڭ
ۇلى» دەپ انىق كورسەتكەن;

2 وسى مالىمەتتەن تىس، كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 2- جانە 3-قۇجاتتاردا قوجابەرگەندى «كەرەي-ۋاق تايپاسىنان شىققان» دەپ
كورسەتەدى. ال قىتاي تىلىندە جازىلعان 11-قۇجاتتا قوجابەرگەننىڭ شىققان تەگى «ۆاكە تسيراتە» (瓦克起拉特) دەپ
كورسەتىلەدى. مۇنداعى «ۆاكە»  «ۋاق» ءسوزىنىڭ قىتايشا ترانسكريپتسياسى ەكەندىگى انىق; ال «تسيراتە» – «كەرەي» ءسوزىنىڭ
موڭعول تىلىندەگى كوپشە ءتۇرى، ياعني «كەرەيىت» سوزىنەن كەلگەن بولسا كەرەك.
3 بۇل شەجيرە مىنا جيناققا ەنگىزىلگەن: زۇرحانبايۇلى 1996, 7176-بب.
4 وسى شەجىرەدە كورسەتىلگەن مالىمەتكە قاراعاندا، قوجابەرگەننىڭ تۋى اق ءتۇستى بولعان. الايدا، كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 1-
جانە 4-قۇجاتتارداعى وسى ماسەلەمەن قاتىستى مىنا ءبىر دەرەك ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارادى: اتالمىش قۇجاتتىڭ ايتۋى
بويىنشا، قازاق قوجابەرگەن باتىرمەن بىرگە تسين پاتشالىق اسكەري كۇشىنە قارسى شىققان ءامىرسانا ءوزىن جاۋدان جاسىرىپ
قالۋ ماقساتىندا ۇستاپ جۇرگەن تۋىن كوك ءتۇستى تۋعا الماستىردى-مىس. ءبىزدىڭ تۇسىنگەنىمىز، ءامىرسانا مۇندا ءوز تۋىن قازاق
تۋىنا الماستىرعان. بۇل دەرەكتەن «قوجابەرگەن تۋىنىڭ ءتۇسى كوك بولعان با» دەگەن كۇدىك تۋىندايدى. ارينە، ءامىرسانانىڭ
اۋىستىرعانى قوجابەرگەننىڭ جەكە تۋى ەمەس، قازاق ارمياسىنىڭ جالپى تۋى بولۋى دا مۇمكىن.

قالىباي: «شەجىرەدە» قالىباي قوجابەرگەننىڭ ۇلكەن ۇلى دەپ
كورسەتىلگەن. كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 29-قۇجاتتا ەسىمى مانجۋشە «halbai» دەپ
حاتتالعان ادام كەزدەسەدى، ول 1759 جىلى 1 000 اسكەر باستاپ قارا باراقپەن
(نايمان كوكجال باراقپەن) بىرگە جوڭعاريا مەن ىلە-كوكسۋ-زايسان سىندى
جەرلەرگە جورىق جاساعان ەكەن. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، اتالمىش ءمانجۋ
قۇجاتىندا كەزدەسەتىن «halbai»  قوجابەرگەننىڭ ۇلى قالىباي بولۋعا ءتيىستى.
ءبىزدى وسىنداي پايىمداۋعا جەتەكتەگەن تەك ەكى دەرەككوزدەگى ەسىمدەردىڭ
ۇقساستىعى عانا ەمەس، ءبىز مۇندا مىناداي تاريحي فاكتىگە دە نازار اۋدارىپ
وتىرمىز: 1757 جىلى تامىز ايىندا قوجابەرگەن ءدال وسى 29-قۇجاتتا
ايتىلعان قارا باراقپەن (كوكجال باراقپەن) بىرگە تسيننىڭ اسكەري لاگەرىنە
بارىپ، تسين ۇلىقتارىمەن كەزدەسىپ، تسين ارمياسىنىڭ تارباعاتاي وڭىرىنەن
شەگىنۋىن تالاپ ەتىپ (28-قۇجات; تومەندەگى 5-تاراۋشاداعى ءتيىستى تالداۋىمىزعا
دا قاراڭىز), وزدەرىنىڭ «ۋلەتتەرگە»، ياعني جوڭعار قالماقتارىنا قارسى
جۇرگىزەتىن جورىقتارىنا كەرەكتى كۋالىك حات العان (1115-قۇجاتتار).
قوجابەرگەن مەن قارا باراقتىڭ (كوكجال باراقتىڭ) سوناۋ 1757 جىلدا-اق
قالماق-شۇرشىتتەرگە قارسى قۇرعان وداعى 1759 جىلعا دەيىن جالعاسىپ كەلگەن
بولسا كەرەك. دەگەنمەن، وسى 1759 جىلى قوجابەرگەن وزىنە قاراستى 1 000
اسكەردى ۇلى قالىبايعا باسقارتقىزىپ قويعان ءتارىزدى. مۇنداي جاعدايدىڭ
بولعاندىعىن ءبىز كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 23-قۇجاتتاعى ءبىر مالىمەتتەن دە
بايقاي الامىز. بۇل قۇجاتتىڭ ايتۋى بويىنشا، 1758 جىلى قوجابەرگەن 1 000
ساربازدى باستاپ ەرتىس بەن اياراق كولىنە دەيىنگى اۋماقتا جورىق جاساپ
شىققان. سونان سوڭ، اتالمىش جورىقتا قولىنا تۇسكەن تۇتقىنداردىڭ سانى
ماردىمسىز بولعاندىقتان، قوجابەرگەن ءوز اۋىلىنا قايتىپ كەتىپ، ارتىنا تەك
ابىلاي حاننىڭ بەيجىڭنەن ورالىپ كەلە جاتقان ەلشىلەرىن كۇتىپ العىزۋ
ماقستىندا 11 جاساقتى «halanbai»-عا تاپسىرىپ كەتكەن. مۇنداعى «halanbai»
ءسوزى دە قازاقشا «قالىباي» ەسىمىنىڭ قاتەلەنىپ جازىلعان ءتۇرى بولسا كەرەك 5 ;
«بايبۋرا»: ءبىزدىڭ وسى كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 31-قۇجاتتا مىناداي
مالىمەت ساقتالعان: 1759 جىلى 2 قىركۇيەك كۇنى بىرنەشە توپ قازاق ساۋدا
كەرۋەنى تسين پاتشالىعىنىڭ قۇزىرىنداعى ءۇرىمجى جەرىنە مال ايداپ بارادى،
سونداعى ءبىر توپ قازاقتاردىڭ بايبۋرا ەسىمدى باسشىسى ءوزىن «مەن قوجىگەردىڭ
ۇلىمىن» دەپ تانىستىرعان. بۇل جەردە اۋەلى «قوجىگەر» دەپ حاتتالعان ەسىم
ءبىزدىڭ كۇمانىمىزدى تۋدىرىپ وتىر، ويتكەنى، مۇنداعى ايتىلعان ادامەن ءبىر
ۋاقىتتا ساۋدا كەرۋەندەرىن جىبەرگەن وزگە ەمەس، ابىلاي حان مەن ابىلپەيىز
سۇلتاندار (31-قۇجات). ال وسى حان-سۇلتاندارمەن ەسىمى بىرگە اتالىپ وتىرعان
«قوجىگەر» وزگە تاريحي جازبالاردا دا، قازاقتىڭ اۋىزەكى دەرەككوزدەرىندە دە
كەزدەسپەيدى. شىندىعىنا كەلسەك، قازاقتار مەن ءشۇرشىت-قىتايلار اراسىنداعى
«جىلقىعا جىبەك» ساۋدا بايلانىسىنىڭ باستالۋى وسىنداعى ايتىلعان ابىلاي
حان، ابىلپەيىز سۇلتان، سونداي-اق قابانباي، قوجابەرگەن جانە داۋلەتباي
سىندى قازاق كوسەمدەرىمەن تىكەلەي قاتىسى بار، 1758-1759 جىلدارى
ارالىعىندا ۇرىمجىدە تۇراتىن تسين ۇلىقتارى اۋەلى سول قازاق كوسەمدەرىنىڭ
اتىنان كەلەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىن كۇتكەن ەدى (بۇل تۋرالى 28-قۇجاتقا
قاراڭىز). وسى ءجايتتى ەسكەرە وتىرىپ ءبىز مىناداي تۇجىرىم جاسايمىز: وسى
31-قۇجاتتاعى «قوجىگەر» دەگەن ەسىم اسىلى قاتە جازىلعان، ول «قوجابەرگەن»
5 بۇل ەسىم ءبىزدىڭ وسىدان بۇرىنعى ءبىر ەڭبەگىمىزدە «قالامباي» دەپ قاتە اۋدارىلعان (قاراڭىز: ەجەنحانۇلى 2009, 44-
قۇجات).

بولۋعا ءتيىستى. دەمەك، مۇنداعى بايبۋرا دا قوجابەرگەننىڭ ۇلى بولىپ
شىعادى. ارينە، «شەجىرەدە» قوجابەرگەننىڭ وسى ەسىمدى جەكە دارا بالاسى بار
دەگەن مالىمەت بەرىلمەگەن، دەگەنمەن، وندا قوجابەرگەننىڭ ەكىنشى ايەلىنەن
تۋىلعان ءۇش ۇل جالپى «بايبۋرا» دەگەن اتپەن اتالاتىندىعى انىق كورسەتىلگەن
(زۇرحانبايۇلى 1996, 75-ب.).
جوعارىداعى دەرەكتانۋلىق تالداۋ مەن سالىستىرۋلاردان شىعاتىن
قورتىندى بىرەۋ: جاڭادان جارىق كورىپ جاتقان ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات
قۇجاتتارىندا ساقتالىپ قالعان قوجابەرگەننىڭ تەگى مەن ونىڭ وتباسى
مۇشەلەرى تۋرالى دەرەكتەر 1970-1990 جىلدارى موڭگوليا ولگەي جەرىندەگى
قازاقتار اراسىنان جازىپ الىنعان شىبارايعىر شەجىرەسىندەگى مالىمەتتەرمەن
سايكەسەدى، بۇل  تسين پاتشالىق وردا جازبالارىندا ءىز قالدىرعان
قوجابەرگەننىڭ 12 اباق كەرەيدەن، ونىڭ ىشىندە شىبارايعىر رۋىنان
شىققاندىعىن دالەلدەپ وتىر.
ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىرشاما ايگىلى تۇلعا ەكەندىگىنە قاراماستان، قوجابەرگەننىڭ قاشان تۋىپ، قاي
ۋاقىتتا قايتىس بولعاندىعى تۋرالى ەشقانداي ناقتى جازبا مالىمەت جوق بولىپ كەلگەن. 1970-1990
جىلدارى موڭگوليا ولگەي جەرىندە ەلدىڭ اۋزىنان جازىپ الىنعان كەيبىر اڭىزداردا بۋل تۋرالى
ازدى-كوپتى ءسوز قوزعالعانداي بولعانىمەن، ونداعى ايتىلعان ءتيىستى اڭگىمەلەردى نەگىزىنەن كۇڭگىرت ءارى
دايەكسىز دەپ باعالاۋعا بولادى. مىسالى، «شىبارايعىر قوجابەرگەن باتىر» اتتى كىتاپقا
ەنگىزىلگەن «اتا سالتى» اتتى ءبىر شەجىرە ولەڭدە اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى مىناداي بولجاۋ
ايتقان ەكەن:
«(قوجابەرگەن باتىر) 61 مۇشەل جاسىندا زەرتەڭ اۋرۋىنان قايتىس بولعان دەيدى.
1860 (1760 ؟) جىلداردىڭ ماڭايىندا بولعان» 6 .
ءبىزدىڭ تۇسىنۋىمىزشە، اتالمىش كىتاپقا «اتا سالتى» اتتى شەجىرە ەنگىزىلگەن كەزدە، كىتاپتىڭ
قۇراستىرۋشىسى ز. زۇرحانبايۇلى شەجىرەدەگى «قوجابەرگەن باتىر 1860-جىلدارى قايتىس بولدى»
دەگەن اڭگىمەنىڭ قاتە ەكەندىگىن بايقاپ، ونداعى داتانى «1760-جىلدارى؟» دەپ تۇزەتبەك بولعان –
بۇل، ارينە، تاريحي شىندىققا الدەقايدا جاقىن كەلەدى. دەگەنمەن، وسى اڭىزداعى «قوجابەرگەن 61
مۇشەل جاسىندا قايتىس بولدى» دەگەن اڭگىمەنىڭ شىن-وترىگىنە نازار اۋدارىلماعا، ويتكەنى، وسى
اڭىزدىڭ پايدا بولعان زامانىندا ءتيىستى جازبا دەرەككوزدىڭ جوقتىعى دا وسىنداي اڭگىمەنىڭ
شارلاۋىنا جول بەرگەن. ەندى، مىنە، جاڭادان اشىلىپ جاتقان ءمانجۋ ءتىلدى تاريحي قۇجاتتاردا
ساقتالعان مالىمەتتەر ءبىزدىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى ۇعىمىمىزدى ءسال دە بولسا ءبىراز
تەرەڭدەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن ءمانجۋ مۇراعات قۇجاتتارىندا بۇعان
بايلانىستى مىناداي مالىمەتتەر كەزدەسەدى:
كىتابىمىزعا ەنگىزىلگەن 14-قۇجاتتىڭ ايتۋى بويىنشا، 1757 جىلى 25 تامىز كۇنى تسين ۇلىعى
جاوحۋەيدىڭ قوناعى بولعان قوجابەرگەن باتىر: «مەن ءوزىم الپىستان اسقان اداممىن» دەگەن ەكەن.
ال كىتابىمىزعا ەنگەن ءبىرسىپىرا قۇجاتارعا (51-دەن 70-گە دەيىن قۇجاتتار) قاراعاندا، قوجابەرگەن
باتىر كەم دەگەندە 1767 جىلى قىركۇيەك ايىنا دەيىن، ياعني 70 جاستان اسقان شاقتىڭ وزىندە قۇلجا
جەرىنە ساۋدا جۇرگىزىپ بارعان. دەمەك، الگى شەجىرەدەگى «قوجابەرگەن 61 مۇشەل جاسىندا قايتىس
بولعان» دەگەن انگىمە جانساقتىقتان پايدا بولعان. ءبىر وكىنىشتىسى، قوجابەرگەننىڭ ناقتى قاي جىلى
قايتىس بولعاندىعى جونىندە قازىرشە بىزگە ەشقانداي جازبا دەرەك كەزدەسپەي وتىر.