Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
QOJABERGEN BATIR
kerey.kz
Bahıt Ejenhanwlı
tarih ğılımdarınıñ doktorı ,
«Qojabergen batır» kitabınıñ avtorı
1756-1767 jıldarda qalıptasqan mänju-qıtay mwrağat qwjattarı
negizinde
1. Kitabımızğa engizilgen Qojabergen batırğa qatıstı tarihi
qwjattar
Qolıñızğa tigen bwl kitap abaq kreydiñ şıbarayğır ruınan şıqqan
Qojabergen batırdıñ 1756-1767 jıldarı aralındağı tarihı turalı sır
şertetin, öz däuirinde qalıptasqan naqtı mwrağat qwjattar negizinde
jazılğan. Kitap üş bölimnen twradı: 1. Atalmış tarihi kezeñde
qalıptasqan qazaq-cin qarım-qatınası jäne ondağı Qojabergen batırdıñ
ıqpalı sındı taqırıptarğa arnalğan zertteuler; 2. Qojabergenge qatıstı
mänju-qıtay tilderinde qalıptasqa naqtı mwrağat qwjattardıñ qazirgi
qazaq tiline audarmaları (tarihi-derektanulıq ğılımi talapqa say, mwnda
mänju tildegi qwjattardıñ transkripciyaları da berilgen); 3. Qwjattardıñ
faksimile köşirmeleriniñ tañdamalı toptaması.
Kitapqa jalpı 70 qwjat engizildi. Uaqıt jağınan aytqanda, bwl
qwjattar 1756 jılı 12 tamızdan 1767 jılı 30 qırküyekke deyingi
aralıqtı qamtidı. Qwjattardıñ mazmwnına şolu jasaudan bwrın biz äueli
osı qwjattardıñ derekköz retindegi erekşelikteri turalı toqtalıp ötsek.
Kitabımızğa engizilgen 70 qwjat eki tilde, yağni mänju jäne qıtay
tilderinde jazılğan. Mwndağı qwjattardıñ basım köpşiligi, yağni 58 qwjat
jaqın jıldarı ğana jariyalanıp, älide bolsa ğalımdar men qalıñ oqırman
qauımnıñ nazarına ilinip ülgirmegen. Al qıtay tildi qwjattıñ sanı 12 1 ,
onıñ toğızın biz XVIII ğasırdıñ ekinşi jartısında qwrastırılğan,
qıtaytanuşı ğılımi qauımğa birşama belgili bolıp kelgen Cin patşalıq
derekközderinen aldıq. Al qıtay tilindegi qalğan 3 qwjat ta jaqın
jıldarda jariyalanğan tıñ mwrağat qwjattar.
Aldımen qıtay tildi qwjattardıñ qalıptasu tarihı turalı qısqaşa
tüsindirme berip ketsek. Jwrtqa mälim, XVII- XVIII ğasırlardağı Cin
patşalığı men Joñğar hadığı arasında bolğan soğıstar Cin patşalıq
tarihındağı eñ eleuli oqiğalardıñ qatarına jatadı. Sol sebepten de, Cin
1 Osı 12 qwjattan tıs, mänju tildi qwjattardıñ qosımşası retinde qalıptasqan qıtay tilindegi 3 dana tizim
bar. Bwl tizimderdi biz jeke qwjattar retinde qarastırmadıq.
patşalıq orda qalamgerleri öz bileuşileriniñ «danağoylığı» men
patşalıqtarınıñ äskeri jetistikterin wlıqtau maqsatında atalmış
tarihi mazmwnğa qatıstı «patşanıñ bwyrığımen» dep bastalatın
birsıpıra tarihi qwjattar jinağın qwrastırıp şıqan. Eñ äueli Cin
patşası Kansi (1654-1722) bilik qwrğan twsta, dälirek aytsaq 1708 jılı
«Cindin cin çjen pindin Şomo fanlyue» (钦定亲征平定朔漠方略), yağni
«Patşanıñ bwyrığımen qwrastırılğan patşa ağzamnıñ özi jorıqta bolğan
Gobi dalasın tınıştandıru isiniñ strategiyası») dep atalatın jinaqtı
qwrastırıp şıqan. Qırıq segiz (48) czyuan'nan (bumadan) twratın bwl
eñbek Cin patşalığımen jaulasqan joñğar bileuşisi Galdanğa qarsı
jürgizilgen 3 märte äskeri jorıqtıñ jelisimen qwrastırılğan. Bwl eñbekte
Cin patşalıq ordasına jetken qazaqqa qatıstı biraz alğaşqı mälimetter
saqtalğan. Degenmen, Qazaq jeri men qazaq eli turalı qıtay jazba
mälimetteriniñ negizgi böligi sol Kansi patşanıñ nemeresi Cyan'lunnıñ
twsında payda bolğan. Ondağı tiisti mälimetter negizinen eki tilde, yağni
mänju tilinde jäne qıtay tilinde qalıptasqan. Mänju tildi derekközderine
qarağanda, qıtay tilinde jazılğan tarihi derekközderi erterek aynalımğa
engizilip, jwrttıñ nazarına köbirek ilinip kelgen. Osı salıstırmalı türde
äygili bolıp kelgen qıtay tilindegi dästürli derekközderdiñ qatarında
«Cindin pindin Çjungaer fanlyue» (钦定平定准噶尔方略), yağni
«Patşanıñ bwyrığımen qwrastırılğan joñğarlardı tınıştandıru
strategiyası» (tömende bwl kitap qısqartılğan atımen PÇjF dep alınbaq)
attı jinaq ta bar edi. 1771 jılı qwrastırılğan, jalpı kölemi 172
czyuan'nan (bumadan) twratın bwl jinaq negizinen Cyan'lun zamanındağı
Cin patşalığınıñ Joñğar handığına qarsı jürgizgen soñğı
jorıqtarına, sonday-aq onıñ Qaşqariyanı basıp alu tarihına qatıstı
mwrağat qwjattarınan qwraladı. Onda qazaqtarğa qatıstı tarihi qwjattar
da molınan kezdesedi. Bizdiñ osı kitabımızğa engizilgen 9 qwjat osı
enbekten alınğan.
Ayta ketu kerek, PÇjF sındı qıtay tilinde qalıptasqan kitaptarğa
engizilgen qwjattardıñ köbisi birinşi qoldı derekközder emes, olardı sol
kezdegi Cin patşalıq orda bitikşiler mänju tildi qwjattardan audarıp
alğan. Al sol ekinşiqoldı derekközderdiñ arğı qaynarlarına biz juırda
ğana qol jetkizip otırmız: osı XXI ğasırğa kirgennen beri aldı 300 jıldan
astam uaqıt boyı şañ basıp kelgen mänju tildi tarihi mwrağat qwjattar da
art-artınan jariyalana bastaldı. Bwl bolsa bizdiñ qazaq tarihına, onıñ
işinde XVIII-XIX ğasırlardağı qazaq-qıtay qarım-qatınası tarihına
baylanıstı tüsinigimizdi tereñdetuge äldeqayda köbirek mümkindik berip
otır. Bwğan dälel retinde biz özimizdiñ osı kitabımızğa derekközdik arqau
bolğan materialdarğa baylanıstı mına jayıttı atap ötuimizge boladı:
joğarıda aytılğanday, dästürli qıtay jazbalarında saqtalıp kelgen
Qojabergen batırğa qatıstı qwjattardıñ sanı 10-ğa da jetpeytin bolsa,
jañadan aşılıp jatqan mänju tildi mwrağat qwjattarı arasınan biz
qazirge deyin Qojabergenniñ ömirine qatıstı 50-den astam qwjat tauıp
otırmız.
Cin patşalıq mwrağat qwjattarı Qıtaydıñ, äsirese ondağı bilik qwrğan
soñğı patşalıq, yağni Cin patşalıq däuirindegi tarihi jazbalardıñ
işindegi eñ qwndı tarihi derekköz bolıp sanaladı. Orta Aziya tarihına
qatıstı qıtay derekközderi twrğısınan aytqanda da osılay.
Qıtaytanuşılarğa mälim, osı mwrağat qwjattar ğılımi aynalımğa
engiziluden bwrın, ğalımdar XVIII-XIX ğasırlardağı Ortalıq Aziya
tarihına qatıstı Cin patşalıq derekközderin negizinen qıtay tilinde
qalıptasqan Cin patşalıq orda jazbaları men jeke tarihi-geografiyalıq
şığarmalarınan alıp kelgen. Jwrtqa birşama äygili bwl eñbekterde
köptegen qwndı materialdar bar ekeni ras, alayda, joğarıda aytılğanday,
bwl materialdar ekinşi qoldı derekközder bolıp eseptelinedi. Bwlardıñ
jazılu maqsatı, avtorlarınıñ wstanımı jäne sol avtorlardıñ tarihi
materialdardı tanıp bilu qabiletteri är türli bolğan, sondıqtan da ondağı
körsetilgen tärihi derekterdiñ barlığı tolıqqandı jäne ob'ektivti bola
bermeytini sözsiz. Onda qazaq qauımınıñ işki jağdayın, äsirese han-
swltandarınan tıs qazaq bileuşileriniñ ömir-tirşiliginen sır şertetin
derekter kemde-kem bolatın. Al Cin patşalığı däuirinde qalıptasqan
mwrağat qwjattar, äsirese bwrın jwrttıñ nazarın audarıp ülgirmegen, endi-
endi ğılımi aynalımğa kire bastağan mänju tildi mwrağat qwjattardıñ
tarihi-derekközdik qwndılığı joğardağı atalğan qıtay tildi tarihi nemese
tarihi-geografiyalıq eñbekterdiñ tarihi qwndılığınan bir satı joğarı
twradı, öytkeni: birinşiden, bwl qwjattar sol däuirdegi tiisti isterge
qatıstı hattalğan eñ alğaşqı, eñ tikeley, birinşi qoldı tarihi derekter,
sondıqtan olar salıstırmalı türde köbirek senimdi äri ob'ektivti;
ekinşiden, atalmış qwjattar täbiği türde qalıptasqan. Key tarihi is
nemese tarihi oqiğanıñ mañızdılığına nemese kürdeli ekendigine qaray
olardıñ şeñberinde bir top qwjattar qalıptasqan jağday bolğan. Osınday
erekşelikter Qojabergen batırğa qatıstı mänju mwrağat qwjattarınan da
bayqaladı. Mısalı, 1765 jılğı Qojabergenmen qatıstı bolğan bir iske,
anığıraq aytqanda, sol jılı küzdegi Cin patşalıq şekara äskerleriniñ
Qojabergen bastağan qazaqtarğa jasağan qiyanat äreketi kezinde jäne
atalmış oqiğamen baylanıstı jürgizilgen qazaq-qıtay diplomatiyalıq
barıs-kelisinde qalıptasqan tarihi qwjattardıñ sanı onnan astam birlikke
jetken!
Ärine, patşa ordasındağı saray bitikşileri bolsın, nemese qazaqtarmen
tikeley qarım-qatınasta bolıp jürip tiisti qwjattar jazıp qaldırğan
mänju wlıqtarı bolsın, olardıñ barlığı Cin patşalığınıñ
idealogiyasına qızmet etip jürgender edi. Sondıqtan da, olardıñ qazaqtar
turalı jazıp qaldırğan närselerinde şavinistik piğıl müñkip
twratındığı ras. Mısalı, osı kitabımzğa engen qwjattartarda da
qazaqtardı meşeu etip nemese jauız etip körsetken jäytter, tipti “qazaqtar
bizge bağınıp bodan boldı” degen kertartpa twjırımdar kezdesedi. Tarihi
derektanu ğılımınıñ talabına say, biz mwnday twstardı öz küyinşe
qaldırdıq. Olarğa oqırman ob'ektivti sınni közğaraspen qaraytındığına
senemiz.
Endeşe, bizdiñ osı kitamızğa engizilen qwjattarda Qojabergen batır
turalı, onıñ qazaq-cin qarım-qatınası tarihındağı röli, sonday-aq
Qojabergen batır sındı qazaq kösemderi bastağan qazaq jwrtı, olardıñ
meken etken qasietti jeri turalı qanday derekter saqtalğan? Tömende, biz
osı swraqqa jauap izdep körelik.
2. Qojabergen batırdıñ tegi jäne ömirjası haqında
Eñ äueli mına bir jäytqe nazar audarsaq: kitabımızğa engizilgen 14-
qwjatta «Qojabergen men Qara Baraq – Abılaydan keyin is atqaratın
märtebeli adamdar bolıp sanaladı» degen sözder aytıladı. Asılı, XVIII
ğasırda Qojabergen esimdi qazaqtıñ tarihi twlğasınıñ bolğandığın jäne
oğan mänju-qıtaylar birşama nazar audarğandığın biz qıtaydıñ dästürli
jazbalarında saqtalıp kelgen mälimetterden de azdı-köpti oqıp kelgen
bolatınbız. Degenmen, Otandıq tarihnamamızda atalmış tarihi twlğağa
berilgen orın, ol turalı arnalğan ğılımi zertteuler layıqtı deñgeyde dep
ayta almaymız. Osınday jağdaydıñ qalıptasu sebebi mınada bolsa kerek:
birinşiden, öz kezinde qağaz betine tüsken naqtı derekközderdiñ azdığı
tiisti mäselelerdi tereñinen tanıp-biluimizge mümkindik bermegen;
ekinşiden, sol tiisti mäselelerdiñ küñgirtigin paydalanıp biraz «zertteuler»
atalmış Qojabergenniñ tegin är jerden izdep, mäseleniñ ğılımi türinde
şeşiluine kedergi jasağan; üşinşiden, özderin «Qojabergenniñ wrpağımız»
dep sanap, sonau 19701990-jıldarında-aq atalmış twlğağa as berip,
şejiresin tügendep jürgenderdiñ basım köpşiligi şetelde, yağni Moñğoliya
men Qıtayda twrıp jatqandıqtan, olardıñ dauısı qazaqtıñ qaraşañırağı
Qazaqstanda jetkilikti deñgeyde estilmegen. Endeşe, atalmış tarihi
twlğanıñ tegi, zadı, qanday? Bizdiñ oyımızşa, jañadan aşılıp jatqan Cin
patşalıq däuirinde qalıptasqan mänju tildi mwrağat qwjattarda saqtalğan
mälimetter bwl mäselege jauap bere aladı.
Osı kitabımızğa engizilgen mänju tildi qwjattardıñ birneşeuinde ne
Qojabergenniñ şıqqan ruı, ne onıñ otbası müşeleri turalı söz qozğağan.
Mwnda biz äueli 21-qwjattı erekşe atağımız keledi, öytkeni, özge
qwjattarda saqtalğan mağlwmattarğa qarağanda, bwl qwjattıñ arğı
tüpnwsqasın özge emes, Abılay hannıñ özi jazıp bergen. Demek, mwndağı
atalğan twlğalar – Abılay han moyındağan, sanasqan Orta jüz qazaq
basşıları. Qwjatta Orta jüzdiñ ru-taypaları men olardıñ bileuşilerin
tizbektey kele Abılay han «Abaq kereydiñ 1 000 otbası Qojabergen
batırdıñ biliginde» dep mälimdeydi. Abılay han tarabınan berilgen bwl
mälimet bir jağınan Qojabergen batırdıñ Orta jüz qazaqtarı arasında asa
abıroylı twlğa ekendigin, joğarıdağı körsetilgen älgi 14-qwjata aytılğan
«Qojabergen men Qara Baraq – qazaqtar arasındağı Abılaydan keyingi
märtebelileu adam» degen sözderdiñ şın ekendigin, Qojabergen batırdıñ
tek öz runıñ basşısı emes, şığıstağı el-jwrttıñ ortaq kösemi äri
qorğandarınıñ biri ekendigin paş etip twrsa, ekinşiden bwl mälimet
Qojabergendi «abaq kerey» dep naqtılap körsetken 2 .
Demek, mänju-qıtay jazbalarında kezdesetin Qojabergen batır özgeden
emes, abaq kerey taypasınan şıqqan. Endeşe, ol äri qaray 12 abaqtıñ qay
ruınan şıqqan? Bwl swraqqa jauap izdeu üşin biz mänju qwjattarındağı
mälimetter men osığan deyin jinalğan qazaqtıñ auızeki tarihi
derekközderindegi, yağni 19701990-jıldarı aralığında Moñğoliya Ölgey
jerindegi abaq kereyler arasınan jinalğan şejirelerdegi mälimetterdi
salıstırıp qarastırudı jön dep sanadıq. Osı dünielerdiñ arasındağı
«Şıbarayğır şejiresi» 3 (tömende «Şejire» dep qısqartılıp alınbaq)
dep atalatın material biz üşin asa qwndı körindi, öytkeni, mwnda
Qojabergennen taralğan wldardıñ naqtı esimderi körsetilgen, al bwl
esimderdiñ birazın biz osı kitabımızğa engizilgen mänju tildi mwrağat
qwjattarı arasınan da kezdestirip otırmız.
«Şejirede» Qojabergenniñ üş äyelinen mına wldar tuılğan dep
körsetiledi: 1. Bäybişeden («Bäybişe atınan» dep körsetilgen): Baytaylaq;
Qalıbay; Toqbura; Malkeldi; Ertisbay; 2. ekinşi äyelinen («Baybura
ataladı» dep körsetilgen): Kenenbay; Kenet; Mämi. 3. Üşinşi äyelden
(«Jüzik ataladı»): Jandäulet; Şındäulet; Rıstambet; Meñdibay; Bögenbay;
Kenjebay; Qazaqbay.
Bizdiñ osı kitabımızğa tıñ tarihi derekköz retinde engizilip otırğan
mänju tildi mwrağat qwjattar arasında birneşe «Qojabergenniñ wlı»
körsetiledi. Al bwlardıñ barlığı joğarıda körsetilgen qazaq şejiresindegi
esimdermen säykesedi:
Jandäulet: bwl esim bizdiñ osı kitabımızğa engizilgen üş qwjatta, yağni
46-, 58-, jäne 69-qwjattarda kezigedi, jäne eki qwjatta da osı Jandäuletti
«Qojabergenniñ wlı» dep körsetedi. Bir qızığı, «Şejirede» Jandäulet
«Qojabergenniñ qaraşañırağına ie bolğan. Qojabergenniñ aq tuı osınıñ
üyinde saqtaulı 4 » dep habar berse, mänju qwjattarı da Qojabergenniñ
Jandäuletpen birge turatındığın, sondıqtan Jandäulettiñ qiın-qıstau
kezinde äkesiniñ ornında el arasında sözin ötkize alatındığın körsetip twr
(tömendegi 9-tarauşığa qarañız);
Baytaylaq: bwl esim kitabımızğa engizilgen 14-qwjatta kezdesedi.
Qwjatta Qojabergenniñ elşisi retinde Cin äskeri lagerine barıp Cin
wlıqtarına mañızdı habarlardı jetkizgen bwl adamdı «Qojabergenniñ
wlı» dep anıq körsetken;
2 Osı mälimetten tıs, kitabımızğa engizilgen 2- jäne 3-qwjattarda Qojabergendi «kerey-uaq taypasınan şıqqan» dep
körsetedi. Al qıtay tilinde jazılğan 11-qwjatta Qojabergenniñ şıqqan tegi «vake cirate» (瓦克起拉特) dep
körsetiledi. Mwndağı «vake» «uaq» söziniñ qıtayşa transkripciyası ekendigi anıq; al «cirate» – «kerey» söziniñ
moñğol tilindegi köpşe türi, yağni «kereyit» sözinen kelgen bolsa kerek.
3 Bwl şejire mına jinaqqa engizilgen: Zwrhanbaywlı 1996, 7176-bb.
4 Osı şejirede körsetilgen mälimetke qarağanda, Qojabergenniñ tuı aq tüsti bolğan. Alayda, kitabımızğa engizilgen 1-
jäne 4-qwjattardağı osı mäselemen qatıstı mına bir derek bizdiñ nazarımızdı audaradı: atalmış qwjattıñ aytuı
boyınşa, qazaq Qojabergen batırmen birge Cin patşalıq äskeri küşine qarsı şıqqan Ämirsana özin jaudan jasırıp
qalu maqsatında wstap jürgen tuın kök tüsti tuğa almastırdı-mıs. Bizdiñ tüsingenimiz, Ämirsana mwnda öz tuın qazaq
tuına almastırğan. Bwl derekten «Qojabergen tuınıñ tüsi kök bolğan ba» degen küdik tuındaydı. Ärine, Ämirsananıñ
auıstırğanı Qojabergenniñ jeke tuı emes, qazaq armiyasınıñ jalpı tuı boluı da mümkin.
Qalıbay: «Şejirede» Qalıbay Qojabergenniñ ülken wlı dep
körsetilgen. Kitabımızğa engizilgen 29-qwjatta esimi mänjuşe «halbai» dep
hattalğan adam kezdesedi, ol 1759 jılı 1 000 äsker bastap Qara Baraqpen
(nayman kökjal Baraqpen) birge Joñğariya men İle-Köksu-Zaysan sındı
jerlerge jorıq jasağan eken. Bizdiñ payımdauımızşa, atalmış mänju
qwjatında kezdesetin «halbai» Qojabergenniñ wlı Qalıbay boluğa tiisti.
Bizdi osınday payımdauğa jetektegen tek eki derekközdegi esimderdiñ
wqsastığı ğana emes, biz mwnda mınaday tarihi faktige de nazar audarıp
otırmız: 1757 jılı tamız ayında Qojabergen däl osı 29-qwjatta
aytılğan Qara Baraqpen (kökjal Baraqpen) birge Cinnıñ äskeri lagerine
barıp, Cin wlıqtarımen kezdesip, Cin armiyasınıñ Tarbağatay öñirinen
şeginuin talap etip (28-qwjat; tömendegi 5-tarauşadağı tiisti taldauımızğa
da qarañız), özderiniñ «uletterge», yağni joñğar qalmaqtarına qarsı
jürgizetin jorıqtarına kerekti kuälik hat alğan (1115-qwjattar).
Qojabergen men Qara Baraqtıñ (kökjal Baraqtıñ) sonau 1757 jılda-aq
qalmaq-şürşitterge qarsı qwrğan odağı 1759 jılğa deyin jalğasıp kelgen
bolsa kerek. Degenmen, osı 1759 jılı Qojabergen özine qarastı 1 000
äskerdi wlı Qalıbayğa basqartqızıp qoyğan tärizdi. Mwnday jağdaydıñ
bolğandığın biz kitabımızğa engizilgen 23-qwjattağı bir mälimetten de
bayqay alamız. Bwl qwjattıñ aytuı boyınşa, 1758 jılı Qojabergen 1 000
sarbazdı bastap Ertis ben Ayaraq köline deyingi aumaqta jorıq jasap
şıqqan. Sonan soñ, atalmış jorıqta qolına tüsken twtqındardıñ sanı
mardımsız bolğandıqtan, Qojabergen öz auılına qaytıp ketip, artına tek
Abılay hannıñ Beyjiñnen oralıp kele jatqan elşilerin kütip alğızu
maqstında 11 jasaqtı «halanbai»-ğa tapsırıp ketken. Mwndağı «halanbai»
sözi de qazaqşa «Qalıbay» esiminiñ qatelenip jazılğan türi bolsa kerek 5 ;
«Baybura»: Bizdiñ osı kitabımızğa engizilgen 31-qwjatta mınaday
mälimet saqtalğan: 1759 jılı 2 qırküyek küni birneşe top qazaq sauda
kerueni Cin patşalığınıñ qwzırındağı Ürimji jerine mal aydap baradı,
sondağı bir top qazaqtardıñ Baybura esimdi basşısı özin «men Qojigerdiñ
wlımın» dep tanıstırğan. Bwl jerde äueli «Qojiger» dep hattalğan esim
bizdiñ kümänimizdi tudırıp otır, öytkeni, mwndağı aytılğan adamen bir
uaqıtta sauda keruenderin jibergen özge emes, Abılay han men Äbilpeyiz
swltandar (31-qwjat). Al osı han-swltandarmen esimi birge atalıp otırğan
«Qojiger» özge tarihi jazbalarda da, qazaqtıñ auızeki derekközderinde de
kezdespeydi. Şındığına kelsek, qazaqtar men şürşit-qıtaylar arasındağı
«jılqığa jibek» sauda baylanısınıñ bastaluı osındağı aytılğan Abılay
han, Äbilpeyiz swltan, sonday-aq Qabanbay, Qojabergen jäne Däuletbay
sındı qazaq kösemderimen tikeley qatısı bar, 1758-1759 jıldarı
aralığında Ürimjide twratın Cin wlıqtarı äueli sol qazaq kösemderiniñ
atınan keletin sauda keruenderin kütken edi (bwl turalı 28-qwjatqa
qarañız). Osı jäytti eskere otırıp biz mınaday twjırım jasaymız: osı
31-qwjattağı «Qojiger» degen esim asılı qate jazılğan, ol «Qojabergen»
5 Bwl esim bizdiñ osıdan bwrınğı bir eñbegimizde «Qalambay» dep qate audarılğan (qarañız: Ejenhanwlı 2009, 44-
qwjat).
boluğa tiisti. Demek, mwndağı Baybura da Qojabergenniñ wlı bolıp
şığadı. Ärine, «Şejirede» Qojabergenniñ osı esimdi jeke dara balası bar
degen mälimet berilmegen, degenmen, onda Qojabergenniñ ekinşi äyelinen
tuılğan üş wl jalpı «Baybura» degen atpen atalatındığı anıq körsetilgen
(Zwrhanbaywlı 1996, 75-b.).
Joğarıdağı derektanulıq taldau men salıstırulardan şığatın
qortındı bireu: jañadan jarıq körip jatqan mänju tildi mwrağat
qwjattarında saqtalıp qalğan Qojabergenniñ tegi men onıñ otbası
müşeleri turalı derekter 1970-1990 jıldarı Moñgoliya Ölgey jerindegi
qazaqtar arasınan jazıp alınğan şıbarayğır şejiresindegi mälimettermen
säykesedi, bwl Cin patşalıq orda jazbalarında iz qaldırğan
Qojabergenniñ 12 abaq kereyden, onıñ işinde şıbarayğır ruınan
şıqqandığın däleldep otır.
Ayta ketu kerek, birşama äygili twlğa ekendigine qaramastan, Qojabergenniñ qaşan tuıp, qay
uaqıtta qaytıs bolğandığı turalı eşqanday naqtı jazba mälimet joq bolıp kelgen. 1970-1990
jıldarı Moñgoliya Ölgey jerinde eldiñ auzınan jazıp alınğan keybir añızdarda bul turalı
azdı-köpti söz qozğalğanday bolğanımen, ondağı aytılğan tiisti äñgimelerdi negizinen küñgirt äri
däyeksiz dep bağalauğa boladı. Mısalı, «Şıbarayğır Qojabergen batır» attı kitapqa
engizilgen «Ata saltı» attı bir şejire öleñde atalmış mäselege baylanıstı mınaday boljau
aytqan eken:
«(Qojabergen batır) 61 müşel jasında zerteñ auruınan qaytıs bolğan deydi.
1860 (1760 ?) jıldardıñ mañayında bolğan» 6 .
Bizdiñ tüsinuimizşe, atalmış kitapqa «Ata saltı» attı şejire engizilgen kezde, kitaptıñ
qwrastıruşısı Z. Zwrhanbaywlı şejiredegi «Qojabergen batır 1860-jıldarı qaytıs boldı»
degen äñgimeniñ qate ekendigin bayqap, ondağı datanı «1760-jıldarı?» dep tüzetbek bolğan –
bwl, ärine, tarihi şındıqqa äldeqayda jaqın keledi. Degenmen, osı añızdağı «Qojabergen 61
müşel jasında qaytıs boldı» degen äñgimeniñ şın-ötrigine nazar audarılmağa, öytkeni, osı
añızdıñ payda bolğan zamanında tiisti jazba derekközdiñ joqtığı da osınday äñgimeniñ
şarlauına jol bergen. Endi, mine, jañadan aşılıp jatqan mänju tildi tarihi qwjattarda
saqtalğan mälimetter bizdiñ osı mäselege baylanıstı wğımımızdı säl de bolsa biraz
tereñdetuine mümkindik berip otır. Kitabımızğa engizilgen mänju mwrağat qwjattarında bwğan
baylanıstı mınaday mälimetter kezdesedi:
Kitabımızğa engizilgen 14-qwjattıñ aytuı boyınşa, 1757 jılı 25 tamız küni Cin wlığı
Jaohueydıñ qonağı bolğan Qojabergen batır: «Men özim alpıstan asqan adammın» degen eken.
Al kitabımızğa engen birsıpıra qwjatarğa (51-den 70-ge deyin qwjattar) qarağanda, Qojabergen
batır kem degende 1767 jılı qırküyek ayına deyin, yağni 70 jastan asqan şaqtıñ özinde Qwlja
jerine sauda jürgizip barğan. Demek, älgi şejiredegi «Qojabergen 61 müşel jasında qaytıs
bolğan» degen ängime jansaqtıqtan payda bolğan. Bir ökiniştisi, Qojabergenniñ naqtı qay jılı
qaytıs bolğandığı jöninde qazirşe bizge eşqanday jazba derek kezdespey otır.
Pikir qaldıru