تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
باھادۇر بوتاقارا (داستان)
kerey.kz
تالاپبەك ازانباي 
اقىن تالاپبەك ازانباي 1965 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ، شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق رايونى، التاي ايماعى، الاقاق وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن . 2004 جىلى اتا جۇرتىنا كوشىپ كەلىپ، قازىرعى كەزدە الماتى وبلىسىنىڭ ەسكەلدىاۋدانىندا تۇرادى.
بەگىلى اقىن تالاپبەك ونەرحان ۇلى ازانباي 1990 جىلدان باستاپ ادەيەتكە ارالاسىپ، «التىن تاۋ سالتاناتى»، «قىران مەرۋەتى» اتتى جىر جىيناقتاردا شۇار كولەمىندەگى ءتۇرلى باسىلىم گازەت - جورنالدارىندا 200 –دەن اسا ولەڭ،تولعاۋ، باللادا جانە پوەمالارى جارىق كورىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە بولعان. التاي ايماقتىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا شىعاتىن «شالقار»، «جەتىسۋ» جانە «جاس قازاق ءۇنى» گازەتتەرىندە ءبىر قاتار ولەڭدەرى جارىق كورگەن. قازىرعى كۇندە جازىلعان «ءباھادۇر بوتاقارا»، «اققاپتال»، «قاراگەر» داستاندارى، «بابالارمەن سىرلاسۋ»، «دالالىقتىڭ داۋىسى» قاتارلى پوەامالارى بار.
القيسسا
سىرىمدى ايتام القيسسا تىڭدا عالام،
قالامىمدى سيا ەمەس، جىرعا مالام.
اسا قامقور، پاك، ۇلى، مەيىرىمدى،
باسقا مەنىڭ يەم جوق ءبىر اللادان.
ءتۇبىم تۇرىك بولعاندا، تەگىم ادام،
جۇرەگىمە بەر اللا سەنىم ماعان.
التى الاشىم قورعادى قازاق بولىپ،
بىرلىك تۋىن كوتەرىپ ەلىن امان.
تامىردا اققان قانىمدا قازاق مەنىڭ،
ءبىر كەز ءۇزىپ كەتسەدە ازاپ بەلىن.
ايرىلمايتىن وشاقتىڭ ءۇش پۇتىنداي،
ءۇش ءجۇز بولعان نە دەگەن عاجاپ تەگىم!
ورتا ءجۇزدىڭ التى ارىس بىرەۋى ءبىز،
ون ەكى اتا ءبىر بولعان تىلەۋىمىز.
اباق كەرەي ىشىندە جانتەكەيلەر،
شاڭىراقتى كوتەرگەن تىرەۋىمىز.
قىپشاق، ۋاق، قوڭىرات، ارعىن، نايمان،
التى ارىسىم كەرەيگە قالدىڭ قايران.
بوتاقارا باھادۇر باتىر بابام،
جاۋعا شاۋىپ ۇرانداپ سالدىڭ ويران.
كوزدەلىپ ءدال جەبەدەي جاتقا اتىلعان،
باعا جەتپەس اسىلما ەڭ باققا تۇنعان.
جاۋعا اتتانعان قابانباي، بوگەنبايلار،
ءدال وزىڭدەي باتا الىپ قاس باتىردان.
تۋعان جەردىڭ قورعاعان نەشە بەلىن،
ەل باستاعان كوسەمدە شەشەن ەدىڭ.
جانىبەك پەن شاقاباي، بايتايلاقتار،
سوڭىنا ەرگەن ەرلەر ەد كەشە سەنىڭ.
اسقان رۋىح، و، مەنىڭ اسىل ءانىم،
قايتىپ سەنەن سىرىمدى جاسىرامىن؟
ەل قورعاعان ورەلى ەڭبەگىڭدى،
التى قىردان ارى قاراي اسىرامىن.
جۇمىسى نە، دەسەكتە باسقا كىمنىڭ،
ۇرپاعىمىز ءور داڭقى اسقاق ۇلدىڭ.
ارقاۋىسىڭ باھادۇر ابىز بابا،
ەندى مىنە جازىلار داستانىمنىڭ.
ءسابيدىڭ تۋىلۋى
تۋعان جەرىن شىعارماي بەرىك قولدان،
ءتور جايلاۋعا ەل كوشىپ كەلىپ قونعان.
جاس پەن كارى قىدىرىپ قىمىز ءىشىپ،
ءبىر-بىرىنە كۇندە توي سەرىك بولعان.
گۇلگە ورانىپ جاتسا دا، نۇرعا عالام،
نە دەگەن بۇل تويىمسىز سىرعا دالاڭ.
تاڭ شاپاعى سوگىلە اقبوز ۇيدەن،
ءۇنى ەستىلدى ءسابيدىڭ ىڭگالاعان.
كوز تويمايتىن قاراساڭ تۇلعاسىن باي،
ۇل تۋعان سوڭ قۋانىش ءجۇر باسىلماي.
كەۋدەسىندە الا ماي، ارقاسىندا
قارا تۇك بار بوتانىڭ شۋداسىنداي.
ايتىپ ەلگە قوجامجار نەشە سىرىن،
سويلەپ جاتىر ءسوز بەرمەي، ەسە تىنىم.
جەگەننەن سوڭ ءبورىنىڭ باۋىرىن اپ،
جەرىكتىگى باسىلعان شەشەسىنىڭ.
دەپ ءسابيدىڭ وتكەنىن ايتتى تەرىپ،
حالىق مىناۋ تاڭ قالدى جايىتتى كورىپ.
سۇيىنشىگە اكەسى ات مىنگىزىپ،
جەتەكتەتىپ تايلارىن قايتتى بەرىپ.
جاتقان قۇلعا بەردى اللا سىيىن تىلەپ،
كوڭىل – قوبىز، شەرتتى قىل، كۇيىن – جۇرەك.
التى قانات اق ۇيدەن كەتتى الىسقا،
ەر بالا دەپ سامال جەل سۇيىنشىلەپ.
وسى اۋىلدىڭ شىعارىپ اتىن بۇگىن،
ۇلان-اسىر توي بولىپ جاتىر قۇربىم.
اتاسىنىڭ ءبىر ايتسا اقىندىعىن،
ەندى ءبىرى كورسەتەد(ى) باتىرلىعىن.
اقساقالدار اڭگىمە، كەڭەس قۇرىپ،
تەرەزەسىن وتىرعان تەڭەستىرىپ.
قوي سويىلىپ اق سارباس الدارىنا،
تورە تاباق ەت كەلدى ەگەس تىنىپ.
ءوز ۇيىندە بولسادا دەسى باتپان،
ەرلىگى جوق ەرلەردىڭ نەسى ماقتان؟
باتاڭدى بەر، ءاز حالقىم، «اۋمين» دەپ،
تۇرەگەلدى قوجامجار ەسىك جاقتان.
توردە وتىرعان ۇلكەندەر مالداس قۇرىپ،
باسپەن بىرگە تارتىلعان جامباس جىلىك.
دۋالى اۋىز اق ساقال توقسانداعى،
باتا بەردى ولەڭمەن جالعاستىرىپ.
«قورمالى بول ارقاشان تورىققانعا،
قيىندىقتىڭ جولىن كەس جولىققاندا.
ەل باستاعان كوسەم بول پاراساتتى،
قاس باتىر بول قايتپايتىن جورىقتاردا.
اللا بەرىپ ادالدان نەسىبىڭدى،
پەرىشتەلەر تەربەسىن بەسىگىڭدى.
نىساناڭدى كورىپ ءبىز ارقاڭداعى،
بوتاقارا دەپ قويدىق ەسىمىڭدى.
اۋ، جاماعات، دەيسىڭدەر كيەلى نە؟
قالعان جوقپا بۇرىنعى جۇيە مۇلدە.
مىنا تۇرعان كورىڭدەر قىزىل مەڭدى،
وڭ جاق استى مۇرىننىڭ جيەگىندە.
نىسانالى ءسابي بۇل نارقى باسىم،
بىلمەسە ەگەر قادىرىن حالقىنا سىن.
جانىن تىگەر ەل ءۇشىن قان مايداندا،
ءبۇتىن ەمەس بولسادا جارتى باسىن».
دەپ كاريا توقتادى تىنا قالىپ،
جان – جاعىنان جاتقانداي سۇراق الىپ.
سولاي ما دەپ باس شۇلعىپ قارت سوزىنە
جاتتى تويدان تارقاسىپ مىنا حالىق.
العاشقى ەرلىك
ءتۇن ورتاسى اۋعان كەز ايقاي – اتتان،
شۋلاعان يت، بىلمەيسىڭ قاي تاراپتان.
ءۇي سىرتىنان بىرەۋ كەپ دابىستادى،
جاۋ كەلگەندە بۇعىپ بۇل قالاي جاتقان.
«كوشپەندى ەلمىز وسىرگەن مالىن قاراپ،
الدىعا اكەپ قوياتىن بارىن ساناپ.
جىگىتتەرىن اۋىلدىڭ قان – جوسا عىپ،
جىلقىلارىن اكەتتى بارىمتالاپ».
دەدى جىگىت بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ،
مىعىم ەرەن جاۋىنىڭ كۇشىن ءبىلىپ.
بوتاقارا ورىننان تۇرەگەلدى،
كورىپ جاتقان ويىنا ءتۇسى كىرىپ.
كەڭ يىقتى، ات جاقتى، قارىس ماڭداي،
ۇران شىقسا كىرەتىن قالىس قالماي.
ورتا بويلى، ىقشامدى، ورىننان تەز
قوزعالاتىن اتىلسا ارىستانداي.
ءوڭى جىلى بوتا كوز كۇلىمدەگەن،
جيىرماعا جاسىدا ىلىنبەگەن.
جىلقىلاردى اكەلەم دەدى سوندا،
قۋىپ جەتىپ سوڭىنان تۇنىمەنەن.
قارا تاماق نايزاسىن قولىنا ۇستاپ،
ءمىندى اتىنا بولسادا سوڭى قىسپاق.
توتە تارتىپ شاتقالدان الدىن توس دەپ،
ايقاي سالدى قوجامجار جولىن نۇسقاپ.
مەندە شىعام الدىڭعى تار قىسپاقتان،
تەك تاڭىرگە ايتارىم العىس – ماقتان.
تۇردى اكەسى اق جول دەپ قولىن جايىپ،
دۇعا تىلەپ ۇلىنا جالعىز حاقتان.
ءوز قولىنا العان سوڭ ىرىقتى ەندى،
ارتقا تاستاپ نەشە ساي سىرىپ بەلدى.
اققان زۋلاپ جۇلدىزداي كوك تۇيعىنمەن،
جاۋ شەبىنە ۇرانداپ كىرىپ كەلدى.
العانداي ءبىر كۇش – قۋات پاڭ دالادان،
كوزىنەن وت ۇشقىنداپ قان تالاعان.
قىزىل كورگەن بورىدەي دۇشپاندارى،
جان – جاعىنان قاۋمالاپ انتالاعان.
جۇرەگىنە قادالعان وقتاي دارىپ،
قاس باتىرى قالماقتىڭ توقتاي قالىپ.
«بەكەر ەمەس بۇل بالا» – دەدى ايقايلاپ،
«كوردىڭدەر مە، تۇرعانىن وتتاي جانىپ».
«جەكپە – جەك» دەپ ۇرانداپ كىردى اراعا،
ءبىر حيكمەت شاشىلىپ نۇر دالاعا.
قارا جويپان ۇمتىلدى قارا ايۋداي،
جەتپەي مە دەپ ءالىمىز ءبىر بالاعا.
ات ۇستىندە ايقاسقان سالا – بارماق،
ءبىرىن – ءبىرى جىلانداي بارادى ارباپ.
تۇيرەگەندە نايزانى شۇرقىلتايدان،
اۋىپ ءتۇستى ىشقىنىپ قارا قالماق.
ايقاسپەنەن اتىرىپ تۇنىق تاڭدى،
قايىردى ارتقا الدىنان بۇرىپ مالدى.
تاعى ەكەۋىن شوقپارمەن سۇلاتىپ ەد،
ۇيلىعىپ جاۋ ءۇرپيىپ تۇرىپ قالدى.
قاشاندا ەرگە ارى مەن وجدان – سىناق،
كەسكىلەسكەن قان مايدان قىزعان ءبىر شاق.
باراق، سەكەل، قوجامجار، بولانتايلار،
شاۋىپ كەلەد(ى) اتپەنەن قۇزدان قۇلاپ.
قاسىنا ەرگەن جىگىتتەر ارانى اشتى،
توتە كىرىپ جاۋمەنەن ارالاستى.
قوسىندارىن جيا الماي بىتىراعان،
دۇشپانداردى بۇل كۇنى قارا باستى.
كەيىن تۇرار كەز ەمەس جاتىرقالاپ،
دەپ جاۋلارىن بورىدەي جاتىر تالاپ.
تانىتقان تەك كەرەيدى التى الاشقا،
اتى ءمالىم ەر ەدى باتىر باراق.
قايتا اينالىپ كەتتى جاۋ قاراماستان،
جازىلماعان شەجىرە دالام – داستان.
تۇڭعىش شاپقان جەرى وسى بوتاقارا
جارقىلداتىپ سەمسەرىن اق الماستان.
كوردى ايقاسىن قوجامجار بالاسىنىڭ،
«بولماسا ەكەن» دەپ تىلەپ دارا شىعىن.
ءبىر بۇيىردەن جارق ەتىپ كىردى ايقايلاپ،
جاۋ قولىنا تاستايدى بالاسىن كىم؟
قىلىش سىلتەپ قۇيعىتىپ قارا كەرمەن،
شاۋىپ ءتۇستى ويقاستاپ انا بەلدەن.
قالتارىستا تۇرعان جاۋ اتتى كوزدەپ،
«مىناۋ كىم؟» دەپ كەۋدەسىن دارا كەرگەن.
ويلاپ وتكەن اعايىن، جاتتىڭ قامىن،
اللا بەرگەن ىرىزدىق تاتتى ءدامىن.
ىلىنبەگەن قىرىققا قايران باتىر،
تۇرىپ قالدى قۇشاقتاپ اتتىڭ جالىن.
ءوتىپ باراد(ى) ۋاقىت بەسىن قيىپ،
تىلگە كەلدى ارەڭ ءبىر ەسىن جيىپ.
«بوتاقارا امانات باراق ساعان»،
دەدى ەڭىرەپ ەر ەدىڭ دەسىڭ بيىك.
ءوزىڭ باۋلىپ باۋىرىم ءوسىر شىڭداپ،
ۇقسىن جەتىم، ءسوزىڭدى جەسىر تىڭداپ.
ارەڭ باسىن يزەدى ءسوزى ۇعىلماي،
ارتىق كەتسەم دەگەندەي «كەشىر» ىمداپ.
وسىنى ايتىپ ءۇزىلدى جان اسىعا،
تاۋ مەنەن تاس قوش ايتىپ دالاسىنا.
ءبىر تامشى جاس دومالاپ، بۇكىل الەم
سىيىپ جاتتى كوزىنىڭ شاراسىنا!
ەسنازاردى ەلگە اكەلۋى
قانداي عاجاپ، كەڭ ولكە اتىرابىڭ،
كۇي توگىلىپ شىرقالىپ جاتىر ءانىڭ.
كۇز كەز ەدى جەر بەتى سارعىش تارتىپ،
جەل ۇشىرعان ورماننىڭ جاپىراعىن.
قوسىلعاندا ەل – ەلگە، جەڭ – ەتەككە،
بالاشا ءماز قۋانعان ەرەسەكتە.
دەپ ۇلكەندەر وتىردى اقىلداسىپ،
قوجامجارعا اس بەرسەك كەلەشەكتە.
بىلدىرمەگەن وكىنىش وتكەن كۇنگە،
تۇساۋ قويىپ قايتەمىز شەكتى ومىرگە.
اعامىزعا كەلەر جىل اس بەرەيىك،
وسى نارسە كەلىپ جۇر تەك كوڭىلگە.
دەدى باراق، بولانتاي، سەكەل، كوبەك،
ءبىر بولايىق شاشىلماي بەكەر بولەك.
ءتور جايلاۋدا اس بەرىپ ساۋىن ايتساق،
جانتەكەيلەر جينالىپ بەرەر كومەك.
كەڭەس قۇرىپ بارلىعى تۇردى ورنىنان،
دەمەپ ءىنى اعانىڭ ءبىر قولىنان.
سۋىت جۇرگەن جاس جىگىت قامشىلاپ ات،
توپقا قاراي بۇرىلدى قىر جونىنان.
سۇيىندىكتىڭ جاۋ شاپتى اۋىلىن كەپ،
تەرىستىكتەن سوققان جەل داۋىل ۇدەپ.
اسىپ ءتۇستى اتىنان «قايران مەنىڭ،
وپات بولعان قالدى ارتتا باۋىرىم» – دەپ.
اعايىنعا ەستىرتىپ جالعان زارىن،
كورسەتسە ەگەر دۇنيە-اي بار ما امالىڭ.
قىرىپ تاستاپ ەرلەردى ەڭىرەتىپ،
بارىمتالاپ اكەتتى قالعان مالىن.
جارعا ۇرىلعان كەمەدەي تەڭىزدەگى،
اقىرزامان جارلىمەن ەگىز بە ەدى.
الىپ كەتتى ويراتتار سۇيىندىكتىڭ،
ەسنازارىن ولجا قىپ سەگىزدەگى.
نە بولعانىن بىلمەدى باسىندا تەك،
«جىلاما ۇلىم، جات مۇندا، جاسىما» – دەپ.
ءبىر جەڭگەسى سارىعا جەلقوم جاۋىپ،
تايقازاننىڭ جاسىردى استىنا اكەپ.
دەپ ۇقتىردى ءبىر ادىم قادام باسىپ،
قالدى سوندا بوتەكەڭ جامان ساسىپ.
كەتكەن ەدى ايتىنبەت سول اۋىلعا،
ۇلكەندەرگە كەلەم دەپ امانداسىپ.
«دۇشپانىڭ كىم؟» دەسەدە ساقتان تانىپ،
تىنىش ەدى بەيحابار جاتقان حالىق.
جيناپ الىپ ەرلەردى بوتاقارا،
جاۋعا كەتتى ۇرانداپ اتتان سالىپ.
«قالماڭدار!» – دەپ، «جىگىتتەر بۇگىن مەنەن»،
ءمىندى اشۋعا قارت باراق شىنىمەنەن.
قۋىپ جەتتى شالقار ءتۇس مولشەرىندە،
جاۋ سوڭىنان قول باستاپ تۇنىمەنەن.
ساي – سالادان ۇرانداپ قۇيىلدى كەپ،
بەرگەن اللا ادامعا سىيى بولەك.
كىردى جاۋعا باراق پەن بوتاقارا،
قىزىل كورگەن قىران كوز تۇيعىن – تۇلەك.
ءتۇستى اقىرىپ، قۇيعىتىپ شاۋىپ دوڭنەن،
قولدا نايزا جوق باسقا قاۋىپ تونگەن.
سىلتەگەندە قىلىشىن بوتاقارا،
قۇلاپ جاتىر ويراتتار اۋىپ ەردەن.
كوز جازدىرىپ كەتسە دە، باسقانى الداپ،
قولىن قايتا جيا الماي ساسقان زارلاپ.
قاشتى ارتىنا قاراماي توز – توز بولىپ،
ءور قازاقتىڭ قاقپانىن باسقان قالماق.
قايتا اۋىلعا ايدادى جيىپ مالىن،
وتە الماي قوي قىساڭنان سىيىپ قالىڭ.
ار جولىندا ەرلەردە شەيىت بولدى،
«ەڭىرەگەن ەلىم» – دەپ قيىپ جانىن.
ەرلەرى جوق شۋلاعان قاتىن – بالا،
جوقتاۋ جىرمەن سىڭسىعان اقىن دالا.
كوڭىل ايتىپ اعايىن ءبىر – بىرىنە،
باسىن سۇيەپ دەم بەرگەن جاقىن عانا.
سۇيەگى اسىل بابامنىڭ تەكتى بىراق،
الىنباعان قايتارام كەكتى سۇراپ.
ايتىنبەتتىڭ مۇردەسىن كورگەن كەزدە،
بوتاقارا وكىرىپ كەتتى جىلاپ.
قۋات بەرسىن ءبىر اللا تاۋ ۇلىنا،
سان ءومىردىڭ شىڭدالعان داۋىلىندا.
ايتىنبەتتىڭ شوقان مەن قاراجانىن،
باستى ءوزىنىڭ بالا ەتىپ باۋىرىنا.
قوجامجاردىڭ قانجارىن الاقانعا
سالىپ تۇرىپ بىلسەڭ بۇل دارا تاڭبا.
«كوزىندەي كور اتاڭنىڭ مۇراسىن» – دەپ،
بوتاقارا ۇسىندى قاراجانعا.
بىلەر مۇنى قاشاندا زىيندى ادام،
داستارقانى كەڭ ەدى جيىلماعان.
قوجامجارعا ايتىلعان اس بەرىلمەي،
بولىپ كەتتى وسىنداي قيىن زامان.
كۇي توگىلىپ، انمەنەن قاۋىشىپ جىر،
ءوتتى زۋلاپ ۋاقىت، اۋىسىپ جىل.
«ءتىرى ەكەن» – دەپ ەسنازار ەڭىرەگەن،
جەلمەن جەتكەن اعايىن داۋىسىن ءبىل.
بوتاقارا جاس قىران ەپتى جىگىت،
باراق باتىر ەر ەدى تەكتى – بىلىك.
«وتاردا ءجۇر قالماقتىڭ مالىن باعىپ»،
دەگەندى ەستىپ ەكەۋى كەتتى ءجۇرىپ.
دارحان شەكسىز كوڭىلى كەڭ دالاداي،
سۇراستىرىپ كەلەدى ەل جاعالاي.
ءتۇستى كەلىپ ۇستىنەن ەكى باتىر،
«امانسىڭ با؟» – دەپ جىلاپ «كەل، قارعام-اي».
ەسنازاردى سول جەردە كوردى تانىپ،
تۇرىپ قالدى داعدارىپ ەندى حالىق.
«اكەتتىڭدەر ولجالاپ» دەپ بالانى،
جالپاق جاتقان شۋلاتتى ەلدى بارىپ.
«كوردىڭ بە؟» – دەپ باتىرلار، يا مىنا،
الىپ كەلدى بالانى بي الدىنا.
«نە بەلگىڭ بار، ايت، كانە؟» – دەپ سۇرادى،
ەش ادامنىڭ كەلمەيتىن قيالىنا.
جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشتى تاسقا شاپپاي،
تارازىنىڭ ءبىر جاعىن باس سالماقتاي.
وڭ جاق اشىپ قاراشى جاۋىرىنىن،
سەنبەسەڭىز قالى بار باسبارماقتاي.
وتكەل تاۋىپ تار سوقپاق تاۋ جولىنان،
ءوز مانىندە شەشىلدى داۋ سوڭىنان.
ەر جاكەڭنىڭ اتاسى ەسنازاردى،
بوتاقارا اكەلگەن جاۋ قولىنان.
دەگەن اڭىز تاراعان ەلگە بۇگىن،
جاقسىلىققا ىرىمداپ كەلگەن كۇنىن.
وسى ەمەس پە تاۋسىلماس ىرىزدىعى،
سۇيگەن قۇلعا اللانىڭ بەرگەن بۇرىن.
شەشەنقارامەن ايقاس
ۇلكەن اڭعار ەكى تاۋ تۇر قاسىندا،
ءتورت تۇلىك مال جايىلعان جىلعاسىندا.
جاستارمەنەن وتىرعان قاريالار،
كەڭەس قۇرىپ دىر – دۋمان قىر باسىندا.
«تۇيەڭ كۇشتى بولسادا سەنگەن ارتىپ،
مىنا وتىرعان ەمەس ول ەلدەن ارتىق»
دەپ ساقالىن سيپادى باراق باتىر،
قالعان كەزى ونىڭدا ەگدە تارتىپ،
«بارلىعىمز جينالدىق سول ءۇشىن ءبىز»،
دەدى تۇرىپ: «ايتىپ وي ءبولىسىڭىز.
مال-جان ءوسىپ جىل سايىن كەلە جاتىر،
جايلاۋ-قىستاۋ تارىلىپ ءورىسىمىز.
ويراتتار تۇر ىرگە جاۋ قاسىمىزدا،
قاداماقشى تىك قاسىق اسىمىزعا.
قىسىق كوزدەن قاۋىپ كوپ، كىم بىلەدى؟
نە سالارىن اللانىڭ باسىمىزعا».
دەدى تۇرىپ ورنىنان بوتاقارا،
«ۇلكەن – كىشى كوز سالىپ توپ ورتاعا.
جاۋ بوپ ءتيىپ بىلدىرمەي جار استىنان،
ءبىزدى وسىلار ءبىر كۇنى جوعالتا ما؟»
ايتقان اركەز كەتپەيتىن سىنى تەككە،
جاقىنداتىپ تارتاتىن جىلى لەپ پە؟
«جاساعىڭدى دايىندا» – دەپ تاپسىردى،
تايلاق، كوبەك، قول جيناپ تىنىبەككە.
«تۇسىنىكتى ەل ەدى سىرى ماعان،
جاۋ بوپ شاپسا قالدىرماس ءبىرىڭدى امان.
جىبەرىڭدەر شولعىنشى بەكەر جاتپاي،
قاراپ تۇرسام بۇلاردىڭ ءتۇرى جامان».
وجەت، وتكىر تىنىبەك جالىنداعان،
جىگىت ەدى ساقتاعان ارىن امان.
جاۋگەرشىلىك تايتالاس جاس بولسادا،
شىنىقتىرىپ ءوسىردى زالىم زامان.
بارىپ كەلدى تىنىبەك ءۇش كۇن ءجۇرىپ،
ناعىز ەرلىك كورسەتتى ءىس تىندىرىپ.
«جاۋ شاپپاقشى اۋىلدى دەگەندى ەستىپ،
سۇراستىرىپ ۇستىنەن ءتۇستىم ءبىلىپ».
ەنەسىنەن تۋسادا كەشە عانا،
شاپقان جالعىز جورىقتا نەشە دارا.
حان تۇقىمى قاس سۇلۋ حانشايىم،
ءوزى باتىر اتى ونىڭ شەشەنقارا.
شىعادى ءوزى قول باستاپ دەپ ەستىدىم،
بۇل ايتقانىم جالعان ءسوز ەمەس بۇگىن.
جەكپە – جەكتە مەنىمەن قان مايداندا،
سوعىس سالىپ قان كەشىپ تەڭەستى كىم؟
بولعاننان سوڭ ۇرپاعى بەلدى اتانىڭ،
جالپاق ەلگە جايىلىپ كەلدى اتاعىم.
بوتاقارا جينادى بارلىق ەلدى،
ساي تاسىنداي سەن تۇرساڭ مەن اتامىن.
ەكى جاق بوپ ارناعا جيىلدى كەپ،
بەرەر قۇلعا ءتاڭىردىڭ سىيىن تىلەپ.
«جەكپە –جەك!» – دەپ جاس باتىر شىقتى الدىعا،
ۇشقان جاڭا قىرانداي بيىل تۇلەپ.
«شىق مايدانعا تۇرمايدى باتىر جۇدەپ»،
دەدى باراق كەتپەسىن اقىرعى كەك.
«بوتاقارا بارمىسىڭ؟» – دەپ ايعايلاپ،
دابىل قاعىپ ويراتتار جاتىر ۇدەپ.
تىك كوتەرىپ نايزاسىن قاراتاماق،
شاپتى جالعىز بوتەكەڭ جاناسالاپ.
سىلتەپ قولىن ۇرشىقتاي تۋرا سالدى،
«وسى ما؟» – دەپ شۇرقىلتاي بارا-سالاق.
ساسىپ قالدى ءتۇسىپ ات جاياسىنا،
كىم بار مەنى الاتىن ساياسىنا.
ەكى تاۋدىڭ ەركە وسكەن كوكجالدارى،
ءبىرىن – ءبىرى مەرت قىلماي اياسىن با؟!
ايقاسقاندا ايانباي، ساقتىق بەرىك،
قىلىش سەرمەپ، تارتىسىپ جاتتى كەرىپ.
وڭ جاققا ءوتىپ، تەبىتىپ شوقپارمەنەن
بوتاقارا تىزەدەن قاقتى كەلىپ.
اۋىپ ءتۇستى سول جەردە اتتان قۇلاپ،
ەل الدىندا بولماسىن ماقتان بىراق.
دۇلىعاسى باسىنان ۇشىپ كەتتى،
قىز بالا ەكەن ەسى اۋىپ جاتقان سۇلاپ.
توندىرە كەپ قىلىشىن ءىلدى قولعا،
قىز ەكەنىن بوتەكەڭ ءبىلدى سوندا.
قاسىنا كەپ دەمەدى قولتىعىنان،
ءۇش ۇمتىلىپ اتىنا ءمىندى زورعا.
«بوتا باتىر سەن مەنى تانىدىڭ با،
ەكەنسىڭعوي بۇرىنعى قالىبىڭدا.
ەڭىرەگەن ەر ەدىڭ امال قانشا،
ايتسام ءان عىپ ۇلاسار زارىم مۇڭعا.
تىستەپ تۇرىپ جۇزىككە سالىپ بەلگى،
تۇرعان ونى انتالاپ حالىق كوردى.
تاتۋلىقتىڭ بەلگىسى بولسىن مىناۋ»،
دەپ ساۋساقتان شىعارىپ الىپ بەردى
ەكى جاقتان ۇرانداپ جاتىر ءبارى،
«باسىن كەس» – دەپ الدا تۇر باقىر جانى.
قارسى بەتتەن وق اتتى ساداقپەنەن،
ويراتتاردىڭ قىزعانىپ باتىرلارى.
قۇرعان تۇزاق ەكەن بۇل ەسەپ قىلىپ،
شولمەك تۇسەر ءبىر كۇنى دەسەك سىنىپ.
بوتەكەڭگە اتىلعان سۇر جەبەنى،
توقتاتتى قىز كەۋدەسىن توسەپ تۇرىپ.
ەستەن تانىپ جىعىلدى جارالانىپ،
تاريحقا جازىلىپ قالار انىق.
دالا زاڭى وسىنداي توقتاپ سوعىس،
قىز ەرلىگى كورىندى دارالانىپ.
جەردىڭ تۇڭعىش شەشىلدى داۋى تولىق،
جار استىندا جاتپايتىن جاۋى تورىپ.
شەشەنقارا شىعىسى، باتىس جاعى-
بوتاقارا اتاندى تاۋى بولىپ.
جانتەكەيدىڭ امان بوپ ساۋلەتتى ەلى،
جىلدان – جىلعا دامىدى داۋلەتتەرى.
باتىر – بالۋان قاراساڭ اقىن-شەشەن
بوتاقارا بۇگىنگى اۋلەتتەرى.
ايتقان كەتپەي ءسوزىنىڭ ءبىرى تەگىن،
ءتاڭىر بەردى جارىلقاپ جىلى لەبىن.
بەس مىڭ جىلقى بىتكەن تەك ءبىر وزىنە،
اتاقتى باي اتانىپ تىنىبەگىم.
كوتەرىپ تىك قوندىرعان قوسىڭدى العا،
جاۋ المايدى قاسىڭدا دوسىڭ باردا.
تىنىبەكتىڭ ايەلى ءبىر ۇل تۋىپ،
ۇلان – اسىر توي بولدى وسى ماڭدا.
سارارقانىڭ كوز سالساڭ دالاسىنا،
باعا جەتپەس بايلىق پەن باعاسىنا.
اتىن قويدى «نۇرا» – دەپ بوتاقارا،
نۇرا وزەننىڭ تۋعان سوڭ جاعاسىندا.
اق بوز ءۇيدىڭ كەڭ جايىپ كەرەگەسىن،
بۇرىنعى وتكەن توقتاتىپ ەر ەگەسىن.
بالۋان سالىپ، توي جاساپ، ات شاپتىردى،
كورگەن العاش قۇتتىقتاپ نەمەرەسىن.
وسى تويدا قايسى اتتىڭ جاندى باعى،
اڭىز ايتىپ شالدار جاق تاڭ قىلادى.
سيبان كەرەي اتاقتى ەرالىنىڭ،
جالعىز كەلدى قارا ءۇزىپ ارعىماعى.
بايگەنى الىپ ءۇش توعىز جىلقىنى ايداپ،
كەتتى ەلىنە ەرالى مۇرتىن مايلاپ.
تۇلپارلاردىڭ تۇياعى دۇبىرلەتكەن،
قالدى ارتىندا سارارقا سىلقىم ايماق.
سوڭعى شايقاس
حابار ايتىپ بار قازاق بالاسىنا.
جاۋ جوق دەمە تىعىلعان جار استىندا.
باسىن قوستى ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارى،
بالقاش كولدىڭ جينالىپ جاعاسىندا.
شاقاباي مەن كەرەيدەن بار، بايتايلاق،
بەس قارۋىن بەلىندە العان سايلاپ.
تىنىبەك پەن قاراجان، دەرىپسالدار،
مىنگەن اتىن جاراتقان تاڭنان بايلاپ .
تۇگەل باتىر ەر ەدى تۇكتى جۇرەك،
بالۋان – بارىس قارىمدى مىقتى بىلەك.
قورعايمىن دەپ الاشتىڭ كەڭ دالاسىن،
ابىرويمەن جەتىلىپ شىقتى تۇلەپ.
ەگدە تارتىپ قالسادا جاسى كەلىپ،
بوتاقارا سويلەيتىن قاسىن كەرىپ.
باتىرلارمەن بىرلىكتە بۇل شايقاسقا،
كەلگەن ەدى ءۇش ۇلى قاسىنا ەرىپ.
سالەم بەرىپ ەسىكتەن كىردى زورعا،
اقىلىمەن سالاتىن مىڭدى جولعا.
«قاس باتىرىم كەلدىڭ بە؟» – دەپ قۇشاقتاپ،
بۇقار جىراۋ ورىنان تۇردى سوندا.
«جان جوق بولدى جول تابار سەنەن باتىل،
جاۋ ىرگەگە تاياپ ءبىر كەلە جاتىر.
قارت باتىرىم شاقىرعان سەبەبىم سول ،
بىزگە قالاي قىسىلعان بەرەدى اقىل».
بۇقار جىراۋ دەپ كۇلىپ تۇرەگەلدى،
«جاۋعا قارسى وزىڭمەن جۇرەم ەندى.
باتىرلارىم قاشاندا سەن امان بول،
باسىپ كەلگەن سارى جازىق، كۇرەڭ بەلدى».
قوي سويىلىپ اقسارباس، كوك قاسقا تاي،
تۇسپەي اتتان بەل بۋعان ەر جاسقانباي.
ابىز قارتتار باتا جاساپ، دۇعا وقىدى،
«قايتپايمىز» دەپ دۇشپاندار جەر جاستانباي.
تاريحقا ەل ءۇشىن ءسۇرى جول ساپ،
جاۋمەن ناعىز شايقاستا ءىرى بولساق.
ولسەك ەگەر قالارمىز ءبىر شۇڭقىردا،
ءبىر توبەگە شىعارمىز ءتىرى بولساق.
سەرت بايلاستى دەپ قولىن قانعا مالىپ،
وتى لاۋلاپ نامىستىڭ جانعانى انىق.
جاۋعا شاپتى «الاشتاپ!» ابىرويمەن،
ءبىر كەز سۋىپ كوڭىلى قالعان حالىق.
قابانباي مەن بوگەنباي اسىل ەرىم،
سولقىلداتقان كەزىندە عاسىر بەلىن.
تۇمەن قولمەن ۇرانداپ جاۋعا شاپتى،
ۇلاعاتتاپ ءور داڭقىن اسىر ەلىم.
قۇمىرسقاداي قاپتاعان قارا – قورىم،
كوپتىگىنەن جوڭعارلار الادى ورىن.
كۇن ەڭكەيىپ بارادى قىزىل ءسونىپ،
ءتۇن قاراڭعى جابا ساپ دالا تونىن.
ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن شايقاستى سوتكەسىمەن،
توگىلگەن قان كەتپەسىن تەككە وسىمەن.
ەكى جاقتان شىعىن كوپ قىزىل مايدان،
ەلىم ءۇشىن ەڭىرەپ وت كەشىپ ەم.
ءبىر توبەگە جينالعان دارالانىپ،
تىقسىرعان جاۋ، جان-جاقتان بارادى الىپ.
جالعىز كىردى بوتەكەڭ اش بورىدەي،
اياعىنان وق ءتيدى جارالانىپ.
كورگەن وتكىر قىرانداي قىزىل ەتتى،
جاۋدىڭ شەبىن تالقان قىپ بۇزىپ ءوتتى.
تەمىر ۇشتى دوعال باس ساداق وعى،
وڭ تىزەسىن سانىنان ءۇزىپ كەتتى.
جوڭعارلار كوپ انتالاپ جالاقتاعان،
كىدىرۋگە ءسال توقتاپ قاراتپاعان.
قانجىعاسىن ەرىنىڭ سۋىرىپ اپ،
بايلاپ قويدى اياعىن سالاقتاعان.
توقتامادى سوندا دا شايقاس سالىپ،
جانىم پيدا دەپ مەنىڭ ايقاستى انىق.
قابانباي مەن بوگەنباي، شاقابايلار،
كوردى قارتتىڭ قايراتىن قايتپاس تانىپ.
ەكىنتىدەن كۇن قيا قوسقا كەلىپ،
ايتىپ جاتىر قابانباي جوسپار بەرىپ.
جارالانعان كورگەندە بوتەكەڭدى،
ەرلەر كەلدى ەڭىرەپ، دوسقا بەرىك.
قانسىراعان ارلانداي ۇلىپ بەتتەن،
وڭ اياعىن وق ءتيىپ جۇلىپ كەتكەن.
بوتەكەڭنىڭ قاسىندا تۇر باتىرلار،
جۇرەكتەرى قارايعان تۇنىپ كەكتەن.
وتەر ءومىر دەسەكتە بەس كۇن جالعان،
بولىپ بۇگىن ورتاڭدا ءوستىم ارلان.
الدىمنان ءبىر كورىنگەن ۇمىتتەرىم،
جارىق ەتتىڭدە ساعىمداي ءوشتىڭ الدان.
دەپ بوتەكەڭ بارمىسىڭ قايران مەنىڭ –
الەمگە اتىن ايگىلەپ جايعان ەلىم.
بىرگە بولىپ قانداي ءبىر جورىقتاردا،
قان ساسىعان كورگەن ەك مايدان شەبىن.
جىلدارجىلجىپ، كۇن باتىپ، اي قۇلاعان،
ەنشىمىز بار الاتىن باي مۇرادان.
جاتىر ەسىل وزەننىڭ جاعاسىندا،
تۇعىرىلدىڭ ۇرپاعى تايبۇعا حان.
اسپانداعى قوندىرىپ ايدى دۇزگە،
توي- تويلاۋشى ەك جىينالىپ مايلى كۇزدە.
سارارقانىڭ نۇرا وزەن، موشاي كولى،
اتا قونىس بولعان ەت ءجايلى بىزگە.
سەنسىڭ ماعان قۇت مەكەن ،اسىل ايماق،
كۋا بۇعان بۇگىنگى عاسىر ايعاق.
قايتقان قازداي كوشىۋشى ەك كەلگەندە كۇز،
قىسىن قىستاپ، شۇرايلى جازىن جايلاپ.
اللا باسقا سالسادا قىيىن سىناۋ،
ايتار بۇقار بار شىعار سىيىڭ جىراۋ.
كورىپ تۇرسىڭ قابانباي، بوگەنبايىم،
قارتايعاندا جارالى كۇيىم مىناۋ.
قوشتاسايىن سەندەرمەن باتىرلارىم،
تاياۋ ماعان كەلىڭدەر جاقىن ءبارىڭ.
اجال الدا كىم ءبىلسىن كۇتىپ تۇرما،
كەزىندە ەلگە بولسادا اتىم ءمالىم.
بولدى وسىما ءبىر وقتىق باتىر دەگەن،
الدىن توسقام جاۋ كەلسە ادىر بەلدەن.
قوسانجارلاپ قارتتىقپەن ەكەۋلەپ تۇر،
ايىرلارسىڭ ءبىر كۇنى اقىر مەنەن.
زارلى دالا زارلانىپ يسىنگەنىن –
كوردىڭ ءبارىڭ دەمەيسىڭ، قىيسىن دەمىن.
قۇت مەكەنىم سارارقا ءولىپ كەتسەم،
جامباسىم تەك سول جەرگە ءتيسىن مەنىڭ.
وسيەتىم وسى ءبىر سەندەرگە ايتار،
بۇل سوعىستا كۇيىمدى كەلگەن بايقار.
بۇقار جىراۋ سوزىڭە جۇرت توقتايدى،
ەندى مەنى تەزىرەك ەلگە قايتار.
دەدى بۇقار كوپ كول بار كوشەبەدە،
كەشە بابام سەمبەيمىز دەسە نەگە؟
جانتەكەيدىڭ جەرى كەڭ دەگەن ماتەل،
بولعان ەكەن جان- سانى وسە كەلە .
ەڭ ۇلكەنى ءوزىڭسىڭ قاس باتىرىم،
دەپ اعايىن اياعىن باستى اقىرىن.
ءتورت كوزىمىز تۇرعاندا تۇگەل ۇگىن،
ايتار مەنىڭ جوق ەندى باسقا اقىلىم.
جاراقاتىن كورگەندە كەلىپ ءبارى،
كەتتى بوساپ ەرىكسىز ەرىپ كارى.
بوتەكەڭدى اكەتتى سارىارقاعا،
بىرنەشە ادام باستاعان دەرىپسالى.
تىنىبەكتى تاپسىرىپ قابانبايعا،
ەندى ماعان بۇرىنعى زامان قايدا.
ءوزىڭ باۋلىپ شىنىقتىر قاس باتىر عىپ،
الدىڭعى شەپ سالىپ تەك مايدانعا ايدا.
تۇزەدى قارت سونى ايتىپ بەتتى بۇرىپ،
تۇلىبى كەڭ ەر ەدى تەكتى-تۇنىق.
ابىزدارمەن باھادۇر باتىرلارعا،
«امانات» – دەپ حوش ايتىپ كەتتى ءجۇرىپ.
قىيسىق ەلدى دۇزەيتىن تەزدى الدىرىپ،
كەتكەن ەكەن بابامىز ءسوز قالتىرىپ.
«باتىرىم – اي، قايران قارت!» – دەپ قابانباي،
قاراپ تۇردى ارتىنان كوز تالدىرىپ.
ءتۇيىن
ساقتاپ ىشتە تاريح سىرىن بەرىك،
عاسىر اۋناپ كەتتى كۇن قىرىن بەرىپ.
شەجىرەنى پاراقتاپ مەن وتىرمىن،
جوقتاۋ ايتقان بۇرىنعى جىرىن كورىپ.
باعىڭ قايتقان باسىڭنان، ايىڭ اۋىپ،
سويلەسە الماي ەل مەن جۇرت جايىن تاۋىپ.
اقسۇيەك جۇت،تەڭ كەلىپ مالمەن باسقا،
وتكىزگەن كۇن ءالى ەستە قايىن ساۋىپ.
وتكەن اۋىر ويعا ساپ كيە – مۇڭدى،
توقتاتپايدى ەڭكەيتىپ جۇيە كىمدى.
جەر قايىسقان اسكەرمەن جوڭعارلار كەپ،
شاشىپ كەتكەن وتىن قىپ سۇيەگىمدى.
ءبىلىپ بۇگىن تەگىڭدى جاز قاراعىم،
اڭدىپ باسار ويىلعان تاز تابانىن.
جەر بار ما ەكەن قازاقتىڭ دالاسىندا،
توگىلمەگەن قانى تەك، ءاز، بابانىڭ.
تالاي دانا كوز جۇمعان عۇلامادا،
مۇڭىڭدى ايتىپ، زارلانىپ جىلاما اعا.
باتىر ەلمىز اقتابان شۇبىرىندى،
امان قالعان القاكول سۇلامادا.
سوڭى
تالاپبەك ازانباي
2019 جىل، مامىر
الماتى وبىلىسى ەسكەلدى اۋدانى ماتاي بايسوۆ اۋلىلى بايسەيتوۆا 19
پىكىر قالدىرۋ