بۇل سۋرەت 2003 جىلى ءساۋىردىڭ 29-ى كۇنى تۇسىرىلگەن. ول كەزدە الەم 21 عاسىرداعى العاشقى پاندەمياعا اينالا جازداۋعا شاق قالعان ۆيرۋسقا جولىققان ەدى. SARS اتتى جاڭا جۇمباق كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ ون پايىزعا جۋىعى قايتىس بولدى. ناۋقاستاردىڭ كوبى دەم جەتپەي قينالىپ، وكپەسى سۇيىققا تولىپ قايتىس بولدى.
SARS ۆيرۋسىن 2002 جىلدىڭ سوڭىندا انىقتادى. جارقاناتتار اراسىندا كەڭ تاراعان دەپ سانالاتىن كوروناۆيرۋس، بولجامعا سايكەس، الدىمەن تسيۆەتكە (سۇتقورەكتى جابايى جىرتقىش جانۋار), كەيىن ودان قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندە ادامعا جۇققان. ۆيرۋس جانۋاردان ادامعا اۋا ارقىلى، جانۋاردىڭ تەزەگى جۇققان تاماق جەگەندە نەمەسە اۋرۋ جانۋاردى سويعان كەزدە جۇعۋى مۇمكىن.
ۆيرۋستىڭ تىرشىلىك يەسىنىڭ ءبىر تۇرىنەن ەكىنشىسىنە جۇعۋى – ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس. بىراق 2002 جىلى “نولدىك ناۋقاس” (جانۋاردان ۆيرۋس جۇققان ءبىرىنشى ادام) جۇقتىرعان كوروناۆيرۋس وزگەرىسكە ۇشىراپ، ادامنان ادامعا تەز جۇعاتىن قاسيەتكە يە بولعان. وسىلايشا پاندەميا قاۋپى تۋعان.
قىتايدا بۇل جاڭا دەرتتەن ونداعان، كەيىن جۇزدەگەن ادام قايتىس بولدى، بىراق ەلدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ەلدە بوي كوتەرگەن داعدارىستىڭ كولەمىن جاسىرۋعا تىرىستى. دارىگەرلەرگە ول تۋرالى ايتۋعا تىيىم سالىپ، اۋرۋ شىققان ايماقتارعا بارۋعا شەكتەۋ، يا باقىلاۋ قويىلعان جوق.
قىتايدا تۇراتىن دارىگەر ليۋ تسزيانلۋن گۋاندۋندا “اتيپيالىق پنەۆمونيا” دەگەن اتاۋعا يە بولعان دەرتتى جۇقتىرعان ناۋقاستاردى ەمدەۋمەن قۇپيا جاعدايدا اينالىسقان. 2003 جىلى اقپاننىڭ 21-ىنە ليۋ تسزيانلۋن گونكونگكە ۇيلەنۋ تويىنا بارعان ليۋ تسزيانلۋن Metropole قوناقۇيىنە ءتۇسىپ، توعىزىنشى قاباتىنداعى بولمەگە جايعاسقان. كوپ ۇزاماي دەنە قىزۋى كوتەرىلىپ، لوقسىعان ليۋ تسزيانلۋن قوناقۇي دالىزىندە قۇسىپ جىبەرەدى. اۋرۋ سيمپتومدارى انىق بايقالعان ناۋقاستى جاقىن ماڭداعى اۋرۋحاناعا جەتكىزەدى. بىراق وعان دەيىن جاڭا ۆيرۋس وسى قوناقۇيدەگى بىرنەشە تۋريستكە جۇعىپ ۇلگەرەدى.
ليۋ تسزيانلۋن ناۋرىزدىڭ 4-ىنە قايتىس بولدى. ول ءوزىن قاراعان دارىگەرلەرگە قىتايدا بۇرىن كەزدەسپەگەن ءبىرتۇرلى ۆيرۋستىق ينفەكتسيا ورشىگەنىنە كۋا بولىپ، ناۋقاستاردى ەمدەۋگە قاتىسقانىن ايتقان.
گونكونگ بيلىگى اياق استىنان پايدا بولعان ينفەكتسيانى جەدەل تۇردە اۋىزدىقتاۋعا تىرىستى، بىراق ولار بۇل جونىندە ءدۇيىم جۇرتقا حابارلاعانعا دەيىن گونكونگ قوناقۇيىنە اۋرۋ جۇقتىرعان بىرنەشە ادام ەلدەرىنە جەتىپ ۇلگەرگەن ەدى. ولار بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولعان قاۋىپتى ۆيرۋستى تاراتۋشىعا اينالعانىن وزدەرى دە بايقاماي قالدى.
اقپاننىڭ 23-ءى كۇنى گونكونگتەگى Metropole قوناقۇيىنەن اتتانىپ، كانادادعى شاڭىراعىنا ورالعان ەگدە جاستاعى ايەلدى بالاسى توسىپ الدى. ارادا ءۇش اپتاعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت وتكەندە ەكەۋى دە اۋرۋدان قايتىس بولدى.
Metropole قوناقۇيىندە ۆيرۋس جۇقتىرعان ۆەتنام مەن سينگاپۋر ازاماتتارى ءوز ەلىنە ورالعان سوڭ اتيپيالىق پنەۆمونيا وزگە ادامدارعا جۇقتى. دەرتتى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن قاتاڭ شارالار قابىلداۋعا تۋرا كەلدى، ماۋسىم ايىنا دەيىن ۆيرۋستان كەمىندە 774 ادام قايتىس بولدى. سول 2003 جىلدىڭ جازىندا اۋرۋ تىيىلدى.
ازاتتىق سويلەسكەن پروفەسسور وكسفورد 2003 جىلى اتيپيالىق پنەۆمونيانىڭ كوپ ۇزاماي (ودان قايتىس بولعانداردىڭ جالپى سانى COVID-19 ىندەتىنەن ولگەندەردىڭ ءبىر پايىزىنا دا جەتپەيدى) اۋىزدىقتالۋىن ورايى كەلگەن ساتتىلىكتىڭ ارقاسى دەپ بىلەدى.
“بۇل ەكى ۆيرۋس ءبىر-بىرىنەن مۇلدە وزگەشە دەپ ويلايمىن. وسى تۇرعىدان العاندا 2003 جىلى اتيپيالىق پنەۆمونيادان امان قالعانىمىزدى اسقان ساتتىلىككە بالايمىن. ول (COVID-19 كوروناۆيرۋسى سياقتى) تاراعان جوق” دەيدى وكسفورد. ۆيرۋس ەنگەن ەلدەر ول ىندەتكە ۇلاسىپ كەتپەسى ءۇشىن قاتاڭ شارالار قولدانىپ، ينفەكتسيانى “جورگەگىندە قۇرتتى” دەپ سانايدى پروفەسسور.
وكسفورد COVID-19 سىندى كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا ءتۇرى نەلىكتەن تەز تاراعانىن ءتۇسىنۋ ازىرگە قيىن ەكەنىن ايتادى. “نەلىكتەن تاقسانىڭ اياعى قىسقا، ال تازىنىڭ اياعى ۇزىن؟ بۇل ەۆوليۋتسيا. [جاڭا كوروناۆيرۋس] لەزدە تارادى، كوپ جاعدايدا اۋرۋدىڭ سيمپتومدارى بىلىنبەگەن، كەي جاعدايدا ناۋقاس كوز جۇمدى. ونىڭ سيپاتتارى باسقاداي” دەيدى پروفەسسور.
قىتاي عالىمدارىنىڭ جاقىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋ قورىتىندىسى جاڭا ۆيرۋستىڭ تەز تاراۋى ەشقانداي سيپمپتومى بىلىنبەي تۇرىپ، ادامنان ادامعا جۇعا الاتىندىعىمەن بايلانىستى ەكەنىن كورسەتتى.
پروفەسسور وكسفوردتىڭ ايتۋىنشا، وزىنە ينفەكتسيا جۇققانىن بىلمەيتىندەرمەن بىرگە اۋرۋ بەلگىسى ەشقاشان بايقالمايتىن (ياعني دەرتكە شالدىقسا دا ەشقانداي سيمپتومى بىلىنبەيتىن) ادامداردان دا وزگەلەرگە ۆيرۋس جۇعۋى مۇمكىن. 2003 جىلى اتيپيالىق پنەۆمونيامەن اۋىرعان ناۋقاستاردىڭ بويىنان ورۆي بەلگىلەرى بايقالعاننان كەيىن عانا ولاردىڭ ۆيرۋستى ماعايىنداعىلارعا جۇقتىرۋى مۇمكىن ەكەنى ەسكەرىلىپ، دەرەۋ وقشاۋلاندىرىلىپ، ەمدەۋگە كىرىسەتىن. ياعني اۋرۋ سيمپتومدارىنىڭ بايقالۋى دارىگەرلەرگە شۇعىل شارا قابىلداپ، ۋاقىت ۇتتىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن.
دجون وكسفوردتىڭ سوزىنشە، سايىپ كەلگەندە جاڭا كوروناۆيرۋستىڭ دۇنيەجۇزۋىنە تاراۋىنا نە سەبەپ بولعانىنا قاراماستان، COVID-19 وزىنەن الدەقايدا قاۋىپتى، بىراق مۇنداي جۇقپالى ەمەس SARS كوروناۆيرۋسىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم ايلالى ۆيرۋس بوپ كورىنەدى.
“بۇل وسى ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالادى دەپ ويلايمىن” دەپ تۇجىرادى پروفەسسور.
ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ