Bwl suret 2003 jılı säuirdiñ 29-ı küni tüsirilgen. Ol kezde älem 21 ğasırdağı alğaşqı pandemiyağa aynala jazdauğa şaq qalğan virusqa jolıqqan edi. SARS attı jaña jwmbaq koronavirus jwqtırğandardıñ on payızğa juığı qaytıs boldı. Nauqastardıñ köbi dem jetpey qinalıp, ökpesi swyıqqa tolıp qaytıs boldı.

SARS virusın 2002 jıldıñ soñında anıqtadı. Jarqanattar arasında keñ tarağan dep sanalatın koronavirus, boljamğa säykes, aldımen civetke (sütqorekti jabayı jırtqış januar), keyin odan Qıtaydıñ oñtüstiginde adamğa jwqqan. Virus januardan adamğa aua arqılı, januardıñ tezegi jwqqan tamaq jegende nemese auru januardı soyğan kezde jwğuı mümkin.

Virustıñ tirşilik iesiniñ bir türinen ekinşisine jwğuı – üyrenşikti qwbılıs. Biraq 2002 jılı “nöldik nauqas” (januardan virus jwqqan birinşi adam) jwqtırğan koronavirus özgeriske wşırap, adamnan adamğa tez jwğatın qasietke ie bolğan. Osılayşa pandemiya qaupi tuğan.

Qıtayda bwl jaña dertten ondağan, keyin jüzdegen adam qaytıs boldı, biraq eldiñ Kommunistik partiyası elde boy kötergen dağdarıstıñ kölemin jasıruğa tırıstı. Därigerlerge ol turalı aytuğa tıyım salıp, auru şıqqan aymaqtarğa baruğa şekteu, ya baqılau qoyılğan joq.

Qıtayda twratın däriger Lyu Czyan'lun' Guandunda “atipiyalıq pnevmoniya” degen atauğa ie bolğan dertti jwqtırğan nauqastardı emdeumen qwpiya jağdayda aynalısqan. 2003 jılı aqpannıñ 21-ine Lyu Czyan'lun' Gonkongke üylenu toyına barğan Lyu Czyan'lun' Metropole qonaqüyine tüsip, toğızınşı qabatındağı bölmege jayğasqan. Köp wzamay dene qızuı köterilip, loqsığan Lyu Czyan'lun' qonaqüy dälizinde qwsıp jiberedi. Auru simptomdarı anıq bayqalğan nauqastı jaqın mañdağı auruhanağa jetkizedi. Biraq oğan deyin jaña virus osı qonaqüydegi birneşe turistke jwğıp ülgeredi.

Lyu Czyan'lun' naurızdıñ 4-ine qaytıs boldı. Ol özin qarağan därigerlerge Qıtayda bwrın kezdespegen birtürli virustıq infekciya örşigenine kuä bolıp, nauqastardı emdeuge qatısqanın aytqan.

Gonkong biligi ayaq astınan payda bolğan infekciyanı jedel türde auızdıqtauğa tırıstı, biraq olar bwl jöninde düyim jwrtqa habarlağanğa deyin Gonkong qonaqüyine auru jwqtırğan birneşe adam elderine jetip ülgergen edi. Olar bwğan deyin belgisiz bolğan qauipti virustı taratuşığa aynalğanın özderi de bayqamay qaldı.

Aqpannıñ 23-i küni Gonkongtegi Metropole qonaqüyinen attanıp, Kanadadğı şañırağına oralğan egde jastağı äyeldi balası tosıp aldı. Arada üş aptağa jeter-jetpes uaqıt ötkende ekeui de aurudan qaytıs boldı.

Metropole qonaqüyinde virus jwqtırğan V'etnam men Singapur azamattarı öz eline oralğan soñ atipiyalıq pnevmoniya özge adamdarğa jwqtı. Dertti auızdıqtau üşin qatañ şaralar qabıldauğa tura keldi, Mausım ayına deyin virustan keminde 774 adam qaytıs boldı. Sol 2003 jıldıñ jazında auru tıyıldı.

Azattıq söylesken professor Oksford 2003 jılı atipiyalıq pnevmoniyanıñ köp wzamay (odan qaytıs bolğandardıñ jalpı sanı COVID-19 indetinen ölgenderdiñ bir payızına da jetpeydi) auızdıqtaluın orayı kelgen sättiliktiñ arqası dep biledi.

“Bwl eki virus bir-birinen mülde özgeşe dep oylaymın. Osı twrğıdan alğanda 2003 jılı atipiyalıq pnevmoniyadan aman qalğanımızdı asqan sättilikke balaymın. Ol (COVID-19 koronavirusı siyaqtı) tarağan joq” deydi Oksford. Virus engen elder ol indetke wlasıp ketpesi üşin qatañ şaralar qoldanıp, infekciyanı “jörgeginde qwrttı” dep sanaydı professor.

Oksford COVID-19 sındı koronavirustıñ jaña türi nelikten tez tarağanın tüsinu äzirge qiın ekenin aytadı. “Nelikten taqsanıñ ayağı qısqa, al tazınıñ ayağı wzın? Bwl evolyuciya. [Jaña koronavirus] lezde taradı, köp jağdayda aurudıñ simptomdarı bilinbegen, key jağdayda nauqas köz jwmdı. Onıñ sipattarı basqaday” deydi professor.

Qıtay ğalımdarınıñ jaqında jürgizgen zertteu qorıtındısı jaña virustıñ tez tarauı eşqanday sipmptomı bilinbey twrıp, adamnan adamğa jwğa alatındığımen baylanıstı ekenin körsetti.

Professor Oksfordtıñ aytuınşa, özine infekciya jwqqanın bilmeytindermen birge auru belgisi eşqaşan bayqalmaytın (yağni dertke şaldıqsa da eşqanday simptomı bilinbeytin) adamdardan da özgelerge virus jwğuı mümkin. 2003 jılı atipiyalıq pnevmoniyamen auırğan nauqastardıñ boyınan ORVI belgileri bayqalğannan keyin ğana olardıñ virustı mağayındağılarğa jwqtıruı mümkin ekeni eskerilip, dereu oqşaulandırılıp, emdeuge kirisetin. YAğni auru simptomdarınıñ bayqaluı därigerlerge şwğıl şara qabıldap, uaqıt wttırmauğa mümkindik beretin.

Djon Oksfordtıñ sözinşe, sayıp kelgende jaña koronavirustıñ düniejüzuine tarauına ne sebep bolğanına qaramastan, COVID-19 özinen äldeqayda qauipti, biraq mwnday jwqpalı emes SARS koronavirusımen salıstırğanda anağwrlım aylalı virus bop körinedi.

“Bwl osı erekşeligin saqtap qaladı dep oylaymın” dep twjıradı professor.

Azattıq radiosı