تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امانجول كۇزەمبايۇلىنىڭ ەسىمى عىلىمي ورتادا كەڭىنەن تانىمال. ول ۇنەمى “تاۋەلسىز ەل ءوز تاريحىن وزىندىك كوزقاراسى تۇرعىنان قاراپ، تالداپ، باعا بەرۋ كەرەك” دەگەن ۇستانىمدى ايتىپ كەلەدى. قوستانايلىق تاريحشى بىرنەشە جىل بۇرىن ۇلكەن ءبىر جوبانى قولعا الدى. بۇگىندە ول ۇلى ەركىن ابىلمەن بىرگە “التىن وردانىڭ باتىس ءسىبىر ۇلىسى: ەتنو-ساياسي تاريحى” اتتى ەڭبەك جازىپ جاتىر. بۇل كىتاپ الداعى جىلى (ورىس تىلىندە) جارىق كورمەك. مۇندا قازىرگى قازاقستاننىڭ شەكاراسىنان تىس قالعان بايىرعى قازاق جەرى مەن رۋلارىنىڭ كوپتەگەن تاريحى قامتىلادى.Express Qazaqstan ءتىلشىسى عالىمدى وسى تاقىرىپتا سوزگە تارتىپ، اڭگىمەلەسكەن ەدى.

باتىس ءسىبىر — ءبىزدىڭ بايىرعى مەكەنىمىز

ءتىلشى: امانجول اعا، جاسىراتىنى جوق، ءسىبىر دەسە ءبىزدىڭ سانامىزعا قىسى-جازى مۇز بوپ جاتقان نۋ ورمان، “يت جەككەن”، سارى ايازدى سۋىق مەكەن ەلەستەيدى. گەروگرافيادا “باتىس-ءسىبىر جازىعى” دەگەن ۇعىم بار. قازاق جەرىنىڭ ءبىر بولىگى، ونىڭ ىشىندە قوستاناي دا اتالعان اۋماققا كىرەدى. ال، “باتىس-ءسىبىر ۇلىسى” دەگەنىمىز قاي ۇلىس؟ قاشان، قالاي پايدا بولدى؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: بىلە بىلگەنگە، باتىس ءسىبىر بايىرعى قازاقتىڭ جەرى. ءىبىر-ءسىبىر ءتول تاريحىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى.

بارىڭىزگە بەلگىلى، قازىرگى مۇڭعۇليا جەرىنەن شىققان شىڭعىس حان ماڭايىنداعى بار تايپانى بىرىكتىرىپ، ورتا ازيانى وزىنە قاراتتى. ءسويتىپ، ۇلكەن ءبىر مەملەكەتتىك بىرلەستىك (كونفەدەراتسيا) قۇردى. بىراق، ورتا عاسىرداعى كوممۋنيكاتسيامەن ونداي الىپ اۋماقتى ءبىر ورتالىقتان باعىندىرىپ، ءبىر جەرگە سالىق جيناپ، اسكەر ۇستاۋ استە مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان، ۇلىستارعا ءبولدى. ءبولىنىس كەزىندە شىڭعىس قاھان ءسىبىردىڭ اڭ-قۇسقا تولى، ورماندى باي ولكەسىن تايبۇعاعا ميراس ەتكەن. بۇل 1220 جىل بولاتىن. بىلتىر تايبۇعا حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 800 جىل تولدى. ونىڭ الدىندا قىپشاقتىڭ قۋتەمىر، كەرەيدىڭ قايرانباي باتىرى سىبىردەگى ۇساق تايپالاردى باعىندىرىپ قايتقانى تۋرالى مالىمەتتەر بار.

كەي دەرەكتەردە تايبۇعا سول كەزدە 12 جاستاعى بالا ەدى دەيدى. مۇنداي كۇرمەتكە يە بولاتىن تايبۇعا كىم؟ ول — شىڭعىس حان “اكە” ساناپ، قولداۋىن كورگەن كەرەيدىڭ تۇعىرىل، ياعني، وڭ حانىنىڭ (قىتاي دەرەكتەرىندە ۆان حان، ۋان حان دەپ تە اتايدى) ۇيقى دەگەن ۇلىنان تۋعان نەمەرەسى. كەزىندە تۇعىرىل حاننان كورگەن كومەگىن ەسكەرىپ، شىڭعىسحان تايبۇعاعا ءسىبىردى سىيلادى.

قازىرگى رەسەي جەرىندە ءبىزدىڭ ءبىراز قالامىز بولعان

ءتىلشى: وزىن سونشا جوعارى باعالاعان قاھانعا تايبۇعا دا قارىزدار بوپ قالماعان شىعار؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: ارينە، قاھانعا قۇرمەت رەتىندە تايبۇعا شىمعا-تۋرا قالاسىن سالادى. بۇل وسى كۇنگى تۇمەن (تيۋمەن) قالاسى. وعان ىلەسە تاعى دا قاشلىق، كەي دەرەكتە ەسكەر قالاسى بوي كوتەرەدى. ول قازىرگى رەسەيدىڭ توبولسك قالاسىنىڭ ورنى. قورعاننىڭ دا ىرگەتاسى سول كەزدە قالاندى. مىنە، ءوزىنىڭ قالاسى، مادەنيەتى بار تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبارى “تايبۇعا جۇرتى” اتالدى. ونىڭ قۇرامىنا كىرگەن ارينە، قازاقتىڭ رۋلارى ەكەنى تۇسىنىكتى. ولار ارعىن، قىپشاق، كەرەي، ۋاق، نايمان، جالايىر، مەركىت، قاڭلى، كىشى ءجۇزدىڭ ءبىراز رۋلارى، كەيىن ۇمىتىلىپ، باسقا حالىقتارعا ءسىڭىپ كەتكەن رۋلار دا بار. مىسالى، ەستەك رۋى باشقۇرتتىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتتى. ءتۇرى، ءتىلى ۇقساس “سىبىر” دەگەن حالىق بولعان. وسى كۇنگە دەيىن ومسك جاقتا كەزدەسەدى. ونىڭ سىرتىندا مۇنداعى تۇرعىنداردىڭ 25 پايىزى سارتتار ەدى.

سىبىردە ساۋدا وركەندەگەن

ءتىلشى: سارتتار دەيمىسىز؟ ولار سىبىردە قايدان ءجۇر؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: بۇل ۋاقىتتا سىبىردە ساۋدا وركەندەدى. بۇقارا، سامارقانمەن ەكى ورتادا كەرۋەن ۇزىلمەدى. ءسىبىردىڭ بايلىعى قازاق دالاسىن كەسىپ ءوتىپ، يران، ۇندىستانعا جول جارتتى. سارتتار وسىلاي ساۋدا جاساۋعا كەلىپ، تۇراقتاپ قالعان.

ءتىلشى: مۇنىڭ ءبارىن قانداي دەرەككوزدەن الدىڭىز؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: ورىستار ءسىبىردى جاۋلاي باستاعاندا الدىمەن اڭىز، اڭگىمەلەردى جينادى. ونى “سيبيرسكوە لەتوپيسي” ء(سىبىر جىلناماسى) دەيدى. دەرەكتەردىڭ ءبارى سوندا سايراپ جاتىر. رەمەزوۆ دەگەن بالالارىمەن بىرگە كارتاسىن دا جاساعان. بىراق، ولار مۇنداعى تۇركى تىلدەس رۋ، حالىقتاردىڭ ءبارىن ء“سىبىر تاتارلارى” دەپ سىپىرمايىن اتاپ، شاتاستىرىپ جىبەرگەن. مۇنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ جاتقان عالىمدار دا بار. سونىڭ ءبىرى ءسىبىر حالىقتارىنان شىققان زايتۋنا تىچينسكيح دەگەن جاس قىز. ال، دامير يسكاكوۆ اتتى تاريحشى ءبارىن “تاتار” اتاپ ءجۇر. شىندىعىندا ونىڭ ءبارى قازاق رۋلارى. تايبۇعا اۋلەتىمەن شىڭعىستىڭ شايبان (كەي دەرەكتە شيبان) اۋلەتى ۇنەمى تەكەتىرەسىپ، ءسىبىردىڭ بيلىگىنە تالاسىپ وتىردى. بيلىك اۋىسقانمەن، ونىڭ قۇرامىنداعى حالىق سول قالپى قالا بەرگەن.

باتىس ءسىبىردى نەگە تاستاپ كەتتىك؟

ءتىلشى: دەمەك، اتالعان قالالاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ اتا جۇرتى، ءسىبىردى ورىستاردان بۇرىن قازاق رۋلارى يگەردى دەۋگە تولىق قاقىمىز بار عوي؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: ول انىعىندا سولاي. 300 جىلداي گۇلدەنىپ تۇرعان تايبۇعا جۇرتى ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنا اۋا باستادى.

ءتىلشى: نە سەبەپتى؟ قانداي دا ءبىر قىسىم كوردى مە؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: ونىڭ سەبەبى، تابيعاتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. گەوگرافيا عىلىمىندا “ەكىنشى مۇزداق” دەگەن تەرمين بار. 17 عاسىردىڭ سوڭىندا سىبىردە قار كوپ ءتۇسىپ، جازى جاڭبىرلى بولدى. مۇنىڭ ءوزى جىلقىنىڭ تەبىندەۋىنە قيىندىق تۋعىزدى. سوندىقتان كوشپەلى حالىق قارى از، قازىرگى قازاق دالاسىنا قاراي ۇدەرە كوشتى. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا مال باققان قازاق رۋلارىنىڭ دەنى سىبىردەن سارىارقاعا اۋدى.

ءتىلشى: باتىس ءسىبىردى ءۇش ءجۇز جىل قازاق رۋلارى مەكەن ەتسە، ء“سىبىر حاندىعى” دەگەن ۇعىم قاندان پايدا بولىپ ءجۇر؟ ونى نەگە بولەك مەملەكەتتەي كورەمىز؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: سىبىر دەسە ءبارى 18 عاسىرعا دەيىن بوس جاتقان، مادەنيەتى جوق. اعاشتىڭ ىشىندە تەرى جامىلىپ جۇرگەن جابايى ادامدار عانا جۇرگەن جەر كورەدى. ورىستار سونداي سانا ورنىقتىردى. ءالى دە سولاي ءتۇسىندىرىپ ءجۇر.

نەگىزى، ء“سىبىر حاندىعى” تەرمينى العاش رەت ءحVىى عاسىردا ورىس جازبالارىندا پايدا بولدى. عىلىمدا ءوزى سولاي، اتى وزگەرسە مەملەكەت باسقا بولىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ، شاتاسادى.

كوشىم حان قازاقتىڭ ۇلتتىق باتىرى

ءتىلشى: ءسىبىر دەگەندە، ەسكە تۇسەتىنى ارينە، كوشىم حان. قازىر وسى تۇلعاعا قاتىستى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. ال، ەندى وسى سىبىرگە كوشىم قالاي باردى؟ اتا-تەگى كىم؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: كوشىم سىبىرگە قازاق دالاسىنان باردى. ءبىر دەرەكتەردە ونى قورعالجىن ماڭىنان كەتتى دەيدى. ەندى ءبىرى ارالدىڭ التىاۋىل دەگەن جەرىنەن شىقتى دەيدى. تەگىن قىپشاق دەيدى، ەندى ءبىرى شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى دەيدى. مەنىڭشە، سوڭعىسى دۇرىس. ويتكەنى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى ونى “سۇلتان” دەپ اتايدى. تاعى ءبىرى ونى نوعاي دەپ ءجۇر.

ماناعى ايتقانىمىزداي، بۇقارا مەن ءسىبىر قالالارى اراسىندا كەرۋەن ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتتى. كوشىم كەرۋەننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەردى. ءوزى دە ساۋدامەن اينالىستى. دەمەك، دالاداعى ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى بولعان.

كوشىمنىڭ تۋعان جىلى تۋرالى دەرەك جوق.1510-20 جىلداردىڭ اراسى دەيدى. بەلگىلىسى، ول 1555 جىلى ءىبىر-سىبىرگە بارعان. 8 جىل ىشىندەگى ونداعى حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، 1563 جىلى حان سايلاندى. بۇل حاندىق 17 جىل داۋىرلەپ تۇردى.

ءتىلشى: بۇل حاندىقتىڭ قازاققا قاتىسى بار ما؟ مەملەكەتتىڭ جەرى قاي اۋماقتاردى قامتىدى؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: نەگە قاتىسى بولماسىن؟ كوشىمنىڭ حاندىعى قۇرامىنداعى قازاق رۋلارى ەمەس پە؟! بۇل مەملەكەتتىڭ شەكاراسى قازىرگى نوۆوسىبىردەگى بارابا دالاسىنان باستاپ، ورال تاۋىنا، سولتۇستىگى حانتى-مانسىعا، ءبىر شەتى قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنا دەيىن قامتىدى. وسىنشا اۋماق كوشىمنىڭ قولاستىنا قارادى. ماسكەۋمەن كەلىسسوزدەر جاساپ تۇردى. وسىنداي ۇلكەن مەملەكەتتى بيلەگەن ادام قالايشا وسال بولادى؟

ەرماكتى ۋاقتىڭ باتىرى يتكە تالاتىپ ولتىرگەن

ءتىلشى: سونشالىقتى الپاۋىت، باي ەلدىڭ بيلەۋشىسى قالايشا “قاراقشى ەرماكتان” جەڭىلىپ ءجۇر؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: كوشىمنىڭ بيلىگىنىڭ قۇلاۋىنا ەرماكتىڭ ەش قاتىسى جوق. ەرماك — قاراقشى. ونى ء“سىبىردى يگەرۋشى باتىر” دەڭگەيىنە كوتەرگەن ورىستىڭ ناسيحاتى. كەرەك دەسەڭ ەرماكتى ۋاقتىڭ ساتبەك دەگەن باتىرى يتكە تالاتىپ ءولتىردى دەگەن دەرەك بار. ەندى ءبىر جازبادا ساتبەك يىعىن شاۋىپ، ەرماك قاشىپ ەرتىسكە سۋعا كەتىپ ولگەن دەيدى. ءحVىىى عاسىردا داستەم دەگەن سال بولعان. سول داستەم سالدىڭ جىرىندا ەرماكتىڭ ءولىمى سۋرەتتەلەدى.

راس، كوشىم ەرماكپەن سوعىستى. ونىڭ اسكەرى ەرماكتان باسىم بولدى. كوشىم قازان، استراحان حاندىعىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن اسكەرىن جىبەرگەن. سول كەزدە ەرماك تۇمەن قالاسىن باسىپ الدى. كوشىم قايتادان كۇش جيناپ كەلىپ، تىقسىرىپ قۋىپ شىققان. رەسەي ليۆون سوعىسىن اياقتاپ، بار اسكەرىن سىبىرگە توكتى. ەكى مەملەكەت اراسىندا ۇلكەن قاندى شايقاس بولدى. ءسىبىر سولايشا بىرتىندەپ ۋىسىمىزدان شىعا باستادى. بىراق، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن قازاقتار سىبىرگە شابۋىلداۋمەن بولعان. ونى ورىستىڭ ماسليۋجەنكو دەگەن تاريحشىسى جازىپ ءجۇر. ول ءوزى قورعاندا تۇرادى. قولىندا دەرەگى بار. بىراقتا قازاقتىڭ بايىرعى ءوز جەرىن قايتارىپ الۋعا تىرىسقان ارەكەتىن “ورىس جەرىنە شابۋىلدادى” دەپ تۇسىندىرەدى. مۇنىسى قاتە.

كەشەگى 1932 جىلعى الاپات اشتىق جىلدارى تەرىسكەيدەگى قازاقتار تۇتاسىمەن باتىس سىبىرگە اۋدى. نەگە؟ ويتكەنى، قازاقتىڭ تاريحي جادىندا ء“سىبىر اتامەكەنىمىز” دەگەن ۇعىم وشپەستەي جازىلىپ قالعان.

ءتىلشى: كوشىمنىڭ ناقتى قاي ەڭبەگىن جوعارى باعالار ەدىڭىز؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: بىرىنشىدەن، ول پاتشالىق رەسەيدىڭ ەكسپانتسياسىن كەمى 100 جىلعا شەگەرىپ كەتتى. ونىڭ ۇلدارى دا ءسىبىر ءۇشىن شايقاسۋمەن بولدى. كوشىمنەن كەيىن بيلىككە كەلگەن ءالي سۇلتان دا قارتايعانشا ورىسپەن سوعىسىپ ءوتتى. ال، ءالي سۇلتاننىڭ ورداسى قازىرگى قوستانايعا قاراستى مەڭدىقارا اۋدانىنداعى الاكولدىڭ بويىندا بولعان. بۇل شايقاستار پاتشا وتارشىلارىنىڭ قازاق دالاسىنا كەلۋىن ۇزاق ۋاقىتقا توقتاتتى. اينالىپ كەلگەندە، كوشىمنىڭ تاريحى — قازاقتىڭ تاريحى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قاسيەتتى مەكەن ءۇشىن بولعان سوعىسى! ال، كوشىم — قازاقتىڭ ۇلتتىق باتىرى! وعان شەكاراداعى قالالاردا كوشە اتىپ، ءتىپتى تۇتاس قالانىڭ اتىن بەرسە دە ارتىق ەمەس!

ءتىلشى: “كوشىمدى ەرماك جەڭگەن جوق” دەدىڭىز. سوندا ونىڭ اجالى كىمنەن كەلدى؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: ونىڭ ءولىمىنىڭ ەكى ءتۇرلى نۇسقاسى بار. مىسالى، شوقان ءۋاليحانوۆ “80 جاسقا كەلىپ، ارالدىڭ التىاۋىلىندا قارتايىپ ءولدى” دەيدى. تاعى ءبىرى “قورعالجىن ماڭايىندا اعايىندارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى” دەيدى. قايسىسى دۇرىس، ناقتى دەرەگىم بولماعاسىن ايتا المايمىن.

ەڭ باستى ماسەلە مىنادا…. ءسىبىر دەگەن اۋقىمدى ۇعىم. بۇل سۇحباتتا ءبىز باتىس ءسىبىردى، ونىڭ وزىندە وڭتۇستىك جاعىن، قازاقتار مەكەندەگەن بولىگىن عانا قامتىدىق. قالعان حالىقتاردى قوزعاعان جوقپىز. ماسەلەن، نوۆوسىبىردەگى (بارابا) قۇلىندى دالاسى، توبولسك قالاسى، تيۋمەن ، ومبى، ورىنبور، قورعان وبلىستارىنىڭ وڭتۇستىگى تۇگەلىمەن ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىز ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتار تۇرىپ جاتىر. سوندىقتان، باتىس ءسىبىردى، كوشىمدى بوتەن كورمەۋ كەرەك. وندا ءبىزدىڭ تاريحىمىز تۇنىپ تۇر.

ءتىلشى: وسىنىڭ ءبارى كىتاپتا ايتىلادى عوي؟

امانجول كۇزەمبايۇلى: يا، ايتىلادى. جانە ونى وزگەلەر ءبىلۋى ءۇشىن ورىس تىلىندە شىعارعالى وتىرمىز. ءبىزدىڭ ماقسات عىلىمي جاڭالىق اشۋ ەمەس. عىلىمدا مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى. كوزدەگەنىمىز — تاريحىمىزدى بوتەن جۇرتتىڭ ىقپالىمەن ەمەس، تاۋەلسىز كوزقاراسپەن جازىپ، ۇرپاق ساناسىندا قالىپتاستىرۋ.

exk.kz