Tarih ğılımdarınıñ doktorı Amanjol Küzembaywlınıñ esimi ğılımi ortada keñinen tanımal. Ol ünemi “Täuelsiz el öz tarihın özindik közqarası twrğınan qarap, taldap, bağa beru kerek” degen wstanımdı aytıp keledi. Qostanaylıq tarihşı birneşe jıl bwrın ülken bir jobanı qolğa aldı. Büginde ol wlı Erkin Äbilmen birge “Altın Ordanıñ Batıs Sibir wlısı: etno-sayasi tarihı” attı eñbek jazıp jatır. Bwl kitap aldağı jılı (orıs tilinde) jarıq körmek. Mwnda qazirgi Qazaqstannıñ şekarasınan tıs qalğan bayırğı qazaq jeri men rularınıñ köptegen tarihı qamtıladı.Express Qazaqstan tilşisi ğalımdı osı taqırıpta sözge tartıp, äñgimelesken edi.

Batıs Sibir — bizdiñ bayırğı mekenimiz

Tilşi: Amanjol ağa, jasıratını joq, Sibir dese bizdiñ sanamızğa qısı-jazı mwz bop jatqan nu orman, “it jekken”, sarı ayazdı suıq meken elesteydi. Gerografiyada “Batıs-Sibir jazığı” degen wğım bar. Qazaq jeriniñ bir böligi, onıñ işinde Qostanay da atalğan aumaqqa kiredi. Al, “Batıs-Sibir wlısı” degenimiz qay wlıs? Qaşan, qalay payda boldı?

Amanjol Küzembaywlı: Bile bilgenge, Batıs Sibir bayırğı qazaqtıñ jeri. İbir-Sibir töl tarihımızdıñ ajıramas böligi.

Bäriñizge belgili, qazirgi Mwñğwliya jerinen şıqqan Şıñğıs han mañayındağı bar taypanı biriktirip, Orta Aziyanı özine qarattı. Söytip, ülken bir memlekettik birlestik (Konfederaciya) qwrdı. Biraq, orta ğasırdağı kommunikaciyamen onday alıp aumaqtı bir ortalıqtan bağındırıp, bir jerge salıq jinap, äsker wstau äste mümkin emes edi. Sondıqtan, wlıstarğa böldi. Bölinis kezinde Şıñğıs qahan Sibirdiñ añ-qwsqa tolı, ormandı bay ölkesin Taybwğağa miras etken. Bwl 1220 jıl bolatın. Bıltır Taybwğa handığınıñ qwrılğanına 800 jıl toldı. Onıñ aldında Qıpşaqtıñ Qutemir, Kereydiñ Qayranbay batırı Sibirdegi wsaq taypalardı bağındırıp qaytqanı turalı mälimetter bar.

Key derekterde Taybwğa sol kezde 12 jastağı bala edi deydi. Mwnday kwrmetke ie bolatın Taybwğa kim? Ol — Şıñğıs han “äke” sanap, qoldauın körgen Kereydiñ Twğırıl, yağni, Oñ hanınıñ (Qıtay derekterinde Van han, Uan han dep te ataydı) Wyqı degen wlınan tuğan nemeresi. Kezinde Twğırıl hannan körgen kömegin eskerip, Şıñğıshan Taybwğağa Sibirdi sıyladı.

Qazirgi Resey jerinde bizdiñ biraz qalamız bolğan

Tilşi: Özin sonşa joğarı bağalağan qahanğa Taybwğa da qarızdar bop qalmağan şığar?

Amanjol Küzembaywlı: Ärine, qahanğa qwrmet retinde Taybwğa Şımğa-Tura qalasın saladı. Bwl osı küngi Tümen (Tyumen') qalası. Oğan ilese tağı da Qaşlıq, key derekte Esker qalası boy köteredi. Ol qazirgi Reseydiñ Tobolsk qalasınıñ ornı. Qorğannıñ da irgetası sol kezde qalandı. Mine, öziniñ qalası, mädenieti bar türki tildes halıqtardıñ bäri “Taybwğa jwrtı” ataldı. Onıñ qwramına kirgen ärine, qazaqtıñ ruları ekeni tüsinikti. Olar Arğın, Qıpşaq, Kerey, Uaq, Nayman, Jalayır, Merkit, Qañlı, Kişi jüzdiñ biraz ruları, keyin wmıtılıp, basqa halıqtarğa siñip ketken rular da bar. Mısalı, Estek ruı Başqwrttıñ qwramına enip ketti. Türi, tili wqsas “Sıbır” degen halıq bolğan. Osı künge deyin Omsk jaqta kezdesedi. Onıñ sırtında mwndağı twrğındardıñ 25 payızı sarttar edi.

Sibirde sauda örkendegen

Tilşi: Sarttar deymisiz? Olar Sibirde qaydan jür?

Amanjol Küzembaywlı: Bwl uaqıtta Sibirde sauda örkendedi. Bwqara, Samarqanmen eki ortada keruen üzilmedi. Sibirdiñ baylığı qazaq dalasın kesip ötip, Iran, Ündistanğa jol jarttı. Sarttar osılay sauda jasauğa kelip, twraqtap qalğan.

Tilşi: Mwnıñ bärin qanday derekközden aldıñız?

Amanjol Küzembaywlı: Orıstar Sibirdi jaulay bastağanda aldımen añız, äñgimelerdi jinadı. Onı “Sibirskoe letopisi” (Sibir jılnaması) deydi. Derekterdiñ bäri sonda sayrap jatır. Remezov degen balalarımen birge kartasın da jasağan. Biraq, olar mwndağı türki tildes ru, halıqtardıñ bärin “Sibir tatarları” dep sıpırmayın atap, şatastırıp jibergen. Mwnıñ dwrıs emes ekenin däleldep jatqan ğalımdar da bar. Sonıñ biri sibir halıqtarınan şıqqan Zaytuna Tıçinskih degen jas qız. Al, Damir Iskakov attı tarihşı bärin “tatar” atap jür. Şındığında onıñ bäri qazaq ruları. Taybwğa äuletimen Şıñğıstıñ Şayban (key derekte Şiban) äuleti ünemi teketiresip, Sibirdiñ biligine talasıp otırdı. Bilik auısqanmen, onıñ qwramındağı halıq sol qalpı qala bergen.

Batıs Sibirdi nege tastap kettik?

Tilşi: Demek, atalğan qalalardıñ bäri qazaqtıñ ata jwrtı, Sibirdi orıstardan bwrın qazaq ruları igerdi deuge tolıq qaqımız bar ğoy?

Amanjol Küzembaywlı: Ol anığında solay. 300 jılday güldenip twrğan Taybwğa jwrtı Esim hannıñ twsında qazaq handığına aua bastadı.

Tilşi: Ne sebepti? Qanday da bir qısım kördi me?

Amanjol Küzembaywlı: Onıñ sebebi, tabiğattıñ özgeruine baylanıstı. Geografiya ğılımında “ekinşi mwzdaq” degen termin bar. 17 ğasırdıñ soñında Sibirde qar köp tüsip, jazı jañbırlı boldı. Mwnıñ özi jılqınıñ tebindeuine qiındıq tuğızdı. Sondıqtan köşpeli halıq qarı az, qazirgi qazaq dalasına qaray üdere köşti. Täuke hannıñ twsında mal baqqan qazaq rularınıñ deni Sibirden Sarıarqağa audı.

Tilşi: Batıs Sibirdi üş jüz jıl qazaq ruları meken etse, “Sibir handığı” degen wğım qandan payda bolıp jür? Onı nege bölek memlekettey köremiz?

Amanjol Küzembaywlı: Sibir dese bäri 18 ğasırğa deyin bos jatqan, mädenieti joq. Ağaştıñ işinde teri jamılıp jürgen jabayı adamdar ğana jürgen jer köredi. Orıstar sonday sana ornıqtırdı. Äli de solay tüsindirip jür.

Negizi, “Sibir handığı” termini alğaş ret HVİİ ğasırda orıs jazbalarında payda boldı. Ğılımda özi solay, atı özgerse memleket basqa bolıp şığa keledi. Söytip, şatasadı.

Köşim han qazaqtıñ wlttıq batırı

Tilşi: Sibir degende, eske tüsetini ärine, Köşim han. Qazir osı twlğağa qatıstı köp aytılıp jür. Al, endi osı Sibirge Köşim qalay bardı? Ata-tegi kim?

Amanjol Küzembaywlı: Köşim Sibirge qazaq dalasınan bardı. Bir derekterde onı Qorğaljın mañınan ketti deydi. Endi biri Araldıñ Altıauıl degen jerinen şıqtı deydi. Tegin Qıpşaq deydi, endi biri Şıñğıs hannıñ twqımı deydi. Meniñşe, soñğısı dwrıs. Öytkeni, Şoqan Uälihanovtıñ özi onı “swltan” dep ataydı. Tağı biri onı Noğay dep jür.

Manağı aytqanımızday, Bwqara men Sibir qalaları arasında keruen üzdiksiz jürip jattı. Köşim keruenniñ qauipsizdigine jauap berdi. Özi de saudamen aynalıstı. Demek, daladağı ıqpaldı adamdardıñ biri bolğan.

Köşimniñ tuğan jılı turalı derek joq.1510-20 jıldardıñ arası deydi. Belgilisi, ol 1555 jılı İbir-Sibirge barğan. 8 jıl işindegi ondağı halıqtardıñ basın biriktirip, 1563 jılı han saylandı. Bwl handıq 17 jıl däuirlep twrdı.

Tilşi: Bwl handıqtıñ qazaqqa qatısı bar ma? Memlekettiñ jeri qay aumaqtardı qamtıdı?

Amanjol Küzembaywlı: Nege qatısı bolmasın? Köşimniñ handığı qwramındağı qazaq ruları emes pe?! Bwl memlekettiñ şekarası qazirgi Novosibirdegi Baraba dalasınan bastap, Oral tauına, Soltüstigi Hantı-Mansığa, bir şeti qazirgi Nwr-Swltan qalasına deyin qamtıdı. Osınşa aumaq Köşimniñ qolastına qaradı. Mäskeumen kelissözder jasap twrdı. Osınday ülken memleketti bilegen adam qalayşa osal boladı?

Ermaktı Uaqtıñ batırı itke talatıp öltirgen

Tilşi: Sonşalıqtı alpauıt, bay eldiñ bileuşisi qalayşa “qaraqşı Ermaktan” jeñilip jür?

Amanjol Küzembaywlı: Köşimniñ biliginiñ qwlauına Ermaktıñ eş qatısı joq. Ermak — qaraqşı. Onı “Sibirdi igeruşi batır” deñgeyine kötergen orıstıñ nasihatı. Kerek deseñ Ermaktı Uaqtıñ Sätbek degen batırı itke talatıp öltirdi degen derek bar. Endi bir jazbada Sätbek iığın şauıp, Ermak qaşıp Ertiske suğa ketip ölgen deydi. HVİİİ ğasırda Dästem degen sal bolğan. Sol Dästem saldıñ jırında Ermaktıñ ölimi suretteledi.

Ras, Köşim Ermakpen soğıstı. Onıñ äskeri Ermaktan basım boldı. Köşim Qazan, Astrahan handığına kömektesu üşin äskerin jibergen. Sol kezde Ermak Tümen qalasın basıp aldı. Köşim qaytadan küş jinap kelip, tıqsırıp quıp şıqqan. Resey Livon soğısın ayaqtap, bar äskerin Sibirge tökti. Eki memleket arasında ülken qandı şayqas boldı. Sibir solayşa birtindep uısımızdan şığa bastadı. Biraq, Oktyabr' revolyuciyasına deyin qazaqtar Sibirge şabuıldaumen bolğan. Onı orıstıñ Maslyujenko degen tarihşısı jazıp jür. Ol özi Qorğanda twradı. Qolında deregi bar. Biraqta qazaqtıñ bayırğı öz jerin qaytarıp aluğa tırısqan äreketin “orıs jerine şabuıldadı” dep tüsindiredi. Mwnısı qate.

Keşegi 1932 jılğı alapat aştıq jıldarı teriskeydegi qazaqtar twtasımen Batıs Sibirge audı. Nege? Öytkeni, qazaqtıñ tarihi jadında “Sibir atamekenimiz” degen wğım öşpestey jazılıp qalğan.

Tilşi: Köşimniñ naqtı qay eñbegin joğarı bağalar ediñiz?

Amanjol Küzembaywlı: Birinşiden, ol patşalıq Reseydiñ ekspanciyasın kemi 100 jılğa şegerip ketti. Onıñ wldarı da Sibir üşin şayqasumen boldı. Köşimnen keyin bilikke kelgen Äli swltan da qartayğanşa orıspen soğısıp ötti. Al, Äli swltannıñ ordası qazirgi Qostanayğa qarastı Meñdiqara audanındağı Alaköldiñ boyında bolğan. Bwl şayqastar patşa otarşılarınıñ qazaq dalasına keluin wzaq uaqıtqa toqtattı. Aynalıp kelgende, Köşimniñ tarihı — qazaqtıñ tarihı. Bizdiñ ata-babalarımızdıñ qasietti meken üşin bolğan soğısı! Al, Köşim — qazaqtıñ wlttıq batırı! Oğan şekaradağı qalalarda köşe atıp, tipti twtas qalanıñ atın berse de artıq emes!

Tilşi: “Köşimdi Ermak jeñgen joq” dediñiz. Sonda onıñ ajalı kimnen keldi?

Amanjol Küzembaywlı: Onıñ öliminiñ eki türli nwsqası bar. Mısalı, Şoqan Uälihanov “80 jasqa kelip, Araldıñ Altıauılında qartayıp öldi” deydi. Tağı biri “Qorğaljın mañayında ağayındarınıñ qolınan qaza taptı” deydi. Qaysısı dwrıs, naqtı deregim bolmağasın ayta almaymın.

Eñ bastı mäsele mınada…. Sibir degen auqımdı wğım. Bwl swhbatta biz Batıs Sibirdi, onıñ özinde oñtüstik jağın, qazaqtar mekendegen böligin ğana qamtıdıq. Qalğan halıqtardı qozğağan joqpız. Mäselen, Novosibirdegi (Baraba) Qwlındı dalası, Tobolsk qalası, Tyumen' , Ombı, Orınbor, Qorğan oblıstarınıñ oñtüstigi tügelimen bizdiñ atamekenimiz edi. Äli künge deyin qazaqtar twrıp jatır. Sondıqtan, Batıs Sibirdi, Köşimdi böten körmeu kerek. Onda bizdiñ tarihımız twnıp twr.

Tilşi: Osınıñ bäri kitapta aytıladı ğoy?

Amanjol Küzembaywlı: Iä, aytıladı. Jäne onı özgeler bilui üşin orıs tilinde şığarğalı otırmız. Bizdiñ maqsat ğılımi jañalıq aşu emes. Ğılımda mwnıñ bäri belgili. Közdegenimiz — tarihımızdı böten jwrttıñ ıqpalımen emes, täuelsiz közqaraspen jazıp, wrpaq sanasında qalıptastıru.

exk.kz