|  |  | 

Тарих Тұлғалар

НКВД атқан ҚАЗАҚТЫҢ ҚАЙСАР ҚЫЗЫ

325655680_1927638540913255_483502342467874847_n
Сталиндік репрессия жылдарында Алаш қайраткерлерімен бірге атылған қазақтың қайсар қызы Шахзада Шонанова атылған қазақтың үш қызының бірі. НКВД жендеттерін Шахзаданың шыққан тегі шошытты, сондықтан айуандықпен әбден азаптап болғасын атып тастады. Сонымен Шахзада Шонанова кім ?
Шахзада Аронқызы Шонанова-Қаратаева 1903 жылы Батыс Қазақстан облысы Сырым (Жымпиты) ауданында дүниеге келді. Әкесі Арон Қаратаев, алаш қайраткері, Ресей Думасына депутат болып сайланған Бақытжан Қаратаевтың інісі. Шахзаданың өзі Шыңғысханныі тікелей ұрпағы еді. Шахзаданың тегі былай: Шыңғысхан-Жошыхан-Тоқай Темір-Өз Темір-Өз Темір хожа Бадақұл ұғылан-Орысхан-Құйыршық хан-Барақ хан-Жәнібек хан-Өсік сұлтан-Қаратай сұлтан-Бисәлі-Дәулетжан-Арон-Шахзада.
Шахзаданың анасының да тегі мықты, Бөкей ордасының ханы Жәңгірдің немересі Хұсни-Жамал Нұралыханова. Қазақтан шыққан тұңғыш жоғары білімді мұғалима 1894 жылы Бөкей ордасында қазақ қыздарына арналған алғашқы мектеп ашты, бұл мектепті Алма Оразбаева, Разия Меңдішева, Әмина Мәметова (Мәншүктің анасы) бітірді.
1917 жылы большевиктер билік басына келгенде Шахзада 14 жаста еді, 1920 жылы Ташкент қаласындағы Орта Азия университетінің медицина факультетіне оқуға түседі, алайда тегі хан тұқымы болғасын оқудан шығарып жібереді. Сауатты болғасын Орал губерниясы атқару комитетінде іс-жүргізуші болып қызметке тұрады. Осы Орал губкомында партия қызметкері болып істейтін, жоғары білімді заңгер Ыдырыс Мұстанбаевқа 1922 жыл тұрмысқа шығады. Сол кезде партия мен кеңес қызметінде жүргендер арасынан тап жауларын анықтау жүргенде, Ыдырыстың әйелі хан тұқымы екені белгілі болып, партиялық сөгіс берін қызметін Орынбор қаласына ауыстырады, амалсыз 1928 жылы ажырасып кетеді. Қарап отырсаңыздар сталиндік репрессиядан бұрын, 20 жылдардың өзінде Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытовтармен қатар алғашқы қудалауға ұшыраған Шахзада амалсыз сол кездегі астанамыз Қызылорда қаласына келеді.
Қызылордада Халық ағарту комиссариатында жай қызмет істеп жүргенде, белгілі алаш қайраткері, Орынбор қаласындағы мұғалімдер институтын бітірген,белгі ғалым Телжан Шонановпен танысып, ғашық болып он жас айырмашылығына қарамай тұрмысқа шығады. Не деген жүректілік, ол кезде алаш қайраткерлері қудалауға ұшырап жатқанда, Шахзада оған тұрмысқа шығады, қанша қысым көрсе де тегінен бас тартпайды және әкесі өлгесін анасы Хұсни-Жамалды қолына алады. Алматыға астана көшіп келгесін, осындағы мединститутқа оқуға түседі, осы кезде НКВД-нің қырағы қырғилары тағы да Шахзада Шонановаға «күйеуінің фамилиясына өтіп алғасын бізді ұмытып кетті деп ойлап жүрсің бе?» тағы да тегінен бас тарт дегенде бас тартпағасын, мединститутан шығарып жіберіп, сол кезде Байкал өңірінде сүзек эпидемиясы бұрық еткен Спасск қаласына жібереді. Сол жақтан тірі келмейді деп ойласа керек, бірақ Шахзада эпидемиямен күресте жанкешті жұмыс атқаруға белсене араласып, өзі де аман қалады, індет басылған соң, Спасск қала әкімшілігі Ш.Шонановаға жақсы мінездеме жазып, мединститутқа тапсыр дейді. Басқаша жағдайда мединститут студентін оқуға қабылдар еді, «халық жауының» қызы болғасын олар үркіп қабылдамай қояды.
Сол кезде Халық Ағарту наркомы Темірбек Жүргенов Шахзадаға мектепке дейінгі және негізгі мектеп оқулықтарын шығаратын бөлімді сеніп тапсырады. Шахзада мектеп оқулықтарын шығаруды қолға алып қыруар жұмыс істейді, қазақ мектептерінің санын қысқарудан аман алып қалады. Алайда, қыр соңынан қалмай жүрген НКВД тағы да араласып, жаудың қызы ретінде Шахзаданы жұмыстан шығартып жіберіп, еш жерге жұмысқа аланбасын деген нұсқау береді, тіпті мектепке мұғалім болып та жұмысқа алмайды. Осы кезде күйеуі Телжанмен ақылдасып, түбі диплом керек болып қалар деп, ҚазГУ-дің биология факультетінде үшінші рет оқуға түседі. Алайда, көп ұзамай большевиктердің: «Тап жауларына қарсы күресті күшейту туралы» Қаулысы шыққасын, тағы да оқудан автоматты түрде шығып қалады.
Сосын, қанын сорғалатып 1937 жыл келді, ҚазГУ-дің ғимаратындағы өрт болған кезде, оны ұйымдастырған деп, нарком Т.Жүргенов бастаған қазақ зиялы қауымы тұтқындалды, ішінде белгілі ғалымдар Құдайберген Жұбанов пен Телжан Шонановта болды. 1937 жылы Телжан Шонанов тұтқандалған соң, артынша Алматыдағы Красин көшесі № 51 үйге НКВД-нің «қара құзғын» атанып кеткен жеңіл эмка машинасы келіп Шахзиданы тұтқындап алып кетті. Тергеу сол күні басталды, «Т.Жүргенов астыртын диверсиялық топты басқарды, соның тапсырмасымен ҚазГУ-дің ғимараты өртелгенің растаймын» деп қол қой деп сол кезден бастап қыспаққа алды, қорқытудан ешнәрсе шығара алмағасын адам жаны түршігерлік азаптау басталды, оның барлығын мойымай көтерді. Бірде Т.Жүргенов пен Ш.Шонанованы беттестіреді. Сол кезде Шахзаданың азаптаудан сау-тамтығы қалмаған бетін көріп Темірбекті ұрып соғудан құлағының дабыл пердесі жарылып кеткендіктен жанұшыра айқайлап: «Айналайын қарындасым Шахзада, мен бұл жерден енді шыға алмаймын, бар кінәні маған аудар, айтқандарына қол қоя бер, рұқсат бердім, сен әлі жассың аман қалуға тиіссің» дегенде Шахзада: «Аға ол не дегеніңіз, мен сізге қалай жала жабамын» дейді, оны Темірбек естіді ме ол жағы белгісіз.
1937 жылдың ақпанында Т.Жүрегенов, Қ.Жұбанов, Т,Шонанов т. б. атқан соң, артынша жалған құжатқа қол қойдыра алмаған Шахзада Шонанованы 9 наурызда атып тастайды. Кейін үкімді орындаған соң, олардың денесін отызыншы жылдары аштықтан қаңырап қалған ауыл шетіндегі шұңқырға апарып көметіні анықталды. Куәгерлердің айтуынша сол күні атылғандардың мүрделерін шұңқырға тастап жатқанда, біреуі қаша жөнелген, оны солдаттардың біреуі атып тастайды да, шұңқырға сүйреп әкеліп тастағанда ол әйел еді дейді. Сол күні атылған жалғыз әйел Шахзада Шонанова еді. «Содан кейін атылғандарды машинаға тиер кезде сіңірлерін қиып тастайтын болды» -деп бұрынғы жендет сөзін аяқтаған көрінеді. Осылайша қазақтың текті әрі қайсар қызы отыз төрт жасында атылып кетті.
Телжан мен Шахзада ұсталып кеткен соң бірге тұратын анасы Хұсни-Жамал Нұралыханова далада қалды, себебі «халық жаулары» тұтқындалған соң, отбасы мүшелері үйінен күштеп шығарылатын. Кезінде Астрахан губернаторымен айтысып жүріп, қазақ қыздары үшін алғашқы мектеп ашқан, «Қазақ» газетінің шығару үшін қаржыландырған Жәңгір хан немересі Хұсни-Жамал қайыршы болып жүріп, 1945 жылы Алматы көшелерінде аштықтан құлап қайтыс болып кетті, бірге туған туыстары болды, бірақ көмектессе өздері де «халық жауы» атанып итжеккенге айдалып кететінің білгендіктен көмектесе алмады…заман солай болды ғой…
Сүгіретте: Қылмыстық Кодекстің атақты 58 бабы бойынша Ш.Шонановаға қозғалған НКВД-нің № 06007 ісіне тіркелген соңғы фотосы.
Бақытжан Абдул-Түменбай тарихшы.
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Related Articles

  • АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

    Болған оқиға ізімен Болған оқиғаның ізімеН…   Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді. Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған. Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы

  • КЕНЕСАРЫ ХАНҒА ТАҒЗЫМ

    Жүз елу жыл! Биыл Кенесары ханның шәйіт болғанына бір жүз елу жыл толды. Кенесары ғана емес. Наурызбай бахадұр сұлтан, Ержан сұлтан, Құдайменде сұлтан. Қыпшақ Иман батыр, Тама Құрман батыр, Дулат Бұғыбай батыр, Дулат Жауғаш батыр, Дулат Медеу би, қылыштың жүзі, найзаның сүңгісі болған тағы қаншама азамат. Қазақ Ордасының ең соңғы жарақты жасағында қалған үш мыңнан астам аламан. Бәрі де шәйіт болды.Кенесары ханның, оның ең соңғы жауынгер серіктерінің қасиетті қаны шашылған ақырғы сағатта төрт ғасыр бойы төре таңбалы қызыл туы желбіреген ұлы мемлекет Қазақ Ордасы шайқалып барып құлады. Алаш баласы сонау Үйсін, Ғұн, Түрік заманынан тартылған, Алтын Ордаға жалғасқан, Қазақ Ордасына ұласқан, Орталық Азия төсінде жиырма ғасырдан астам, ғаламат ұзақ уақыт

  • Тарихшы: Батыс Сібір – байырғы қазақ жері. Көшім хан – ұлттық батырымыз! 

    Абылай МАУДАНОВ Қостанайлық ғалым Сібір жерін орыс патшалығынан бұрын қазақ рулары игергенін кітап қылып бастырмақ, деп хабарлайды Express Qazaqstan. Тарих ғылымдарының докторы Аманжол Күзембайұлының есімі ғылыми ортада кеңінен танымал. Ол үнемі “Тәуелсіз ел өз тарихын өзіндік көзқарасы тұрғынан қарап, талдап, баға беру керек” деген ұстанымды айтып келеді. Қостанайлық тарихшы бірнеше жыл бұрын үлкен бір жобаны қолға алды. Бүгінде ол ұлы Еркін Әбілмен бірге “Алтын Орданың Батыс Сібір ұлысы: этно-саяси тарихы” атты еңбек жазып жатыр. Бұл кітап алдағы жылы (орыс тілінде) жарық көрмек. Мұнда қазіргі Қазақстанның шекарасынан тыс қалған байырғы қазақ жері мен руларының көптеген тарихы қамтылады.Express Qazaqstan тілшісі ғалымды осы тақырыпта сөзге тартып, әңгімелескен еді. Батыс Сібір — біздің байырғы

  • БАЙБАТЫРҰЛЫ ЫҚЫМ.

          Байбатырұлы Ықым Алматы облысы ( 1940-жылға дейін Шұбартау Алматы облысына қараған) Шұбартау ауданы, Қосағаш ауылында 1876 -жылы қой төлдеген уақытта ауқатты отбасында дүниеге келеді. Жастайынан өзінің  пысықтығы мен әкесі Байбатырдың қолдауымен Шұбартау өңіріне танымал Нақысқожадан арабша, кейіннен латынша оқып хат таниды. Көптеген шығыстың хисса- жырларын оқып жатқа айтатын. Өзінің парасаты мен білімділігінің арқасы шығар ол Семей облысы, Шұбартау ауданы, Мадениет ауылдық округі, Бақанас өзенінің бойына (Ақүшкел аталған) 1923-жылы  Тойғарин Бейсенбаймен бірігіп, алғашқы мектеп салдырады.  Ынтасы бар ауыл балаларын Ташкенткке апарып оқу орындарына орналастырады. Солардың бірі – Ибраев  Кәрімді  Ташкентке апарып САГУ-дің (Среднеазиатский государственый университет) медицина факультетіне түсіреді. Ауыл тұрғындарына қамқорлық көрсетіп, еңбекке тартып, отырықшылық өмірге бейімдеуге септігін тигізеді. Егістік жерлерді суғару үшін

  • ҚҰНАНБАЙДЫҢ САПАРҒА АТТАНАР АЛДЫНДА ҰЛЖАНҒА АЙТҚАНЫ:

    Бәйбіше, үй серігім ғана емес, өмір серігім едің. Ұзақ кешкен тірлікте қай белдің астында жүрсем де, артымда отырған бір бел өзің едің. Өзіме тағдыр бақ берген жанмын деуші ем. Айтыспасақ та, жер танытып отыратын қабақ пен жүрек бар еді, соған сенуші ем де, кейде шәлкес, кейде қия да басып кете беруші ем. Бағыма масайып еркелегенім болса керек. Енді қай дөңнің басында қалармыз, кім біледі. Сенің айтар кінәң болса да, менің саған артар бір түйірдей назым жоқ. Адал жүрек, ақ бейілің үшін балаларыңның бағы ашылсын. Мен айтарды өзің айтыпсың. Менің арманымды өз арманың етіпсің. – деді Бұл – жүрер алдындағы Құнанбайдың Ұл­жанға айтқан сөзі. Қалың туыс, үйірлі ағайын, шоғырлы бала-шаға, дос-жаран,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: