تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل

بەس قىيسانىڭ بەرەرى ـــ باتىردىڭ بيىك بەدەلى

kerey.kz

 |  May 3, 2015

باياحىمەت جۇمابايۇلى                     

قولدا بار ەر جانىبەك تۋرالى بەس قىيسانىىڭ جۇلگەسىمەن باتىردىڭ ومىرىنە شولۋ

1. ەر جانىبەك (قىيسا) 1927 جىلى ىبىراي توتاي ۇلى، سارى تەگى جازعان. 1946 جىلى جانىبەكتىڭ 5-ۇرپاعى ىبىرايدىڭ ايتۋىندا، اقىن بايبوسىن جازىپ العان دەلىنگەن قىيسا بىلاي دەيدى:.

«ون ەكى اباق كەرەي → جاۋباسار → مايقى → الدابەردى → باعانالى → بايلاۋ → بەردىشورا → جانتەكەي → سۇيىندىك، ءسۇيىنباي، ءسۇيىنشالى، سونىڭ ىشىندە ءسۇيىنبايدان → قالىكە، التى، قالىكەدەن → قولىمبەت (ناعاشىسىنا كەتكەن), وندىرقان، بولات. التى → سارى.

اڭگىمە وسى ارادان باستالادى. سۇيىندىكتىڭ اۋىلى لىقسىعان باي ءارى باتىر اۋىل بولىپ، 13 وتاۋى بولعان. جۇما كۇنى كوشىپ، ءبىر اۋىل سۇمبال (كىر جۋ) ءۇشىن كوشپەي قالادى، سۇيىندىكتىڭ بايبىشەسى ۇلايات بۇل اۋىلدى وزدەرىمەن بىرگە كوشۋدى ءناسيحاتتاپ، جاۋ جاعدايىنىڭ قاتەرىن تۇسىندىرگەنىمەن، وزدەرىن كەڭگە سالعان اۋىل سوڭىنان باراتىن بولىپ قالىپ قالدى. وسى كۇنى ەرنازار جوق قاراپ كەتكەندىكتەن، اۋىلعا تاڭمەن كەلسە، ەلدى جاۋ شاۋىپ تىپ-تيپىل ەتكەننىڭ ۇستىنەن تۇسەدى، تەك جەر وشاقتا جىلاپ جاتقان جورگەكتەگى سارىدان باسقا پەندە قالماعانىن كورەدى، ەندىگى جەردە ءتىرى ادام تىرلىگىن كورىپ، ەرنازاردان → بازارباي، بازاركەلدى، بايقاسقا، بۇقارباي، كۇنتۋ بولىپ ۇرپاق تارايدى. ال التىنىڭ ءسۇت كەنجەسى جورگەكتە قالعان سارىدان بەرداۋلەت، كىرداۋلەت تارايدى. ارادا بەرداۋلەتتىڭ بايبىشەسى شاشە (شاشكە) اۋىر اياق بولىپ، ءبورىنىڭ ەتىنە جەرىك بولادى. مىنە، وسىدان جوتالى، شويىن ءمۇسىن، بىتەۋ مويىن، كەڭ جاۋىرىن جانىبەك تۋادى. جانىبەك دۇنيەگە كەلگەندە شاقشاق جانىبەك وسى اۋىلعا كەلىپ قالىپ، بەرداۋلەت وعان بالاسىنا ات قويىپ بەرۋدى وتىنەدى. ءوزىن ۇلىقتاپ، كيەلى ساناپ تۇرعان بەرداۋلەتكە رازى بولعان شاقشاق جانىبەك دۇنيەگە كەلگەن بالانىڭ پىشىنىنە، ونىڭ بەسىگىنە رازىلىقپەن قاراپ، وعان ءوزىنىڭ اتىن قويادى.

ءبىز ەندىگى جەردە قولداعى بەس قىيسانىڭ وقيعا جەلىسىمەن ءبىر-بىرىمەن تولىقتاپ وتىرامىز (1, 2, 3, 4, 5 بويىنشا قىيساداعى ايتىلىمدارىن بىلەسىز).

وسى (1) قىيسا ماعاۋيا سۇلتانيا نۇسقاسىندا: «شاقشاق جانىبەك، جيەنىنىڭ بەسىگىن كورىپ» دەلىنەدى. ال، (2) قىيسادا «جانىبەك» قىيساسىندا ياعني، ماۋكەش، عالىمبەك جازىپ العان نۇسقادا جانىبەكتىڭ ناعاشىسى، سارى ءۇيسىن دوسىمبەك، ءومىر باتىستا، بۇلار باتىر، ەل باسقارعان ەگەيلەر بولعان» دەپ بايانداسا، (3) قىيسا «جانىبەك باتىر» اقىت ءۇلىمجى ۇلى نۇسقاسىندا دا وسى (2) نۇسقادا «ناعاشىسى سارى ءۇيسىن» ەكەنى ايتىلسا، (4) «ەر جانىبەك» قۇمار سىرگەباي ۇلى ايتقان نۇسقادا، «التىنىڭ اۋىلىن جاۋ شاۋىپ، ەسنازار جەتى جاسىندا ولجالانىپ كەتىپ، سارى ءبىر جاسىندا ءتىرى قالادى، اراعا جەتى جىل سالىپ، باراق باتىر مەن ەر سامەنبەت بۇلاردى تاۋىپ اكەلەدى. بۇلار دا ەرەن باتىر بولادى. وسى سارىدان بەرداۋلەت، كىرداۋلەت دەگەن ەكى ۇل قالادى، بەرداۋلەتتىڭ ايەلى ەرتە قايتىس بولىپ، ودان ساڭىرىق اتتى بالا قالادى. بەرداۋلەتكە ۇيسىندە دۇيسەنبەك عازيزا اتتى سۇلۋ قىزىن اتاستىرادى، وسى عازيزادان جانىبەك دۇنيەگە كەلگەن كۇنى بۇل اۋىلدا جۇرگەن شاقشاق جانىبەككە بەرداۋلەت دۇنيەگە كەلىپ جاتقان بالاسىنا ات قويدىرادى». (5) «باتىر جانىبەك» موڭعۇلياداعى «شۇعىلا جۋرنالى» نۇسقاسىندا: «بەرداۋلەت ءوزى الپىس جاستان اسقاندا، ال بايبىشەسى ارعىن قازىبەك ءبيدىڭ قىزى بولىپ، ەلۋ جاستان سوڭ بالا كوتەرىپ، ءبورى ەتىنە جەرىك بولىپ، جانىبەكتى دۇنيەگە اكەلەدى. نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە وسى اۋىلعا كەلگەن شاقشاق جانىبەك بالاعا ات قويادى». مىنە، بۇل ەر جانىبەكتىڭ تەگى مەن دۇنيەگە كەلۋى.

ەندىگى جەردە جانىبەك ات جالىن تارتىپ مىنە ءۇش جۇزگە ات-اتاعى بار ناعاشىسى دوسىمبەك، ومىرلەردى ىزدەپ شىعادى. (2) قىيسا ماۋكەش، عالىمبەك جيناعان نۇسقادا «جانىبەك جيىرما جاستار كەزىندە ءبىر اي سەگىز كۇندە باتىستاعى ناعاشىسىنا بارادى، دوسىمبەك جيەنى جانىبەكپەن جىلاپ كەزىگەدى. (3) قىيسا اقىت ءۇلىمجى ۇلى نۇسقاسىندا «جانىبەك قاسىنا جول جولداس كوبەشتى ەرتىپ، سارى ۇيسىندە ناعاشىسى دوسىمبەك، ءومىردى ون التى جاسىندا ءبىر اي سەگىز كۇن جول ءجۇرىپ ىزدەپ كەلەدى». (4) قىيسادا قۇمار سىرگەباي ساقتاعان نۇسقادا «الاتاۋ، تالاستا جاتقان ناعاشىسى ءۇيسىن ەلىنە جانىبەك ون بەس كۇندە كەلەدى». (5) موڭعۇليا «شۇعىلا» نۇسقاسىندا «بەرداۋلەت ەرتە قازا بولىپ، جانىبەكتىڭ ناعاشىسى قازىبەك بي قىزىن جانە جيەنىن بىرگە ءوز اۋىلىنا كوشىرىپ اكەلىپ باۋلىپ وسىرەدى، جانىبەك ات جالىن تارتىپ مىنە جىلقى قوسىنا شىعادى، اقىلىنا كۇشى ساي، ەرلىگىمەن تانىلادى، ءتىپتى كوك ءبورىسىن كورگەن اتاسى قازىبەك بي جيەنىنە رازى بولادى».

ەندى جانىبەكتىڭ ناعاشىسىنا بارعاننان كەيىنگى وقيعاعا كۋا بولايىق. (2) قىيسا ماۋكەش، عالىمبەك ازىرلەگەن نۇسقاسىندا «جانىبەكتىڭ كوك ءبورىسى بارىن ءۇيسىن ەلىندەگى ناعاشىسى دوسىمبەك كورىپ، وعان ءدان رازى بولادى، جانىبەك ناعاشىسىنان جىلقى ىشىندە كوك بەستىنى سۇرايدى، بىراق، دوسىمبەكتىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە كەنجەسىنىڭ باسىرەسىنە اتالعان كوك بەستىنى بالالارى بەرۋگە كونبەگەن سوڭ، كوك بەستىنىڭ ءىنىسى كوك قۇناندى بەرەدى». (3) اقىت ءۇلىمجى ۇلى نۇسقاسىندا «ناعاشسىىنا كەلگەن جانىبەكتەن ءبىر كۇنى ءبىر كاريا ۇرانىن سۇراعاندا جانىبەك توسىلىپ قالادى، بىراق، ناعاشىسى جانىبەكتى قورعاشتاپ، «ۇرانى اباق كەرەي» ەكەنىن ايتادى، وسىدان جانىبەك ەل بولۋ، ەن، تاڭبا، ۇران بولۋداي ەرەكشەلىكتى ويلايدى، ءبىر جولى ناعاشىسى ونىڭ باس-اياعىندا قورعاپ جۇرگەن كوك ءبورىسىن كورىپ، ۇلدارىنا جيەندەرىنىڭ بولەك جارالعان ادام ەكەنىن ايتىپ، جيەنى سۇراعان كوك بەستىسىن بەرە سالۋدى ايتقانىمەن، كەنجە ۇلىنىڭ باسىرەسى بولعاندىقتان، ولار قوسىلمايدى، اقىرى كوك بەستىنىڭ ءىنسى كوك قۇناندى بەرەدى». (4) قىيسا قۇمار سىرگەباي ۇلى ساقتاعان نۇسقادا «جانىبەك ناعاشىسىندا ءۇش اي جاتىپ، قايتارىندا توبىشاق دەگەن بيەنىڭ وتىز ءبىر جىل بويى قۇلىنداماي ءجۇرىپ، ەدەل-جەدەل ەكى قۇلىن قۇلىنداعانىن، وسى ەكى قۇلىننىڭ سوڭعىسى كوك دونەندى جانىبەككە مىنگىزەدى».

وقيعا وسىلاي جالعاسىن تاۋىپ، جانىبەكتىڭ كوك دونەنمەن جاۋعا اتتانۋى باياندالادى.

(2) قىيسا ماۋكەش، عالىمبەك نۇسقاسىندا «كوك دونەندى ءمىنىپ ون ەكى باتىردىڭ ءبىرى بولعان جانىبەك الاتاۋ جورىعىنا اتتانعالى جاتقان ابىلاي قوسىنىنا قوسىلادى. ابىلاي بۇل كەزدەرى قىرىق جاستار شاماسى، ابىلاي حان بالا جانىبەكتىڭ اتى مەن ءبىتىمىن كورىپ، ونى سىناماققا ەكى باتىرىن مولاعا جاسىرىپ، جانىبەكتى وتىن اكەلۋگە جۇمساتادى. جانىبەك يەن قابىردان وزىنە ارۋاق بولىپ ۇمتىلعان ەكى باتىرعا: «ءولى ارۋاقتى قويىپ، ءتىرى ابىلاي ولگەلى جاتىر» دەپ وتىندى الىپ كەلىپ، ەرلىگىن، جۇرەكتىلىگىن ايگىلەيدى. ۇزاماي ون بەس باتىر جورىق باستاپ كەلە جاتقاندا الدارىنان ءبىر ايداعار جىلان شىعادى، جانىبەك ونى ءۇش جەرىنەن تۇيرەپ ولتىرەدى، وسى جورىقتا ابىلاي قوسىنىن قاپىدا جاۋ باسىپ قالادى، قازاق قولى قىرعىندالىپ، شەگىنەدى، ابىلاي حاننىڭ اقتانكەرىنە وق ءتيىپ، جاياۋ قالعاندا، قالماقتىڭ سادىر باتىرى قازاققا قىرعيشا تيگەنىن كورگەن جانىبەك دوسى كوبەشتىڭ توسۋىنا قاراماي سادىرعا ۇمتىلىپ، ونى جايراتىپ، سادىردىڭ استىنداعى دولان جيرەنىن ءمىنىپ، كوك دونەنىن جاياۋ قالعان ابىلاي حانعا كولدەنەڭ تارتادى، كوك دونەنگە ءمىنىپ امان قالعان ابىلاي حان شەگىنگەن جاساقتارىن توقتاتىپ، جاۋعا قايتا اتتاندىرىپ، قالماقتاردى شەگىندىرىپ، ەرتەسى كوك دونەننىڭ يەسى جانىبەكتى ىزدەتتىرىپ تاپتىرىپ، وعان رازى قوشتىعىن بىلدىرەدى، جانىبەكتىڭ ابىلاي حانعا ءۇش تالابى: 1. وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرۋ، 2. ەلدىگىن تانۋ، 3. تۋ ۇستاۋداي تالابىن ورىندايدى. بۇعان تىلەنشى شامدانىپ، قارسى كەلگەنىمەن، ابىلاي حان: «قامال بۇزعان ەركە باتىرىم» دەپ وعان تويتارىس بەرەدى، قارسىلاس جاۋىن جايراتىپ، ەرتەمەن وزەن بويىنا بارعان جانىبەككە تەرەكتىڭ بۇتاعىنا شىعىپ وتىرعان ءبىر سۇلۋ قىز كەزىگەدى، جانىبەك قىزدى قوسقا اكەلگەندە ابىلاي حان قىزدى ساۋعاعا سۇراعاندىقتان، جانىبەك قىزدىڭ باسىن شاۋىپ تاستايدى». (3) قىيسا اقىت ءۇلىمجى ۇلى نۇسقاسىندا بۇدان وزگەشەلىگى: «الاتاۋعا جورىققا اتانعان ابىلاي حان ءوز قوسىنىنا ىلەسكەن جانىبەك ۇيىقتاپ جاتقاندا اۋزىنا كىرمەك بولعان جىلاننىڭ باسىن قىرشىپ الىپ تاستايدى، ەندى ءبىر جولى قاتتى ۇيىقتايتىن جانىبەكتىڭ قاسىنا ايۋ كەلگەندە اقىرىپ ولتىرەدى جانە سۋان قالماقتى جەڭىپ، جەكپە-جەكتە جايراتىپ، جەڭىستىك الادى». وسى قىيساداعى وزگەرىس جانىبەكتىڭ ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن العانىنا نارازى بولعان تىلەنشىگە ىزالانىپ، ءوزىنىڭ شەشەندىگىن كورسەتىپ، ونىڭ بەتىن قايتارادى. ال الدىڭعى قىيسالاردا ايتىلعانداي، وزەن بويىنان ەرتىپ كەلگەن سۇلۋ بيكەشتى ابىلاي حان ساۋعاعا سۇراعاندا جانىبەكتەن ايرىلعالى تۇرعان قىز ءوزىنىڭ شىن سىرىن ايتىپ، ءوزىنىڭ سادىر باتىردىڭ قالىڭدىعى ەكەنىن، جانىبەكتىڭ سادىردىڭ اتىن ءمىنىپ جۇرگەنىن كورىپ، ادەيى كەك الۋعا جاقىنداعانىن، بۇگىن تۇندە ءتىپتى بولماسا باتىردان ۇرپاق كورىپ، سول ۇرپاق ارقىلى بولسا دا سادىردىڭ كەگىن الۋ ارمانىمەن كەلىپ وتىرعانىن ايتقاندىقتان باتىرعا قاستاندىق سايلاعان قىزعا حان ابىلاي قىرىق قامشى سوعۋدى ءامىر ەتكەنىمەن، مايداندا جانىبەك قىزدىڭ باسىن شاۋىپ تاستايدى» دەلىنگەن. (4) قىيسا قۇمار سىرگەباي ۇلى ساقتاعان نۇسقادا جانىبەك ناعاشىسىنان كوك دونەنىنمىنىپ كەلگەن سوڭ شەشەسى نايماننىڭ قاراتاي ەلىندە سوقىر ابىزدان باتا اۋلىن وتىنەدى، جانىبەك سارىسۋ بويىنداعى ءبىر ءجۇز جيىرما بەس جاستاعى ابىزدىڭ باتاسىن الىپ، تورعاي، توبىل، ەسىلدى باسىپ، ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا جول بويىندا كەزىككەن ايداعار جىلاندى ءولتىرىپ، جول جونەكەي ات شالدىرىپ وتىرعان ەكى ادامعا كەزىگەدى، ولارمەن ىلەسىپ بەس كۇن جول جۇرگەن سوڭ ءبىر-بىرىنە تانىستىق بەرەدى، ءبىرى قاراكەرەي قابانباي، ەندى ءبىرى قانجىعالى بوگەنباي ەكەنىن، وزدەرى قالماقتاردىڭ حانى قورالداي ەلگە تىنىشتىق بەرمەگەندىكتەن، حان ابىلاي جاساق توپتاپ جاتقاندىقتان، وزدەرى دە سولاي بارا جاتقانىن بىلدىرگەن سوڭ، جانىبەك تە باتىرلارمەن بىرگە بارادى. مىنە، وسى توپتا باعانالى بارلىباي، شۇبار تۋلى جاۋلىباي، نايماننان باتىر باراق، سۇيىندىكتەن ولجاباي، ۋاقتان بارماق باتىر، كەرەيدەن شاقاباي مەن ەر جاباي، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شىڭعىر باتىر، مالايسارى، وجەت تۋعان وتەگەن (سىردان), شاپىراشتى ناۋرىزباي (تۇستىكتەن), جانىبەك بولىپ جورىققا اتتانادى. جەكپە-جەككە شىققان وسى شايقاستا قازاقتار ارت-ارتىنان ءۇش باتىرىنان ايىرىلادى، بۇعان ىزالانعان ون جەتى جاستاعى جانىبەك قالماق باتىرىمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ونى ولتىرگەندە قالماقتار قاپتاپ كەتەدى، بۇنى كورگەن قازاق باتىرلاردى دا لاپ قويادى، وسى جولى جانىبەك: «اقجول باتىر» اتاعىن الادى. (5) قىيسا موڭعۇليا «شۇعىلا» نۇسقاسىندا: «جايىن جاتقان ەلگە قالماقتار قاتەر توندىرگەندىكتەن، ابىلاي حان توڭىرەگىنە توپتاسقان باتىرلار جورىققا اتتانادى، جورىققا اتتاناردا جانىبەك ناعاشى اتاسى قازىبەكتەن باتا الۋعا كەلەدى، اق باتاسىن بەرگەن قازىبەك ەندى جانىبەكتىڭ ءوزىنىڭ شەشەسىنەن باتا الىپ اتتانۋىن وتىنەدى. جانىبەك اناسىنىڭ اق باتاسىن الىپ جورىققا اتتانادى. وسى جورىقتا قازاق قولى جەڭىلىپ، ابىلاي حاننىڭ اقتانگەرىنە وق ءتيىپ جاياۋ قالىپ، جانىبەك كوك دونەنىن ابىلاي حانعا كولدەنەڭ تارتادى، جاساقتارىن قايتا

قايتارعان ابىلاي حان جاۋدى قايتا شەگەرەدى.

ەر جانىبەك ولتىرگەن ايداعاردىڭ قۇلاعى            ايداعار قۇلاعىمەن بىرگە ساقتالعان جازبا دەركە

ابىلاي حان تاڭەرتەڭ تۇرسا، بەلدەۋدەگى جانىبەكتىڭ اتىنىڭ قانجىعاسىندا قالماقتىڭ ەكى باتىرىنىڭ باسى تۇرعانىن كورىپ، جانىبەكتىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ونىڭ تالابىن سۇرايدى. وسى جولى جانىبەك جوعارىداعى ءۇش تالابىن بىلدىرەدى، بۇل تالاپقا ابىلاي حان ماقۇل بولىپ، شاشاعى سارى جىبەك، ۇشار باسى التىنداعان، اق تورعىنمەن ىستەلگەن كەرە قۇلاش تۋمەن قوسا، التىن بالداق قىلىشتى جانتاي باتىر ارقىلى جانىبەككە بەرگىزەدى. بايتايلاق، جانتاي باس بولعان جانىبەكتەي باتىرى بولعان كەرەي ەلىنە ابىلاي اق باتاسىن بەرەدى، كەرەيلەر جانىبەككە بويسۇناتىنىن ءبىلدىرىپ، حان الدىندا ۋاعدا بەرىسەدى.

وسىدان كەيىنگى وقيعا قورىتىندىلانا باستايدى، ياعني باتىر ەلدى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرىپ، قۇتتى قونىس الۋى جانە باتىردىڭ سوڭعى ومىرىنە اۋىسادى.

مىسالى، (1) قىيسا بايۇزاق جازىپ العان نۇسقاسىندا: «ارعىن، نايمان، كەرەي اراسىنا جىك ءتۇسىپ، كەرەيدى ء‹ۇش كەسەك› ايىپقا كەسۋدەي الاۋىزدىقتان قالماقتار جاقسى پايدالانىپ قازاققا تاپ بەرگەنىن ەسكەرگەن ابىلاي حان ەلدى بەرەكەگە شاقىرىپ، جوڭعارمەن ايقاسۋعا قول جيادى. وسى كەزدە جانىبەك ابىلاي جاساعىنا قوسىلىپ، جوعارىداعى ايتىلعان ەرلىكتەردەن تىس، جيىنى ون ەكى رەتكى جورىقتا ەرلىك كورسەتكەنى ايتىلا كەلىپ، سوڭىندا ابىلاي حان ەجەن حانمەن بەرەكەلەسۋگە جانىبەك باس بولعان جەتى ادامدى ەجەن حانمەن ديپلوماتيالىق بايلانىسقا جۇمسايدى، جارىم جىل ۋاقىتپەن جول جۇرگەن جانىبەك مول ساۋعامەن ەلشلىكتەن ورالادى». وسىدان سوڭ قىيسا جانىبەكتىڭ كەرەيدىڭ باسىن قوسىپ تاۋسارى باس بولعان بارلىباي، شەگەتاي، شۇباش، جانتورىلارعا كوگەدايدى الدىرتىپ حان سايلاپ، ەلىن ورنىقتىرىپ، 1792 جىلى ماۋسىمدا 84 جاسىندا دۇنيەدەن كوشكەنىن بايانداسا، (5) قىيسا موڭعۇليا «شۇعىلا» نۇسقاسىندا ءوز ىشىنەن ءۇش بولىمگە ءبولىنىپ، وسى ءۇشىنشى بولىمىندە: «ەل باقاناس پەن كوكسالادا ەركىن عۇمىر كەشىپ جاتقاندا، رۋلار ارا قاقتىعىس مولايىپ، جانىبەك ەلدى التايعا بەت الدىرعالى جاتقانىن ەستىگەن باتىردىڭ ناعاشى اتاسى قازىبەك باتىردى اسقا شاقىرىپ، باتاسىن بەرگەن سوڭ، باتىر اۋەلى جەر شولىپ، جول ءبىلىپ قايتۋعا قالبادان تارباعاتاي باسىپ ءورالتاي ارقىلى قۇمىلعا دەيىن بارىپ ورالىپ، جانتاي مەن بايتايلاق باتىرعا ەلدىڭ اقتاۋ ارقىلى كوش الاتىنىن ەسكەرىپ، مۇنداعى ەلدى بەرەكەگە شاقىرىپ، ورگە كوشىرۋ ازىرلىگىندە بولعان ءبىر ارەدىكتە توڭىرەگىندەگىلەرگە ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن ەرلىكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعاپ (جوعارىداعى باياندالعان ەرلىكتەردى ءوز اۋزىمەن اڭگىمەلەپ بەرەدى), سوڭىندا قومدىبايدىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەندە، قايىن جۇرتىنا ۇرىن بارعاندا حالىقتىڭ سالت-سانا، داستۇرىنە بويسۇنۋىمەن، بالدىزدارىنىڭ بۇلعاعىنا، ونداعى ەلدىڭ ىرعاعىنا قۇرمەت ەتۋمەن ەرىكسىز كونگەنىن ايتا كەلىپ، سالت-سانانىڭ بيىكتىگىن مويىنداپ، كەڭەسىن اقىرلاستىرادى». مىنە، جانىبەك باتىر تۋرالى قولدا بار بەس قىيسانىڭ ايتپاعى وسىلار. ءاربىر قىيسا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتاپ، شىمىر دا جيناقى وقيعامەن باتىردىڭ وبرازىن ايگىلەپ، ەرلىككە تولى كەشىرمەلەرىن تالتوگىس بايانداعانىن بايقايمىز.

ەندى قىيساداعى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بايانداۋلارعا قارايىق.

(1) جانىبەك باتىردىڭ ناعاشىسى بىردە سارى ۇيسىندە دوسىمبەك، ءومىر بولسا، بىردە ارعىن قازىبەك بي بولادى.

(2) باتىردىڭ شەشەسى بىردە «شاشە» (شاشكە), ەندى بىردە قازيزا بولادى. وسىندا قۇمار سىرگەباي ۇلى ساقتاعان قىيسادا (بەرداۋلەتتىڭ ايەلى ءولىپ، ءۇيسىن ەلىندە دۇيسەنبەك قازيزا اتتى قىزىن اتاستىرعانىن) ەسكەرتۋى بۇل وقيعانى شەشىپ تە كەتۋى مۇمكىن.

(3) جانىبەك اتقا ءمىنىپ جاۋعا شابۋى بىردە ون ەكى جاس، ەندى بىردە ون التى، ون جەتى جاس، جانە جيىرما جاستا دەلىنگەن.

(4) جانىبەكتىڭ ناعاشى اۋىلىنا بارۋ ۋاقىتى ون بەس كۇن، ءبىر اي سەگىز كۇن، اي جارىم جۇرسە، ەندى بىردە ناعاشىسىنىڭ قولىندا وسكەن بولادى.

(5) ناعاشى جۇرتىنا بارعان باتىردىڭ جاسى ون التى، بىردە جيىرما جاستاردا دەلىنسە، ەندى بىردە سول ناعاشى جۇرتىندا وسكەن بولادى.

(6) ايداعار جىلاندى باتىر قاراتاي ەلىنىڭ سوقىر ابىزىنا بارىپ كەلە جاتقان جولدا ولتىرسە، بىردە ون بەس باتىر جورىققا اتتانعان جولىندا ولتىرگەن بولادى، مىنە بۇلار جانىبەك باتىر جايىنداعى زەرتتەۋلەرگە ەشقانداي بوگەتتىك ەتە المايدى.

ال، ەلگە سۇراۋ تۋعىزىپ جۇرگەن كەي ماسەلەلەردىڭ قىيسالاردا كورسەتىلۋى مەن انىقتاۋىنا قاراساق: بۇل كۇندە جانىبەكتىڭ بەس رەتكى ەرلىگى، ون ەكى رەتكى جورىعى سول زامانداعى جانىبەك توڭىرەگىندەگى باتىرلاردىڭ اتى-ءجونى جونىندە كوپ تولعانىستار بولىپ كەلە جاتقاندىعى شىندىق. ەندەشە، وسى بەس قىيسانىڭ بايانداۋىنا جۇگىنسەك، باتىردىڭ ەرلىگى 1. ابىلايدىڭ سىناۋىنان ءوتىپ، مولادان وتىن اكەلۋى، 2. كەۋدەسىنە شىققان جىلاننىڭ باسىن قىرشىپ تاستاۋى، 3. جانىنا كەلگەن ايۋدى ءبىر اقىرىپ ءولتىرۋى، 4. جول-جونەكەي ايداعار جىلاندى ءۇش جەرىنەن تۇيرەپ ءولتىرۋى، 5. دەنەسىنە ەسەكجەم قاپتاعاندا قاسىنباي وتىرىپ، ساۋىعۋى، 6. قايىن جۇرتىنا بارعاندا حالىق داستۇرىنە قۇرمەت ەتۋى، 7. ابىلايدىڭ اتىنا وق ءتيىپ جاياۋ قالعاندا، ءوزىنىڭ كوك دونەنىن اپارىپ بەرىپ قۇتقارۋى، 8. جەكپە-جەكتە سادىر باتىردى جەڭۋى، 9. سۋان باتىردىڭ قولىن قىرعىنداپ باسىن الۋى، 10. ايدارلى قالماقتى جەكپە-جەكتە قۇلاتۋى، 11. سادىردىڭ قالىڭدىعى ەر مەن ەردىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ەلدەن ەردى ءبۇلدىرۋىن سەزىپ باسىن شاۋىپ تاستاۋى، 12. ابىلايدىڭ قوسىنىڭ بەلدەۋىنە بايلاعان اتىنىڭ قانجىعاسىندا قالماقتىڭ قوس باتىرىنىڭ باسى تۇرعانىن كورگەن ابىلاي، وعان «اقجولتاي باتىر» اتاعىن بەرۋى، 13. ابىلايدىڭ الدىندا شەشەن تىلىمەن تىلەنشىنىڭ بەتىن قايتارۋى، 14. ابىلايعا ءۇش تىلەك قويىپ، ەلىن جيناپ جاۋعا اتتانىپ، سوڭىندا ولارعا قۇتتى قونىس ىزدەۋى، ت.ب.

ال، جانىبەك توڭىرەگىندەگى باتىرلارعا كەلسەك: 1. قارەكەرەي قابانباي، 2. قانجىعالى بوگەنباي، 3. باعانالى بارلىباي، 4. شۇبار تۋلى جاۋلىباي، 5. نايماننان باتىر باراق، 6. سۇيىندىكتەن ولجاباي، 7. ۋاقتان بارماق باتىر، 8. كەرەيدەن شاقاباي، 9. ەر جاباي بولسا، 10. ناۋىرىزباي، 11. وتەگەن، 12. مالايسارى، 13. شىڭعىر باتىرلار اتالادى. وكىنىشكە وراي، ەل ساۋالىنداعى جانىبەكتىڭ ون ەكى رەتكى جورىعى بۇل بەس قىيسادا تولىق باياندالماعان، بۇلاردى باسقا دەرەككوزدەرى انىقتاۋى مۇمكىن.

قورىتىپ ايتقاندا، قولدا بار بەس قىيسادان جانىبەك باتىردىڭ ەرلىككە تولى ەڭبەگىن، ىزگىلىككە تولى ءومىر ورنەگىن تانىپ جەتۋگە بولادى. بارىنەن دە ەل ىشىندەگى اڭىزدار مەن دەرەكتەر بۇل قىيسالاردا دا قامتىلعانىن بايقايمىز دا، جانىبەك باتىر ەرلىكتەرىنە ەرىكسىز سۇيىنەمىز. اسىرەسە، وسى بەس قىيسانىڭ ىشىندەگى اقىت ءۇلىمجى ۇلى تولعاعان قىيسا ەڭ ەرتە جازىلعان، ءارى وتە شىمىر دا تولىق نۇسقاسى دەۋگە بولادى، شىنىن ايتقاندا بۇل قىيسانىڭ 1916 جىلدارى جازىلعاندىعى جونىندە دەرەكتەر بار (بۇل ءوز الدىندا ءبىر اڭگىمە), سوندىقتان بۇل كۇندە ەل اۋزىنداعى كەي دەرەكتەرگە كۇمانمەن قاراۋشىلار تىم ەرتە جازىلعان وسى قىيساعا جۇگىنۋمەن قاتار باتىرعا قاتىستى ەل ىشىندە كەڭىنەن تاراعان ەرلىكتەرىن دالەلدەيتىن اڭىزدار مەن ۇرىق-جۇراعاتتارىندا ساقتالعان

باتىرعا قاتىستى زاتتىق مۇرالار دا جەتەرلىك.

ەر جانىبەكتىڭ كەزدىگى مەن ساپتاياعى

ەر جانىبەكتىڭ تۋىن ساقتاعان دوربا، تۇمار جانە تۋ وراعان بۇل

ءيا، باتىر بابامىزدىڭ بىيىل ءۇش ءجۇز جىلدىق مەرەي تويى دا جەتىپ ۇلگىردى، ارادا قانشاما عاسىرلار وتسە دە، وسى ءبىر جاۋھارداي جارقىراعان اۋىز ادەبيەتتەرىمىز بەن قۇندى مۇراعاتتار باتىردىڭ ەرلىگى مەن ىزگىلىگىن ءتىپتى دە جارقىراتا بەرمەك. قولىمىزداعى بەس قىيسانىڭ بەرەرى باتىردىڭ بيىك بەدەلى بولماق.

باتىر بابا رۋحى ماڭگى وشپەيدى، توپىراعىڭ تورقا بولسىن، باتىر بابا!!!

kerey.kz