Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl

Bes Qıisanıñ bereri ـــ batırdıñ biik bedeli

kerey.kz

 |  May 3, 2015

Bayahımet Jwmabaywlı                     

Qolda bar er Jänibek turalı bes Qıisanııñ jülgesimen batırdıñ ömirine şolu

1. Er Jänibek (Qıisa) 1927 jılı Ibıray Totay wlı, sarı tegi jazğan. 1946 jılı Jänibektiñ 5-wrpağı ıbıraydıñ aytuında, aqın Baybosın jazıp alğan delingen Qıisa bılay deydi:.

«On eki abaq kerey → Jaubasar → Mayqı → Äldäberdi → Bağanalı → Baylau → Berdişörä → Jäntekey → Süyindik, Süyinbay, Süyinşäli, sonıñ işinde Süyinbaydän → Qalike, Altı, Qalıkeden → Qolimbet (nağaşısına ketken), Öndirqan, Bolat. Altı → Sarı.

Äñgime osı aradan bastaladı. Süyindiktiñ auılı lıqsığan bay äri batır auıl bolıp, 13 otauı bolğan. Jwma küni köşip, bir auıl swmbal (kir juu) üşin köşpey qaladı, Süyindiktiñ baybişesi Wlayat bwl auıldı özderimen birge köşudi näsihättap, jau jağdayınıñ qaterın tüsindirgenimen, özderin keñge salğan auıl soñınan baratın bolıp qalıp qaldı. Osı küni Ernazar joq qarap ketkendikten, auılğa tañmen kelse, eldi jau şauıp tıp-tipıl etkenniñ üstinen tüsedi, tek jer oşaqta jılap jatqan jörgektegi sarıdan basqa pende qalmağanın köredi, endigi jerde tiri adam tirligin körip, Ernazardan → Bazarbay, Bazarkeldi, Bayqasqa, Bwqarbay, Küntu bolıp wrpaq taraydı. Al Altınıñ süt kenjesi jörgekte qalğan Sarıdan Berdaulet, Kirdäulet taraydı. Arada Berdäulettiñ baybişesi Şäşe (Şäşke) auır ayaq bolıp, böriniñ etine jerik boladı. Mine, osıdan jotalı, şoyın müsin, biteu moyın, keñ jauırın Jänibek tuadı. Jänibek düniege kelgende Şaqşaq Jänibek osı auılğa kelip qalıp, Berdäulet oğan balasına at qoyıp berudi ötinedi. Özin wlıqtap, kieli sanap twrğan Berdäuletke razı bolğan Şaqşaq Jänibek düniege kelgen balanıñ pişinine, onıñ besigine razılıqpen qarap, oğan öziniñ atın qoyadı.

Biz endigi jerde qoldağı bes Qıisanıñ oqiğa jelisimen bir-birimen tolıqtap otıramız (1, 2, 3, 4, 5 boyınşa Qıisadağı aytılımdarın bilesiz).

Osı (1) Qıisa mağauiya swltaniya nwsqasında: «Şaqşaq Jänibek, jieniniñ besigin körip» delinedi. Al, (2) Qıisada «Jänibek» qıisasında yağni, Mäukeş, Ğalımbek jazıp alğan nwsqada Jänibektiñ nağaşısı, sarı üysin Dosımbek, ömir batısta, bwlar batır, el basqarğan egeyler bolğan» dep bayandasa, (3) Qıisa «Jänibek batır» Aqıt Ülimji wlı nwsqasında da osı (2) nwsqada «nağaşısı sarı üysin» ekeni aytılsa, (4) «er Jänibek» Qwmar Sirgebay wlı aytqan nwsqada, «Altınıñ auılın jau şauıp, Esnazar jeti jasında oljalanıp ketip, sarı bir jasında tiri qaladı, arağa jeti jıl salıp, Baraq batır men er Sämenbet bwlardı tauıp äkeledi. Bwlar da eren batır boladı. Osı sarıdan Berdäulet, kirdäulet degen eki wl qaladı, Berdäulettiñ äyeli erte qaytıs bolıp, odan sañırıq attı bala qaladı. Berdäuletke üysinde düysenbek ğaziza attı swlu qızın atastıradı, osı ğazizadan Jänibek düniege kelgen küni bwl auılda jürgen Şaqşaq Jänibekke Berdäulet düniege kelip jatqan balasına at qoydıradı». (5) «batır Jänibek» Moñğwliadağı «Şwğıla jurnalı» nwsqasında: «Berdäulet özi alpıs jastan asqanda, al baybişesi arğın Qazıbek bidiñ qızı bolıp, elu jastan soñ bala köterip, böri etine jerik bolıp, Jänibekti düniege äkeledi. Näreste düniege kelgende osı auılğa kelgen Şaqşaq Jänibek balağa at qoyadı». Mine, bwl er Jänibektiñ tegi men düniege kelui.

Endigi jerde Jänibek at jalın tartıp mine üş jüzge at-atağı bar nağaşısı Dosımbek, ömirlerdi izdep şığadı. (2) Qıisa Mäukeş, Ğalımbek jinağan nwsqada «Jänibek jiırma jastar kezinde bir ay segiz künde batıstağı nağaşısına baradı, Dosımbek jieni Jänibekpen jılap kezigedi. (3) Qıisa Aqıt Ülimji wlı nwsqasında «Jänibek qasına jol joldas köbeşti ertip, sarı üysinde nağaşısı Dosımbek, ömirdi on altı jasında bir ay segiz kün jol jürip izdep keledi». (4) Qıisada Qwmar Sirgebay saqtağan nwsqada «alatau, talasta jatqan nağaşısı üysin eline Jänibek on bes künde keledi». (5) moñğwliya «Şwğıla» nwsqasında «Berdäulet erte qaza bolıp, Jänibektiñ nağaşısı Qazıbek bi qızın jäne jienin birge öz auılına köşirip äkelip baulıp ösiredi, Jänibek at jalın tartıp mine jılqı qosına şığadı, aqılına küşi say, erligimen tanıladı, tipti kök börisin körgen atası Qazıbek bi jienine razı boladı».

Endi Jänibektiñ nağaşısına barğannan keyingi oqiğağa kuä bolayıq. (2) Qıisa Mäukeş, Ğalımbek äzirlegen nwsqasında «Jänibektiñ kök börisi barın üysin elindegi nağaşısı Dosımbek körip, oğan dän razı boladı, Jänibek nağaşısınan jılqı işinde kök bestini swraydı, biraq, Dosımbektiñ balalarınıñ işinde kenjesiniñ bäsiresine atalğan kök bestini balaları beruge könbegen soñ, kök bestiniñ inisi kök qwnandı beredi». (3) Aqıt Ülimji wlı nwsqasında «Nağaşsıına kelgen Jänibekten bir küni bir kariya wranın swrağanda Jänibek tosılıp qaladı, biraq, nağaşısı Jänibekti qorğaştap, «Wranı abaq kerey» ekenin aytadı, osıdan Jänibek el bolu, en, tañba, wran boluday erekşelikti oylaydı, bir jolı nağaşısı onıñ bas-ayağında qorğap jürgen kök börisin körip, wldarına jienderiniñ bölek jaralğan adam ekenin aytıp, jieni swrağan kök bestisin bere saludı aytqanimen, kenje wlınıñ bäsiresi bolğandıqtan, olar qosılmaydı, aqırı kök bestiniñ insi kök qwnandı beredi». (4) Qıisa Qwmar Sirgebay wlı saqtağan nwsqada «Jänibek nağaşısında üş ay jatıp, qaytarında tobışaq degen bieniñ otız bir jıl boyı qwlındamay jürip, edel-jedel eki qwlın qwlındağanın, osı eki qwlınnıñ soñğısı kök dönendi Jänibekke mingizedi».

Oqiğa osılay jalğasın tauıp, Jänibektiñ kök dönenmen jauğa attanuı bayandaladı.

(2) Qıisa Mäukeş, Ğalımbek nwsqasında «kök dönendi minip on eki batırdıñ biri bolğan Jänibek alatau jorığına attanğalı jatqan Abılay qosınına qosıladı. Abılay bwl kezderi qırıq jastar şaması, Abılay han bala Jänibektiñ atı men bitimin körip, onı sınamaqqa eki batırın molağa jasırıp, Jänibekti otın äkeluge jwmsatadı. Jänibek ien qabırdan özine aruaq bolıp wmtılğan eki batırğa: «öli aruaqtı qoyıp, tiri Abılay ölgeli jatır» dep otındı alıp kelip, erligin, jürektiligin äygileydi. Wzamay on bes batır jorıq bastap kele jatqanda aldarınan bir aydağar jılan şığadı, Jänibek onı üş jerinen tüyrep öltiredi, osı jorıqta Abılay qosının qapıda jau basıp qaladı, qazaq qolı qırğındalıp, şeginedi, Abılay hannıñ aqtankerıne oq tiip, jayau qalğanda, qalmaqtıñ sadır batırı qazaqqa qırğişa tigenin körgen Jänibek dosı köbeştiñ tosuına qaramay sadırğa wmtılıp, onı jayratıp, sadırdıñ astındağı dolan jirenin minip, kök dönenin jayau qalğan Abılay hanğa köldeneñ tartadı, kök dönenge minip aman qalğan Abılay han şegingen jasaqtarın toqtatıp, jauğa qayta attandırıp, qalmaqtardı şegindirip, ertesi kök dönenniñ iesi Jänibekti izdettirip taptırıp, oğan razı qoştığın bildiredi, Jänibektiñ Abılay hanğa üş talabı: 1. Oñ tizesinen orın beru, 2. Eldigin tanu, 3. Tu wstauday talabın orındaydı. Bwğan tilenşi şamdanıp, qarsı kelgenimen, Abılay han: «qamal bwzğan erke batırım» dep oğan toytarıs beredi, qarsılas jauın jayratıp, ertemen özen boyına barğan Jänibekke terektiñ bwtağına şığıp otırğan bir swlu qız kezigedi, Jänibek qızdı qosqa äkelgende Abılay han qızdı sauğağa swrağandıqtan, Jänibek qızdıñ basın şauıp tastaydı». (3) Qıisa Aqıt Ülimji wlı nwsqasında bwdan özgeşeligi: «alatauğa jorıqqa atanğan Abılay han öz qosınına ilesken Jänibek wyıqtap jatqanda auzına kirmek bolğan jılannıñ basın qırşıp alıp tastaydı, endi bir jolı qattı wyıqtaytın Jänibektiñ qasına ayu kelgende aqırıp öltiredi jäne suan qalmaqtı jeñip, jekpe-jekte jayratıp, jeñistik aladı». Osı Qıisadağı özgeris Jänibektiñ Abılaydıñ oñ tizesinen orın alğanına narazı bolğan tilenşige ızalanıp, öziniñ şeşendigin körsetip, onıñ betin qaytaradı. Al aldıñğı Qıisalarda aytılğanday, özen boyınan ertip kelgen swlu bikeşti Abılay han sauğağa swrağanda Jänibekten ayrılğalı twrğan qız öziniñ şın sırın aytıp, öziniñ sadır batırdıñ qalıñdığı ekenin, Jänibektiñ sadırdıñ atın minip jürgenin körip, ädeyi kek aluğa jaqındağanın, bügin tünde tipti bolmasa batırdan wrpaq körip, sol wrpaq arqılı bolsa da sadırdıñ kegin alu armanımen kelip otırğanın aytqandıqtan batırğa qastandıq saylağan qızğa han Abılay qırıq qamşı soğudı ämir etkenimen, maydanda Jänibek qızdıñ basın şauıp tastaydı» delingen. (4) Qıisa Qwmar Sirgebay wlı saqtağan nwsqada Jänibek nağaşısınan kök döneninminip kelgen soñ şeşesi naymannıñ qaratay elinde soqır abızdan bata aulın ötinedi, Jänibek sarısu boyındağı bir jüz jiırma bes jastağı abızdıñ batasın alıp, torğay, tobıl, esildi basıp, eline qaytıp kele jatqanda jol boyında kezikken aydağar jılandı öltirip, jol jönekey at şaldırıp otırğan eki adamğa kezigedi, olarmen ilesip bes kün jol jürgen soñ bir-birine tanıstıq beredi, biri qarakerey Qabanbay, endi biri qanjığalı Bögenbay ekenin, özderi qalmaqtardıñ hanı qoralday elge tınıştıq bermegendikten, han Abılay jasaq toptap jatqandıqtan, özderi de solay bara jatqanın bildirgen soñ, Jänibek te batırlarmen birge baradı. Mine, osı topta bağanalı barlıbay, şwbar tulı jaulıbay, naymannan batır Baraq, Süyindikten Oljabay, uaqtan Barmaq batır, kereyden Şaqabay men er Jabay, qarakerey Qabanbay, qanjığalı Bögenbay, Şıñğır batır, Malaysarı, öjet tuğan ötegen (sırdan), şapıraştı Naurızbay (tüstikten), Jänibek bolıp jorıqqa attanadı. Jekpe-jekke şıqqan osı şayqasta qazaqtar art-artınan üş batırınan ayırıladı, bwğan ızalanğan on jeti jastağı Jänibek qalmaq batırımen jekpe-jekke şığıp, onı öltirgende qalmaqtar qaptap ketedi, bwnı körgen qazaq batırlardı da lap qoyadı, osı jolı Jänibek: «Aqjol batır» atağın aladı. (5) Qıisa moñğwliya «Şwğıla» nwsqasında: «Jayın jatqan elge qalmaqtar qater töndirgendikten, Abılay han töñiregine toptasqan batırlar jorıqqa attanadı, jorıqqa attanarda Jänibek nağaşı atası Qazıbekten bata aluğa keledi, aq batasın bergen Qazıbek endi Jänibektiñ öziniñ şeşesinen bata alıp attanuın ötinedi. Jänibek anasınıñ aq batasın alıp jorıqqa attanadı. Osı jorıqta qazaq qolı jeñilip, Abılay hannıñ aqtangerıne oq tiip jayau qalıp, Jänibek kök dönenin Abılay hanğa köldeneñ tartadı, jasaqtarın qayta

qaytarğan Abılay han jaudı qayta şegeredi.

Er Jänibek öltirgen aydağardıñ qwlağı            Aydağar qwlağımen birge saqtalğan jazba derke

Abılay han täñerteñ twrsa, beldeudegi Jänibektiñ atınıñ qanjığasında qalmaqtıñ eki batırınıñ bası twrğanın körip, Jänibektiñ betinen süyip, onıñ talabın swraydı. Osı jolı Jänibek joğarıdağı üş talabın bildiredi, bwl talapqa Abılay han maqwl bolıp, şaşağı sarı jibek, wşar bası altındağan, aq torğınmen istelgen kere qwlaş tumen qosa, altın baldaq qılıştı jantay batır arqılı Jänibekke bergizedi. Baytaylaq, jantay bas bolğan Jänibektey batırı bolğan kerey eline Abılay aq batasın beredi, kereyler Jänibekke boyswnatının bildirip, han aldında uağda berisedi.

Osıdan keyingi oqiğa qorıtındılana bastaydı, yağni batır eldi bereke-birlikke şaqırıp, qwttı qonıs aluı jäne batırdıñ soñğı ömirine auısadı.

Mısalı, (1) Qıisa Baywzaq jazıp alğan nwsqasında: «Arğın, Nayman, Kerey arasına jik tüsip, kereydi ‹üş kesek› ayıpqa kesudey alauızdıqtan qalmaqtar jaqsı paydalanıp qazaqqa tap bergenin eskergen Abılay han eldi berekege şaqırıp, joñğarmen ayqasuğa qol jiyadı. Osı kezde Jänibek Abılay jasağına qosılıp, joğarıdağı aytılğan erlikterden tıs, jiını on eki retki jorıqta erlik körsetkeni aytıla kelip, soñında Abılay han ejen hanmen berekelesuge Jänibek bas bolğan jeti adamdı ejen hanmen diplomatiyalıq baylanısqa jwmsaydı, jarım jıl uaqıtpen jol jürgen Jänibek mol sauğamen elşlikten oraladı». Osıdan soñ Qıisa Jänibektiñ kereydiñ basın qosıp tausarı bas bolğan barlıbay, şegetäy, şwbaş, jantorılarğa kögedäydi aldırtıp han saylap, elin ornıqtırıp, 1792 jılı mausımda 84 jasında dünieden köşkenin bayandasa, (5) Qıisa moñğwliya «Şwğıla» nwsqasında öz işinen üş bölimge bölinip, osı üşinşi böliminde: «el baqanas pen köksalada erkin ğwmır keşip jatqanda, rular ara qaqtığıs molayıp, Jänibek eldi altayğa bet aldırğalı jatqanın estigen batırdıñ nağaşı atası Qazıbek batırdı asqa şaqırıp, batasın bergen soñ, batır äueli jer şolıp, jol bilip qaytuğa qalbadan tarbağatay basıp örältäy arqılı qwmılğa deyin barıp oralıp, jantay men baytaylaq batırğa eldiñ aqtau arqılı köş alatının eskerip, mwndağı eldi berekege şaqırıp, örge köşiru äzirliginde bolğan bir äredikte töñiregindegilerge öziniñ basınan keşken erlikteri turalı söz qozğap (joğarıdağı bayandalğan erlikterdi öz auzımen äñgimelep beredi), soñında qomdıbaydıñ swrağına jauap bergende, qayın jwrtına wrın barğanda halıqtıñ salt-sana, dästürine böysünuimen, baldızdarınıñ bwlğağına, ondağı eldiñ ırğağına qwrmet etumen eriksiz köngenin ayta kelip, salt-sananıñ biiktigin moyındap, keñesin aqırlastıradı». Mine, Jänibek batır turalı qolda bar bes Qıisanıñ aytpağı osılar. Ärbir Qıisa birin-biri tolıqtap, şımır da jinaqı oqiğamen batırdıñ obrazın äygilep, erlikke tolı keşirmelerin tältögis bayandağanın bayqaymız.

Endi Qıisadağı bir-birine wqsamaytın bayandaularğa qarayıq.

(1) Jänibek batırdıñ nağaşısı birde sarı üysinde Dosımbek, ömir bolsa, birde arğın Qazıbek bi boladı.

(2) Batırdıñ şeşesi birde «Şäşe» (Şäşke), endi birde Qaziza boladı. Osında Qwmar Sirgebay wlı saqtağan qıisada (Berdäulettiñ äyeli ölip, üysin elinde düysenbek Qaziza attı qızın atastırğanın) eskertui bwl oqiğanı şeşip te ketui mümkin.

(3) Jänibek atqa minip jauğa şabuı birde on eki jas, endi birde on altı, on jeti jas, jäne jiırma jasta delingen.

(4) Jänibektiñ nağaşı auılına baru uaqıtı on bes kün, bir ay segiz kün, ay jarım jürse, endi birde nağaşısınıñ qolında ösken boladı.

(5) Nağaşı jwrtına barğan batırdıñ jası on altı, birde jiırma jastarda delinse, endi birde sol nağaşı jwrtında ösken boladı.

(6) Aydağar jılandı batır qaratay eliniñ soqır abızına barıp kele jatqan jolda öltirse, birde on bes batır jorıqqa attanğan jolında öltirgen boladı, mine bwlar Jänibek batır jayındağı zertteulerge eşqandäy bögettik ete almaydı.

Al, elge swrau tuğızıp jürgen key mäselelerdiñ Qıisalarda körsetilui men anıqtauına qarasaq: bwl künde Jänibektiñ bes retki erligi, on eki retki jorığı sol zamandağı Jänibek töñiregindegi batırlardıñ atı-jöni jöninde köp tolğanıstar bolıp kele jatqandığı şındıq. Endeşe, osı bes Qıisanıñ bayandauına jüginsek, batırdıñ erligi 1. Abılaydıñ sınauınan ötip, moladan otın äkelui, 2. Keudesine şıqqan jılannıñ basın qırşıp tastauı, 3. Janına kelgen ayudı bir aqırıp öltirui, 4. Jol-jönekey aydağar jılandı üş jerinen tüyrep öltirui, 5. Denesine esekjem qaptağanda qasınbay otırıp, sauığuı, 6. Qayın jwrtına barğanda halıq dästürine qwrmet etui, 7. Abılaydıñ atına oq tiip jayau qalğanda, öziniñ kök dönenin aparıp berip qwtqaruı, 8. Jekpe-jekte sadır batırdı jeñui, 9. Suan batırdıñ qolın qırğındap basın aluı, 10. Aydarlı qalmaqtı jekpe-jekte qwlatuı, 11. Sadırdıñ qalıñdığı er men erdiñ arasına jik salıp, elden erdi büldiruin sezip basın şauıp tastauı, 12. Abılaydıñ qosınıñ beldeuine baylağan atınıñ qanjığasında qalmaqtıñ qos batırınıñ bası twrğanın körgen Abılay, oğan «aqjoltay batır» atağın berui, 13. Abılaydıñ aldında şeşen tılımen tilenşiniñ betin qaytaruı, 14. Abılayğa üş tilek qoyıp, elin jinap jauğa attanıp, soñında olarğa qwttı qonıs izdeui, t.b.

Al, Jänibek töñiregindegi batırlarğa kelsek: 1. Qarekerey Qabanbay, 2. Qanjığalı Bögenbay, 3. Bağanalı barlıbay, 4. Şwbar tulı jaulıbay, 5. Naymannan batır Baraq, 6. Süyindikten oljabay, 7. Uaqtan barmaq batır, 8. Kereyden şaqabay, 9. Er jabay bolsa, 10. Nauırızbay, 11. Ötegen, 12. Malaysarı, 13. Şıñğır batırlar ataladı. Ökinişke oray, el saualındağı Jänibektiñ on eki retki jorığı bwl bes Qıisada tolıq bayandalmağan, bwlardı basqa derekközderi anıqtauı mümkin.

Qorıtıp aytqanda, qolda bar bes Qıisadan Jänibek batırdıñ erlikke tolı eñbegin, izgilikke tolı ömir örnegin tanıp jetuge boladı. Bärinen de el işindegi añızdar men derekter bwl Qıisalarda da qamtılğanın bayqaymız da, Jänibek batır erlikterine eriksiz süyinemiz. Äsirese, osı bes qıisanıñ işindegi Aqıt Ülimji wlı tolğağan Qıisa eñ erte jazılğan, äri öte şımır da tolıq nwsqası deuge boladı, şının aytqanda bwl Qıisanıñ 1916 jıldarı jazılğandığı jöninde derekter bar (bwl öz aldında bir äñgime), sondıqtan bwl künde el auzındağı key derekterge kümänmen qarauşılar tım erte jazılğan osı Qıisağa jüginumen qatar batırğa qatıstı el işinde keñinen tarağan erlikterin däleldeytin añızdar men wrıq-jwrağattarında saqtalğan

batırğa qatıstı zattıq mwralar da jeterlik.

Er Jänibektiñ kezdigi men saptayağı

Er Jänibektiñ tuın saqtağan dorba, twmar jäne tu orağan bwl

Iä, batır babamızdıñ bıyıl üş jüz jıldıq merey toyı da jetip ülgirdi, arada qanşama ğasırlar ötse de, osı bir jauharday jarqırağan auız ädebietterimiz ben qwndı mwrağattar batırdıñ erligi men izgiligin tipti de jarqırata bermek. Qolımızdağı bes qıisanıñ bereri batırdıñ biik bedeli bolmaq.

Batır baba ruhı mäñgi öşpeydi, topırağıñ torqa bolsın, batır baba!!!

kerey.kz