14 мамырда ҰЛТ КӨСЕМІ Әлихан Бөкейхан ақталды

14 مامىردا ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان اقتالدى

| May 13, 2015

1989 جىلدىڭ 14 مامىرىندا كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا

, قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ءھام پرەمەر-ءمينيسترى، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان اقتالدى. كوممۋنيستتىك وتارلاۋشى ورىس يمەرياسى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءاليحان بوكەيحاندى 1937 جىلى تۇتقىنداعانعا دەيىن 10 جىل بويى ماسكەۋدە ءۇي قاماعىندا ۇستادى. ۇلت كوسەمىن 1937 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە بۋتىركا تۇرمەسىنە جابادى. نكۆد تەرگەۋشىلەرىنىڭ ايلاپ جۇرگىزگەن ازاپتى تەرگەۋ-جاۋاپ الۋلارى دا، «ۇشتىكتىڭ» جۇيكە توزدىرار سوتتىق ءماجىلىسى دە، ەگدە تارتقان جاسى دا (72 جاستا) ءاليحان بوكەيحاننىڭ رۋحىن سىندىرا المادى. ۇكىم شىعارار الدىندا بەرىلەتىن سوڭعى سوزدە ءوزىن كىنالى ەتىپ، جازاعا كەسەتىندەرىنە كۇمانى بولماعان ءاليحان بوكەيحان ەشقانداي اياۋشىلىق سۇرامادى. كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنداعى «ۇشتىك» 1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتە ۇكىم شىعارادى، ءاليحان بوكەيحاندى «ەڭ جوعارعى قىلمىستىق جازالاۋ شاراسى – اتۋ جازاسىنا» كەسەدى. ۇكىم سول كۇنى ورىندالىپ، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىرىپ، باسقارعان پرەزيدەنت، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان وتارلاۋشى ورىس كوممۋنيست جەندەتتەر قولىنان وپات بولادى. 52 جىل وتكەنەن كەيىن ۇلت كوسەمىن تۇتقىنداپ، تەرگەپ، ازاپتاپ، اتىپ تاستاعان وتارلاۋشى ورىس كوممۋنيستتەرى، وزدەرى قايتا اقتاپ الادى.

1918 جىلدىڭ 11 ماۋسىم كۇنى پرەزيدەنت ءا.بوكەيحان قاتاڭ تۇردە «قازاق حالقى كەڭەس وكىمەتىن ەش ۋاقىتتا مويىنداماڭدار جانە كەڭەس وكىمەتىنە باعىنباڭدار»،- دەپ نۇسقاۋ بەردى.

ءانۋار شوتبايدىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى

«بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

kerey.kz

قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي) شۇبارتاۋدا دۇنيەگە كەلدى. جونداعى جوبالاي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن ارۋاعى جوبالاي ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدى. بايقوتان بي، تومان بي، بەگەش شەشەن، ءۋايىس، تولەۋ اقىن… اتاعى اتالارىنان اسىپ كەتتى… تىرىسىندە ولاي دەگەن جوق… بۇل ءسوزدى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىز ايتىپ وتىرمىز… ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى شەتتە ءوتتى. «ۇكىمەتكە، باسقالارعا دا وكپەم جوق، وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى جوق!» (م.ماعاۋين) دەگەن ەدى ءوزى بەرتىندە. استارى اۋىر، ەڭسەڭدى ەزەردەي سالماقتى ءسوز… دانىشپان ادام نەگە ەلدەن جىراق كەتتى. بۇل «وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ… ەلدەن كەتتىم جىراق…» (شاكارىم) دەيتىن كەتىس سياقتى. سوندا دا «كوك
وتاماننىڭ اقىرى

kerey.kz

شاعىن ساراپتاما ء(جانابىل سماعۇلۇلىنىڭ قازاسىنا ارنايمىن) ءبىرىنشى، حح عع.-داعى قىتاي قازاقتارىنىڭ ينتەلليگەنتسياسىن ۇلكەن ماسشتابتا ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1911-12 جىلدارداعى ساياسي توڭكەرىستەن كەيىن قالىپتاسقان قازاق ينتەلليگەنتسيا. بۇل كەزەڭدەگى ينتەلليگەنتسيانى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. 1) رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيا; 2) ساياسي ينتەلليگەنتسيا. رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيانىڭ ءوزىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى توپ، جاديتتىك مەكتەپتىڭ اعارتۋشىلارى; ەكىنشى توپ، قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ اعارتۋشىلارى. ال، بۇل كەزەڭدەگى ساياسي ينتەلليگەنتسيانى دا ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرا الامىز. ءبىرىنشى توپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ساياسي بيلىك جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسياسى; ەكىنشى توپ، 1914-1922 جج. شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسيا. ەكىنشى، شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ينتەلليگەنتسياسى 1912 جىلعى پەكيندە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭ قالىپتاسا
سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

kerey.kz

تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1). پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە
ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

kerey.kz

ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى» مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداستىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى
نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە

kerey.kz

كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە مەن دە سولاي ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى سول كەزدەگى س.م. كيروۆ اتىنداعى كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان، بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ بابامىزدان دا اسقان