تاريح

زايسان ءوڭىرىنىڭ تاريحى مەن گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى

kerey.kz

 |  May 21, 2015

تىلەۋبەردى سايدۋلدين، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، زايسان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى

ىعىنا العان التاي مەن تارباعاتاي،
قول سوزعان شىعىسىڭنان ۇلى قىتاي.
كول بولىپ اساۋ ەرتىس كىدىرىپتى،
كەتۋگە سەنى تاستاپ قيماعانداي.
6-سىنىپ وقۋشىسىنىڭ داپتەرىنەن، 1955ج.

بيىل شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زايسان اۋدانىنىڭ 80 جىلدىعى، اۋدان ورتالىعى زايسان قالاسىنىڭ 140 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلدى. وسىعان بايلانىستى سول كەزەڭدەردە ەل ىرگەسىن بەكەمدەۋ ءۇشىن اتا-بابالارىمىز قانداي كۇي كەشكەنىن دە ەسكە الۋ ورىندى. قازاقي دىبىستانۋى «جايساڭ» اتاۋى گەوگرافيالىق كەڭىستىك تۇرعىسىنان جانعا جايلى، تۇرمىسقا قولايلى، شۇرايلى دا نۋلى كەڭ القاپ دەگەنگە سايادى. بۇل ءسوز ادامنىڭ جەكە تۇلعاسىنا قاتىستى ونىڭ تەكتىلىك، بىلىكتىلىك دارەجەسىنىڭ جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى (قاسقا مەن جايساڭ). ادامنىڭ مىنەزىنىڭ جايدارىلىعى مەن اقىلىنىڭ كەمەلدىلىگىن «جانى جايساڭ» دەپ سيپاتتايدى. اقيقاتتى وزىمىزدەن ەمەس، باسقادان ىزدەپ ۇيرەنگەن عالىمدارىمىزدىڭ پايىمداۋىنشا «زايسان» موڭعول تىلىندە اسكەري-اكىمشىلىك لاۋازىم. بۇل ولكە سونداي اسكەري-اكىمشىلىك ايماعى بولعاندىقتان، وسىنداي اتاۋ قالىپتاسقان دەپ ەسەپتەيدى. ورىس تىلىنە بەيىمدىلىگىنە بايلانىستى «جايساڭ» ەمەس، «زايسان» ءسوزى رەسمي قولدانىس تاپقان.
زايسان اتالاتىن كەڭ ولكەنىڭ ءبىر بولىگى عانا قازىرگى وسى اتتاس اكىمشىلىك اۋدانعا قارايدى. التاي جوتالارى، تارباعاتاي-ساۋىر تاۋلارى، شار-كوكپەكتى شوقىلارىمەن شەكتەسەتىن كەڭ اتراب «زايسان قازان شۇڭقىرى» اتالادى، ونىڭ ناق ورتاسىندا زايسان كولى ورنالاسقان. فيزيكالىق گەوگرافيا تۇرعىسىنان بۇل القاپ ەرتىس وزەنىنىڭ باسسەينىن قالىپتاستىراتىن نارىم، بۇقتىرما، كۇرشىم، قالجىر، كوكپەكتى، بوكەن، كەندىرلىك، ۇلكەن ۇلاستى وزەندەرىنىڭ ارنا-ساعالارىمەن قوسا قاراستىرىلادى.
كەزىندە ولكەنىڭ سولتۇستىگى رەسەيگە، وڭتۇستىگى قىتايعا تيەسىلى بولدى. ورىستار قازاق پەن جوڭعار سوعىسىپ جاتقان كەزدە ەرتىستى بويلاي بەكىنىس سالسا، قىتاي جوڭعار مەملەكەتىن جويىپ، وعان قاراستى جەرلەردى تۇگەلدەي وزىنىكى دەپ ەسەپتەدى. ەكى يمپەريا شەكاراسىن ايقىنداۋ ءۇشىن 1860 ج. پەكين كەلىسىمىنە قول قويىپ، شەكارا سىزىعىن 1864 ج. شاۋەشەكتە ايقىنداۋعا توقتام جاسادى. دۇنگەن-ۇيعىر كوتەرىلىسى سالدارىنان بۇل شەشىم اياقسىز قالدى. كوتەرىلىستى باسۋعا قىتايدىڭ ءوز مۇمكىندىگى بولماي، رەسەيدەن كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتىسۋ گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ا.كولپاكوۆسكي باستاعان ورىس اسكەرى قىتاي شەبىندە تۇراقتاپ قالىپ قويىپ، تەك قانا 1881 ج. سانكت-پەتەربۋرگ كەلىسىمى بويىنشا ىلە ايماعىنان شىعىپ، قارىمتاسىنا زايسان ولكەسىنىڭ قارا ەرتىس اڭعارىن الدى. بۇل جاعداي 1884 ج. شاۋەشەك پروتوكولىمەن زاڭداستىرىلعان. ءىس جۇزىندە وعان دەيىن-اق رەسەي ءوز مۇددەسىن ويداعىداي ورىنداپ ۇلگىرگەن بولاتىن. 1868 ج. زايسان پريستاۆى قۇرىلىپ، زايسان قالاسىنىڭ ىرگەسى قالاندى. ولكەنى اسكەري-ساياسي تۇرعىدان يگەرىپ، ەندى شارۋاشىلىق جولمەن باسقارىپ، ىشكى ولكەدەن جاپپاي قونىس اۋدارۋدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 1891-1895 جىلدارى سەمەي مەن وسكەمەن قاتارلى زايسان دا ۋەز ساناتىنا قوسىلدى.
بۇل تاريحي كەزەڭدە جەرگىلىكتى حالىق – اتا-بابالارىمىز قانداي كۇيدە ەدى، بولعان ۋاقيعالاردا ولاردىڭ ءرولى، ءىس-ارەكەتتەرى قاي شامادا بولدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بار ما؟ ەسىمىز كىرە باستاعالى ءارتۇرلى باسىلىمداردى وقىپ، ولكەتانۋ-تاريحي مۇراجايلاردى ارالاپ، ەشبىر تۇجىرىمدى دەرەكتەر الا المادىق. بار بولعانى يەن جاتقان كەڭ ساحارانى گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلو، ك.سترۋۆە، گ.ن.پوتانين، ن.م.پرجەۆالسكي دەگەن ساياحاتشىلار اشىپ، زەرتتەپ، ورىستىڭ قاجەتىنە جاراتىپتى. بۇل ولكەدە ولار ءبىرلى-جارىم موڭعول تەكتىلەردى ۇشىراتسا، ولاردى تاپتىشتەپ جازىپ، قازاقتار جايىندا ءلام-ميم دەمەيدى. سول كەزدەگى رەسەيدىڭ رەسمي دەرەكتەرى بويىنشا زايسان پريستاۆىنىڭ تۇرعىندارى 109387 ادام بولىپتى، ونىڭ 104811-ءى قازاق ەكەن. ول كەزدەگى دەموگرافيالىق ولشەم بويىنشا بۇل وتە كوپ سان. وسى قازاقتار قالايشا جيھانگەر زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىنبەگەن؟ قازىرگى قالام تارتىپ، ەلدىڭ كوزىن اشىپ ءجۇرمىز دەگەن ازاماتتاردىڭ بۇل دەرەكتەرگە قوسقان جاڭالىقتارى اتالعان ساياحاتشىلارعا جولسەرىك بولعان ادامداردى انىقتاپ، ولاردى «باتىر» دەپ دارىپتەۋدەن اسقان جوق. ەكىنىڭ ءبىرى جەر سىرىن ءبىلىپ، جول باستاۋشى بولا المايتىنى راس بولسا دا، ونىڭ ءبارى بىردەي باتىر بولماعان شىعار. ول زامانداعى ەلى ءۇشىن قان مايدانعا شىققان ناعىز باتىرلار كىمدەر ەدى، ەل قامىن ويلايتىن كوسەم، كەمەڭگەرلەر بولدى ما، جالپى قالىڭ بۇقارا حالىقتىڭ حال-احۋالى قالاي ەدى؟
قازاق تاريحىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ ار جاعىنداعى شىڭعىسحان، التىن وردا ءداۋىرى، ودان بەرگى جوڭعار باسقىنشىلىعى، رەسەيگە بودان بولۋى كەڭىنەن زەرتتەلسە دە، ەلىمىزدىڭ شىعىسىنداعى ءبىر تۇكپىرى زايسان ولكەسىنە قاتىستى دەرەكتەر ناقتىلانباي، ونىڭ ورىس پەن قىتايدىڭ ءوزارا بولىسۋىنە ۇشىراۋىنىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارى بۇركەمەلەنىپ كەلەدى.
شىڭعىسحاننىڭ قىتاي، ورتا ازيا، ەۆروپاعا جورىقتارىن موڭعول تاريحناماسى قورعانۋ ماقساتىنداعى ماجبۇرلىكتەن تۋعان ارەكەت رەتىندە سيپاتتايدى. قىتايعا جاسالعان جورىق وسىنداي قاۋىپتىڭ الدىن الۋدىڭ ناقتى قادامى، ال ورتا ازياعا جورىقتىڭ سەبەبى وتىراردىڭ بيلەۋشىسى قايىرحان يلانشىقتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان كەرەيدىڭ تۇعىرىل ۋاڭ حانىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتىمەن شىڭعىستىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىن جويىپ، ەلشىلەرىن ولتىرگەنىنە جاۋاپ رەتىندە، ال ورىس شەبىنە ويران سالۋى سول جاققا بارىپ پانالاعان قاۋىپتى جاۋى مەركىتتەردى جويۋ ءۇشىن بولعان دەپ باياندالادى.
سول كەزگە دەيىنگى ازيالىق كوشپەندىلەردىڭ حاندىقتارى ءبىر عانا رۋ-تايپا كولەمىندە بولسا، شىڭعىس حاندىق قۇرعاننان باستاپ ءبىر حانعا بىرنەشە رۋ-تايپالار باعىناتىن بولدى. بۇل باعىتتاعى العاشقى قادام – ءبىر-بىرىمەن بىتىسپەس جاۋ بولىپ كەلگەن موڭعولدار مەن تاتارلاردىڭ تەمۋچيننىڭ قول استىندا بىتە قايناسىپ تاتار-موڭعول حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، وعان بىرتە-بىرتە كەرەي، نايمان، جالايىر، ت.ب. رۋلاردىڭ قوسىلۋى بولدى. شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ ۇلىستارعا ءبولىنۋى، قازاق رۋلارى كىرگەن جوشى، شاعاتاي ۇلىستارىندا تۇركى ءتىلى مەن يسلام ءدىنىنىڭ ۇستەمدىك الۋى قازاق رۋلارىنىڭ توپتاسىپ، كەيىن قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى اسەر ەتتى. وسى ۇلىستار زامانىندا، التىن وردا داۋىرىندە، كەيىن قازاق حاندىعى تۇسىنداعى زايسان ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى تۋرالى ناقتى تاريحي جازبا دالەلدەر جوق. تەك قانا، مۇرات ءسابيتۇلى مۇقانوۆتىڭ ەرتىستى جاعالاي كەرەي تايپالارى قونىستانعان دەگەن دەرەكتەرى بار. بۇل تاقىرىپتى تەرەڭىرەك زەردەلەگەن اتاقتى تاريحشى نىعىمەت مىڭجان دا وسىلايشا پايىمدايدى. ەسكەرۋگە تۇرارلىق جاي – قازاق تاريحىن قاراستىرعاندا ەلگە تاراعان اڭىزداردى، جىر-داستانداردى ەسكەرۋ دە كەرەك. ارينە، ولاردى تاريح عىلىمى تۇرعىسىنان باسقا ساباقتاس دالەلدەنگەن ۋاقيعالارىمەن سالىستىرا زەرتتەۋ قاجەت. جازبا دەرەكتەردى ونى كىم، كاي ۋاقىتتا، نە سەبەپتى جازعانىن پايىمداماي قابىلداي سالۋ دۇرىس ەمەس. كەي جاعدايدا باسقا ۇلت وكىلدەرى بىزدەگى جەر-سۋ، ادام اتتارىن بۇرمالاپ، بوتەن ءبىر پيعىلدىڭ ىقپالىمەن جازا سالادى. ودان گورى تاريح سىنىنان وتكەن، ءوز توپىراعىمىزدان شىققان وي-ءورىسى كەڭ اقىن جىرشىلاردان قالعان ناقتىلى ۋاقيعالارعا ارنالعان جىر-تولعاۋ، داستانداردىڭ مالىمەتتەرى قۇندىراق.
قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، قازاق ۇلتى قالىپتاسقان كەزدە العاشقى حاندار كەرەي، جانىبەك جانە ولاردىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ اق وردا، ماۋەرەناحر، موعولستانمەن اراداعى ۋاقيعالار ورىن العان جەتىسۋ، سىر، ەدىل، جايىق بويى مەن باتىس ءسىبىر ولكەلەرىنە تاريحشىلاردىڭ نازارى نەگىزىنەن سولاي اۋىپ، التاي-ساۋىر توڭىرەگىندەگى ۋاقيعالار ونشاما ەسكەرىلمەگەن سياقتى. اڭىزدار مەن جىر-داستاندارعا سۇيەنسەك، ول كەزدە قازاقتىڭ كەرەي، موڭعولدىڭ تورعاۋىت رۋلارى بۇل ولكەدە ارالاس قونىستانىپ، بىردە جاۋلاسىپ، بىردە ىمىراعا كەلىپ، قاتار ءومىر سۇرگەن. كەيىن جوڭعار حاندىعى قۇرىلىپ، ونىڭ باسقىنشىلىق ساياساتى ۇستەمدىك العان ساتتە ەڭ ءبىرىنشى سوققى كورگەن كورشىلەرى كەرەيلەر بولدى. بۇل الاپات سوعىس ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەندەي ءبىر كۇندە اياق استىنان، كەنەتتەن بولعان جوق. كەرەيلەردىڭ قاۋىپتى دۇرىس بولجاعاندارى باس-اياعىن جيىپ، التايدان باتىسقا ىعىسا باستادى. بۇرىنعىداي بارىمتالاسقان جاي قاقتىعىس دەپ باعالاپ، بەيقامدىققا سالىنعاندار اۋىر قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇل اپاتتىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭى اقتابان-شۇبىرىندىدا كەرەيلەردىڭ ءبىر بولىگى بۇتىندەي جۇبىن جازباي، ال كەيبىرىنىڭ قىرعىننان قالعان شاعىن توپتارى سىر بويى مەن قاراتاۋدان بىراق شىقتى.
بۇل كەزدە التاي-ساۋىر القابى تۇتاستاي جوڭعار يەلىگىندە قالدى. ۇزاققا سوزىلعان سوعىس قازاقتىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپ، قىتاي جوڭعار حاندىعىن جويعاننان كەيىن بۇل ولكەگە بۇرىنعى يەلەرىنىڭ قايتا قونىستانۋى دا اۋىر قيىندىقپەن ءوتتى. جوڭعار حاندىعى جويىلعانىمەن ونىڭ حالقى تولىق جويىلعان جوق. ەجەن پاتشالىعىنىڭ موڭعولدارمەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ارا قاتىناسى ساياسي يكەمدىلىكپەن جۇرگىزىلىپ، سىرتقى حالحا موڭعول، يمپەريا ايماعىنداعى ىشكى موڭعول جاعدايلارىمەن تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي وتىرىپ جۇرگىزىلدى. قىتاي ءتىپتى دە التايدى ءبىر كوشپەندىلەردەن بوساتىپ، ەكىنشىسىنە بەرۋ نيەتىندە بولعان جوق. كەرىسىنشە، ولاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتاردىڭ تۋىنداۋىن جاقتاپ، ولاردىڭ بىردە بىرەۋىن، بىردە ەكىنشىسىن قولداپ وتىراتىن ساياسات ۇستادى.
جاۋعا قارسى باس قوسۋى ۇزاققا سوزىلعان قازاق جاساقتارىنىڭ جوڭعارمەن سوعىس اياقتالعان كەزدە تاراپ كەتۋى وتە جىلدام بولدى. ءار رۋ جاۋدان بوساعان جەرگە تەزىرەك قونىستانۋعا اسىقتى. وسى سەبەپتەر التاي-ساۋىردىڭ قازاققا قايتارىلۋىن تىم قيىنداتىپ جىبەردى. ونىڭ وڭدى شەشىمىن تابۋ ءۇشىن ۇلكەن جىگەر، اسكەري كۇش، ەكونوميكالىق-شارۋاشىلىق شارالار، يكەمدى ساياسات پەن ەپتى ديپلوماتيالىق امالدار قاجەت بولدى. وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، وڭدى ناتيجەسىن قامتاماسىز ەتۋ جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن ىسكە استى.
جانىبەك اباق كەرەيدىڭ جانتەكەي رۋىنان. جانتەكەيدىڭ ءسۇيىنباي، سۇيىندىك، ءسۇيىنشالى ءۇش ۇلى «ءۇش جانتەكەي» اتالادى. سۇيىندىكتەن قالەكە مەن التى. التىنىڭ ءۇش ايەلىنەن 15 ۇلى 13 اۋىل بولىپ تۇرعاندا جوڭعارلار تۇگەل قىرىپ كەتكەن ەكەن. 14-ءشى ۇلى 9 جاسار ەسنازاردى ءتىرى قالدىرىپ، مال ايداتىپتى، ال جورگەكتەگى 15-ءشى ۇلى سارىنى ايەلدەر جاسىرىپ، الىپ قالىپتى. ول ەر جەتىپ، بەرداۋلەت پەن كىرداۋلەت اتتى ەكى ۇلى بولادى. بەرداۋلەتتىڭ ەكىنشى ايەلى ءۇيسىن دوسىمبەك باتىردىڭ قىزى قاديشادان جانىبەك 1714 جىلى سىر مەن شۋدىڭ اراسىندا قاراتاۋدا تۋىپتى. بەرداۋلەت شاقشاق جانىبەككە بالامنىڭ اتىن قويىڭىز دەپ وتىنگەندە، ءسابيدىڭ بولمىسىنا كوڭىلى تولعان اتاقتى باتىر ءوزىنىڭ اتىن قويىپتى. جانىبەكتى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ جيەنى دەلىنەتىنى بەرداۋلەتتىڭ ءبىرىنشى ايەلى (كەيبىر مالىمەتتەردە شەشەسى) ۇلبولسىن قازىبەكتىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى تىنىبەك ءبيدىڭ قىزى. جانىبەك قازىبەكتى ناعاشى اتا دەيدى ەكەن. جانىبەكتىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە اباي قۇنانباەۆ پەن ىبىراي التىنسارين اتالادى. ابايدىڭ اتاسى وسكەنبايدىڭ اكەسى – ىرعىزباي، ال اناسى – جانىبەكتىڭ قارىنداسى ەرمەك. ىبىرايدىڭ اكەسى التىنسارى بالقوجانىڭ بايبىشەسى جانىبەكتىڭ قىزى ايمەننەن تۋادى.
جانىبەك ەرەكشە ەرلىگى، سايىسكەرلىگىمەن تالاي جەكپە-جەكتە جوڭعاردىڭ ەڭ ءبىر اتاقتى باتىرلارىن جەڭىپ، داڭقى بۇكىل قازاققا تاراپ، ەسىمى اباق كەرەيدىڭ ۇرانىنا اينالدى. سوعىس ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا جەتىك قولباسى بولدى. شەشەندىگى، سۋىرىپ سالما اقىندىعى ءوز الدىنا، شىرعالداڭى قىيىن داۋلى ىستەرگە ءادىل ۇكىم ايتىپ، ەل بيلىگىن ۇستاعان دارا تۇلعا رەتىندە تانىلدى. سىر بويىنا اۋعاندا ازىپ-توزىپ، ءوز اراسىندا دا، كورشىلەس رۋلارمەن دە بەرەكە-بىرلىگى ازايىپ، ول جاقتا دا تۇراقتاماي توبىل، ور، تورعاي وزەندەرىنە دەيىن بىتىراپ، تارىداي شاشىلعان اباق كەرەيلەر ەندى جانىبەكتىڭ باسشىلىعىمەن توپتاسىپ ورتا جۇزدە، بۇكىل قازاقتا ۇيىمداسقان ىقپالدى قاۋىمعا اينالدى. جانىبەك سوڭىنا ەرگەن ىرگەلى ەلى بار سول كەزدەگى اتاقتى قولباسىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە حان ورداسىنداعى مارتەبەلى جيىنداردا ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن الدى. ابىلاي قوسىنىندا قابانباي، بوگەنباي باستاعان ورتا ءجۇز جاساقتارى جوڭعاردى قازاق دالاسىنان ىعىستىرا باستاعان تۇستا اباق كەرەي اۋىلدارى سولتۇستىك باتىستا ورعا دەيىن شاشىراي قونىستانعان ەدى. بۇل جەردە دە ولاردىڭ تىرشىلىگى باياندى بولمادى. 1740 جىلدارى ورسك قامالىنداعى ورىس اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، قىرعىن كوردى. مىلتىقتى جاۋعا امالدارى بولماي، سۇيتسەدە ولاردىڭ قامالدارىن ورتەپ، ەسىل، نۇرا، سارىسۋعا قاراي ۇدەرە كوشتى. بۇل جەردى اشامايلى كەرەيلەرمەن سەلبەسىپ ون شاقتى جىل مەكەن ەتتى. 1750 جىلدارى اباق كەرەي اشامايلى كەرەيدەن ءبولىنىپ قارقارالىنى بەتكە الىپ، ودان اسىپ دوعالاڭ، كوكسالا، باقاناس تاۋلارىندا ەكى جىلداي تۇراقتادى. جانىبەكتىڭ ابىرويى اسىپ، بۇكىل اباق كەرەيدى توپتاستىرىپ، جەكە-دارا قولباسشىسى بولىپ تانىلعانى وسى كەز بولسا كەرەك. بۇل مەزگىل قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ ەڭ شەشۋشى كەزەڭى، جانىبەكتىڭ بۇكىل قازاق قوعامىنا سول كەزدەگى اتاقتى باتىرلار قاتارىنا ەنىپ، تانىلعان شاعى. ونىڭ قول استىنداعى ەل ەندى سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى شىڭعىس تاۋىنان اسىپ، قالبا تاۋىن نەگىز ەتىپ قىزىلسۋ، شار وزەندەرى بويىندا شوعىرلانىپ، ءبىر شەتى ەرتىسكە قۇلاي، ەكىنشى قاناتى كوكپەكتى، اقسۋاتتان اياگوزگە دەيىن قونىستاندى. جانىبەك ءوزى اسكەري قوسىندارىمەن اياگوز ماڭىندا بولدى. ونىڭ اۋىلى ول كەزدە ەل تىزگىنىن ۇستاعان تۇلعالى ازاماتتاردىڭ باس قوساتىن ورداسىنداي دارەجەدە ەدى. مۇندا بىرنەشە مارتەبە ابىلاي حان دا بولعان. ول 1757ج. 7-شىلدەدە وسى اياگوز بويىندا مامىرسۋ بايپاقبۇلاق دەگەن جەردە قىتايدىڭ ەلشىلەرىمەن كەزدەسكەن ەكەن.
بۇل شامادا اباق كەرەيدىڭ ءار رۋى جارتى عاسىرعا سوزىلعان ۇزاق سوعىستا اتتىڭ جالى تۇيەنىڭ قومىندا جاڭا ۇرپاعىن ءوسىرىپ، جورىقتاردا قول باستاپ ەرلىگىمەن ەلىنە تۇلعا بولعان باتىرلارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن قۋاتتى قاۋىمعا اينالعان ەدى. سول كەزدەگى ارقايسىسى ءوز رۋىنىڭ ۇرانى بولعان باتىرلار:
1. جانتەكەيدە – شاقاباي ەسەنتايۇلى 1688ج. تۋعان، 1778ج. اقسۋاتتا قايتىس بولعان.
2. جادىكتە – جانتاي تىلەكەۇلى 1700ج. تۋعان، 1770ج. كوكپەكتتىدە قايتىس بولعان.
3. شەرۋشىدە – بايتايلاق قۇتتىمبەتۇلى 1691ج. تۋعان، 1760ج. اقسۋاتتا قايتىس بولعان.
4. قاراقاستا – قاپتاعاي تۇگەنبايۇلى 1700ج. تۋعان، 1760ج. زايساندا قايتىس بولعان.
5. مولقىدا – ماشان ارىقبايۇلى 1680ج. تۋعان، 1759ج. زايساندا قايتىس بولعان.
6. يتەلىدە – بۇقارباي ەلتوقۇلى 1690ج. تۋعان، 1760ج. زايساندا قايتىس بولعان.
7. مەركىتتە – قۇلسارى.
8. شىبارايعىردا – قوجابەرگەن جانىبەكۇلى 1663ج. تۋعان، 1762ج. قالبا تاۋىندا قايتىس بولعان.
9. سارباستا – سارتوقوي 1725ج. قايتىس بولعان.
10. جاستاباندا – جوبالاي بەيسەيىتۇلى 1700ج. تۋعان، 1770ج. باقاناستا قايتىس بولعان.
11. كونساداقتا – جاباي 1748ج. ەسىل بويىندا قايتىس بولعان.
12. قۇلتايبولاتتا – شيمويىن ۇران بولىپ تا، رۋ اتى رەتىندە دە اتالادى. بۇل رۋدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان اتاقتى بيقادام بي.
جانىبەكتىڭ ءوزى 1792ج. 78 جاسىندا قازىرگى جارما اۋدانىنىڭ ورتالىعى گەورگيەۆكادان زايسان باعىتىندا نيكولاەۆكاعا جەتپەي بۇرىنعى وكتيابر سوۆحوزىنىڭ جەرىندە ورتابۇلاق دەگەن جەردە، ەسكى اتاۋى اۋليەبۇلاق ەكەن، قايتىس بولعان. ونىڭ زيراتىن 1970ج. ۇلتجاندى ازامات اشىمبەك بەكتاسوۆ تاۋىپ، قورشاپ، ەسكەرتكىش تاقتا ورناتقان. بىراق تاقتادا «شاقشاق جانىبەك» دەپ قاتە جىبەرىلگەن. بۇل قاتەنى زايساننىڭ تۋماسى، تاريحشى احمەت توقتاباي تۇزەتىپ، ول جەردە جاتقان شاقشاق جانىبەك ەمەس، كەرەي بەرداۋلەتۇلى جانىبەك ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، قىتايدان اباق كەرەي تاريحىنان مالىمەتتەرى مول ازاماتتار كەلىپ، زيراتتىڭ جانىبەكتىكى ەكەنىن راستاپ، باتىردى ەسكە الۋ جونىندە ءبىرشاما يگىلىكتى شارالار وتكىزدى. 2006ج. 9 ماۋسىمدا الماتىدا جانىبەك تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. 2009ج. كەڭ كولەمدى ەسكە الۋ شارالارى جارما اۋدانىندا، سەمەي، وسكەمەن قالالارىندا اتقارىلدى. وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا باتىردىڭ زيراتىنا ونىڭ ارۋاعىن اسقاقتاتاتىنداي ءمۇسىنى، اڭىز بويىنشا كيەسى بولعان قوس ءبورى بەينەلەنگەن ەسكەرتكىش قويىلدى. بۇل بەردىبەك ساپارباەۆ شىعىس قازاقستان وبلىسىنا باسشىلىققا كەلگەننەن بەرگى از ۋاقىت ىشىندە ەلدىڭ ەڭسەسىن، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە باعىتتالعان يگى ىستەردىڭ ءبىرى بولدى.
جوڭعار سوعىسى اياقتالعاندا ەلدىڭ باستى قام-قاراكەتى ءاربىر رۋدىڭ جەر يەلەنۋى ەدى. ورتاق جاۋعا بىرلەسىپ قارسى تۇرعان ىنتىماعى جاراسقان قاۋىمنىڭ اتا قونىسىنا ورنالاسۋ كەزىندە بەرەكەسى بۇزىلا باستادى. جوڭعار باسقىنشىلىعى كەزىندە ەرتىستى بويلاي جانە باسقا دا ستراتەگيالىق ماڭىزدى جەرلەردە اسكەري قامالدارىن ورنىقتىرىپ ۇلگىرگەن رەسەي قازاقتىڭ جەر ماسەلەسىن دە ۇشىقتىرىپ جىبەردى. بۇل ۋاقىتتا ابىلايدىڭ بارلىق امال-ايلاسى، ۇيىمداستىرۋ كۇش جىگەرى وسى ماسەلەنى شەشۋگە باعىتتالدى.سوعىس كەزىندە حاننىڭ جارلىعى شۇعىل ورىندالىپ وتىرعان بولسا، ەندىگى ۋاقىتتا ءسوز بۇيدالىققا، كەدەرگىلەرگە تاپ بولدى. بۇل حان بيلىگىن، مەملەكەت قۋاتىن السىرەتىپ، رەسەيدىڭ وتارشىلىق ساياساتىنىڭ ورىندالۋىن جەڭىلدەتتى.
ەل اۋىزىنداعى اڭىزدار بويىنشا جەرگە ورنالاستىرۋدى باستاعان ساتتە ابىلاي قابانبايعا «ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز ەرەكشە، تاڭداعان جەرىڭىزدەن قونىس الىڭىز» دەگەن ەكەن. وعان باتىر «جەر مال ءۇشىن كەرەك قوي، جىلقىلارىمدى جىبەرەيىن، توقتاعان جەرىن الايىن» دەپتى. قابانبايدىڭ جىلقىلارى الاكول– بارلىققا جەتىپ توقتاعان كورىنەدى، سودان بۇل جەرگە نايماننىڭ قاراكەرەي رۋى ورىن تەۋىپتى.
ارعىن رۋلارى ارقادان وڭتۇستىك شىعىسقا جىلجىپ، قارقارالى، باياننان اسىپ، شىڭعىس تاۋلارىنا جەتكەن شاقتا نايمانداردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، ماسەلەنى رەتتەۋگە كوكشەتاۋدان ابىلاي كەلگەن ەكەن. ەل جاقسىلارى ىمىرالاسىپ، حاننىڭ بيلىگىنە جۇگىنگەندە، بارلىعى بىرگە ءجۇرىپ ءوتىپ، ناقتى كەلىسىمگە كەلمەك بولادى. جولعا شىققاندا حاننىڭ جانىندا ونىڭ ۇيعارىمىمەن ءار رۋدان از عانا اقىلشىلار قوسىلىپ، توقتاعان سايىن كەزەكتەسىپ اۋىسىپ، ال سوڭىنان قالىڭ شوعىر ىلەسىپ اتتانىپتى. ۋادەلەستىك بويىنشا حان ءجۇرىپ وتكەن جولدىڭ اتقا مىنەر جاعى ارعىننىڭ، قامشىلار جاعى نايماننىڭ ۇلەسىنە تيەتىن بولىپتى. بۇل توپ شار وزەنىنەن وتكەن كەزدە قاتارى سيرەپ قالعان كورىنەدى. شابارمان حانعا نايمانداردىڭ شاردان وتپەي، وزەن جاعاسىنداعى تالدان سويىل جونىپ جاتقانىن جەتكىزىپتى. قازاقتار ول كەزدە ءوزارا قاقتىعىستا نايزا، ساداق جۇمساماي، سويىل قولداناتىن كورىنەدى. ماسەلەنى تۇسىنگەن ابىلاي كەيىن بۇرىلىپتى. ونىڭ قايتقان جەرى قازىرگى قاناي (كانايكا) تۇسى بولسا كەرەك. ەرتەرەكتە جەرگىلىكتى باسىلىمداردان ابىلاي ەرتىستەن ءوتىپ، ابلاكەتكادان قايتقان، سوندىقتان ول جەر ابىلاي قايتقان (كەتكەن) جەر رەتىندە وسىلاي اتالعان دەگەندى وقىعان ەدىم. نەگىزىندە، ابىلايكيت دەگەن جوڭعار بيلەۋشىسىنىڭ قونىسى بولىپ، جەر اتاۋى وسىلاي اتالىپتى.
وسىنداي شيەلەنىسكەن ۋاقيعالارعا جانىبەك ارالاسپاي، ورتابۇلاقتا جاتا بەرگەن كورىنەدى. ونىڭ تۇپكى ماقساتى – قازاقتىڭ ىرگەسىن كەڭىتىپ، ەلىن التاي-ساۋىرعا قايتا قونىستاندىرۋ بولدى. ول ءۇشىن ۇلكەن تىياناقتى دايىندىق كەرەك ەدى. قازاقتىڭ ىشكى جاعدايىن ەسكەرىپ، ورىستىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وتارشىلىق پيعىلى مەن اسكەري مۇمكىندىگىن بىلۋمەن قاتار، ابىلايدىڭ ەلشىلىگىن باستاپ بەجىنگە بارىپ قايتقاندا قىتايدىڭ ساياساتى مەن جاعدايىن تۇسىنگەن جانىبەك ەلىنىڭ كۇش قۋاتىن نىعايتىپ، جان-جاقتى دايىندالۋ كەرەك ەكەنىن پايىمداپ، سونى ىسكە اسىرۋ جولىندا ناقتى ۇيىمداستىرۋ، ساياسي- ديپلوماتيالىق ارەكەتتەردى جوسپارلادى. كەرەيدىڭ ەل ۇستاعان، قول باستاعان سامىرات، سامەمبەت، جاباي قاتارلى باتىرلارى جوڭعار سوعىسىندا باتىس ولكەدە قازا بولسا، ولاردىڭ ورنىن باسقان شاقاباي، جانتاي، بايتايلاق، قوجابەرگەن باتىرلارعا جارما، كوكپەكتى، اقسۋاتتان توپىراق بۇيىردى. ەل شىعىسقا تارباعاتاي، زايسان وڭىرىنە جىلجىعاندا بۇقارباي، ماشان، قاپتاعاي سىندى باتىرلار قايتىس بولدى. وسىنداي وتپەلى كەزەڭدە ەل تىزگىنىن ۇستاپ، ۇلى جورىقتاردى باستايتىن جاڭا بۋىن جاس ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ دا جانىبەكتىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. بۇل ءىستىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەزىندە ەل ىرگەسىن تۇرتكىلەگەن كورشى رۋلاردىڭ ۇساق ارەكەتتەرى مەن تەزىرەك التايعا جەتۋگە اسىققان قوتىراق قاتارلى قىزۋ قاندى باتىرلاردىڭ قيمىلدارىن دا سالقىن قاندىلىقپەن توقتاتا ءبىلدى.
جانىبەك تۋرالى قانشاما جىر داستاندار جازىلعانىمەن ونىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ءرولىن تولىق اشىپ كورسەتەتىن ارنايى زەرتتەۋلەر جوق. جىر-داستاندارعا ارقاۋ بولعان ونىڭ جەكپە-جەكتەرى مەن ەرلىكتەرى قانداي ماقتاۋعا بولسا دا لايىقتى. بىراقتا، ونىڭ ەل ىرگەسىن بەكىتۋگە، حالىقتىڭ بەرەكە-بىرلىگىنە ۇيىتقى بولىپ، ابىلايدىڭ توڭىرەگىنە توپتارستىرۋعا، اسكەري جاساقتار قۇرىپ، سوعان بايلانىستى بارلىق ۇيىمداستىرۋ، باسقارۋ شارالارىن ىسكە اسىرىپ، ۇرىس دالاسىندا ناقتى ستراتەگيالىق، تاكتيكالىق ارەكەتتەردى جەدەل شەشىپ، تەك سوعىس جاعدايىندا عانا ەمەس، سول كەزدەگى ديپلوماتيالىق، ساياسي ىستەردەگى بەلسەندىلىگىنە ناقتى باعا بەرۋ ارينە ءتيىستى ماماندىعى بار زەرتتەۋشىلەردىڭ اتقاراتىن جۇمىسى. مۇنداي بايسالدى تۇجىرىمدار بولماعان سوڭ جانىبەكتىڭ ابىروي بەدەلى جەكە ءبىر ۋاقيعالاردىڭ ناتيجەسى رەتىندە باياندالادى. مىسالى، ول ابىلاي حانمەن ءبىر قىسىلتاياڭدا كەزدەيسوق كەزىگەدى، حانعا ۇتىمدى ءۋاج ايتىپ، وڭ تىزەسىنەن ورىن الادى. ءتىپتى بۇل تاقىرىپتا قالام تارتىپ جۇرگەن قازىرگى اۆتورلاردىڭ دا وتكەن عاسىردا اۋىز ادەبيەتىنىڭ داستۇرىمەن جازىلعان جىر-داستانداردىڭ دەڭگەيىنەن ۇزاماعانى بايقالادى.
جانىبەكتىڭ جۇرەكتىلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن ونى بىردە قابانباي، بىردە ابىلاي قابىردىڭ اعاشىن وتىن ەتۋگە جۇمساعانىن، جىلاننىڭ باسىن تىسىمەن قىرقىپ تاستاعانىن، وسىعان ۇقساس باسقا باتىرلار تۋرالى دا ايتىلاتىن ۋاقيعالار توڭىرەگىن شيىرلاي بەرەدى. جەكپە-جەكتەگى سايىسكەرلىگى، ءسوز تاپقىر شەشەندىگى، بيلىك ايتقانداعى ادىلدىگى، ەل باسقارۋداعى كورەگەندىگى، سوعىستا ولجا المايتىن مارتتىگى، وسىنداي اسا بيىك قاسيەتتەرى جوعارىدا ايتىلعانداي ەپيزودتاردىڭ تاساسىندا قالىپ جاتادى.
جانىبەك تۋرالى جازۋ ءۇشىن، ونىڭ قازاق تاريحىنداعى كورنەكتى ساياسي-قوعام قايراتكەرى، قارۋلى جاساقتاردى ۇيىمداستىرىپ، سول كەزدەگى اسكەري ستراتەگيالىق-تاكتيكالىق ىستەردى جەتىلدىرۋشى، ابىلاي زامانىنداعى قابانباي، بوگەنباي قاتارلى قولباسى، قازىبەك بي قاتارلى ەل بىرلىگىنىڭ ۇيتقىسى رەتىندەگى بەينەسىن تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتار نەگىزىندە سۋرەتتەي الاتىن، ادەبي تالانتىمەن قاتار تەرەڭ ءبىلىمدى قالامگەر بولۋ كەرەك.
جوڭعارمەن سوعىس اياقتالىپ، قازاقتىڭ بىرىككەن قوسىنىنىڭ تاراپ، ءار رۋ ءوز مۇددەسىن كۇيتتەپ كەتكەن جاعدايدا، التاي-ساۋىردىڭ رەسەي مەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنا تارتىلۋىنا بايلانىستى بۇل ولكەدە قونىستانۋ ءۇشىن جانىبەك باستاعان اباق كەرەي قاۋىمى بىرقاتار ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋى قاجەت بولدى.
بىرىنشىدەن، بۇرىنعىداي بىتىراڭقى رۋلاردىڭ جاي عانا جيىنتىعى بولماي، سول كەزدەگى قازاقتىڭ پسيحولوگياسى، سالت-ساناسى مەن مەنتاليتەتىنە نەگىزدەلگەن يدەولوگيا ارقىلى ءبىر ورتالىققا توپتاسقان قاۋىمعا اينالدى. رۋلاردىڭ سانى ون ەكىگە جەتكىزىلىپ، ولار ءبىر اتادان تاراعان قانى ءبىر تۋىسقاندار دەگەن قاعيدا ناسيحاتتالدى. بۇرىن نايمان مەن كەرەيگە تەڭدەس، بىراق شىڭعىسحاننىڭ قىرعىنىنان ازايىپ، توزىپ كەتكەن مەركىت رۋىن قاتارىنا الىپ، جاستابانمەن قونىستاس بولىپ كەلگەن سارىباس اۋلەتتەرىن جانە نايماننان قوسىلعان قۇلتايبولاتتى (شيمويىن دەپ تە اتالادى) جەكە رۋلار رەتىندە قاراستىرىپ، نوقتا اعاسى يتەلى رۋى دەپ بەكىتىلدى.
ەكىنشىدەن، ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعى، رۋارالىق قايشىلىقتارعا توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن بيلىكتى بەيتاراپ تۇلعا حان تۇقىمى تورەگە بەرۋگە شەشىم قابىلداندى. «تورەسىز ەل، توبەسىز جەر بولمايدى» دەپ، تاۋاسار بي باستاعان 17 ادام تۇركىستانعا ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى ابىلپەيىزدىڭ ورداسىنا ونىڭ ءبىر بالاسىن سۇراۋعا اتتانادى. ابىلپەيىزدىڭ كىشى ايەلى قىرعىز حانى ورمانبەتتىڭ قىزى تۇمار حانىمدى ءۇش ۇلى كوگەداي، سامەن جانە جاباعىنى 2 قۇل، 1 كۇڭى، كۇتۋشى، قىزمەتكەرلەرى، قوجا-مولدالارىمەن 17 ءۇيلى اۋىل اباق كەرەيگە كوشىپ كەلەدى. كەلەسى 1785 جىلى كوكپەكتىدە سالتاناتتى تۇردە 12 جاسار كوگەدايدى تورە سايلايدى. 1790 جىلى كۇزدە كوگەدايدى الىپ كەرەيدىڭ ەل باسقارعان اتاقتى ادامدارى بارلىباي، شۇباش، بايقان، جانتورى، ت.ب. ءبىر كەرۋەن بولىپ، قوبدانى باسىپ، بەجينگە بارىپ، قىتايدىڭ پاتشاسىنان كوگەدايعا گۋڭ مارتەبەسىن الىپ، 1791 جىلى ورالدى. كوگەداي وسىدان كەيىن 39 جىلداي نەگىزىنەن زايسان وڭىرىندە تۇراقتانىپ، اباق كەرەيدى باسقارىپ، بۇل ولكەدە ەلدىڭ قونىستانۋىندا، وسى باعىتتا قىتايمەن اراداعى قاتىناستاردى رەتتەۋدە ەلەۋلى ءرول اتقاردى.
ۇشىنشىدەن، بۇل قاۋىمداستىقتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ، ءىس-ارەكەتى مەن تۇرمىس تىرشىلىگىنىڭ قۇقىقتىق قالىپتامالارى زاڭداستىرىلعان قازاقتىڭ ەجەلگى ادەت-عۇرپى، جەتى جارعى زاڭدارى مەن شاريعات قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن «اباق كەرەي ەرەجەسى» بەكىتىلدى. بۇل ەرەجەدە وتباسىنىڭ، ۇيلەنۋ، نەكەگە وتىرۋدان باستاپ، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستار، قىلمىستى ىستەردى شەشۋ جولدارى تۇگەل قامتىلدى. ەلتىرىنىڭ داۋىنان ەردىڭ قۇنىنا دەيىن الاشتىڭ ويىنا ورنىعىپ، قانىنا سىڭگەن، كوكىرەگىنە جازىلعان ەجەلگى ءداستۇرلى داعدى، زاڭ جوسىندارى نەگىزىندە شەشىمىن تاۋىپ وتىردى.
كەرەيدىڭ نەگىزگى شوعىرى قالبا، قىزىلسۋ، شار توڭىرەگىندە ىرگە تەۋىپ، باس-اياعىن جيىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىس قامىن كۇيتتەپ، باسشىسىن سايلاپ، كورشىلەرىمەن قاتىناستارىن رەتتەپ، سول زاماننىڭ تالاپ-ۇردىستەرىنە ساي تىرشىلىكتەرىن قۇردى. مال باسى ءوسىپ، توبەسى كورىنىپ تۇرعان اتا-قونىستارى التاي-ساۋىردى اڭساي بەردى.
جوڭعار حاندىعى تاريحي دەرەكتەر بويىنشا 1757 جىلى جويىلدى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇعان دەيىن-اق تۇكىباي، بايىمبەت باتىرلار جىلقىلارىن تەبىندەتىپ، ساۋىرعا جول سالعان ەكەن. ولاردىڭ ءىزىن الا ول جاققا جانتەكەيدىڭ بىرەر اۋىلى قونىستانا باستاعان كورىنەدى. بۇل كەزدە ساۋىردىڭ رەسمي يەسى تورعاۋىت ۋاڭىنا مەركىتتىڭ ەل باسشىلارىنىڭ ءبىرى بەسىك كوكشەۇلى سىي-سياپات بەرىپ، ساۋىردان قونىس الادى. ىرگەسى سوگىلە باستاعان، ءتۇتىنى سيرەپ، مال باسى جۇتاڭداعان جوڭعارلىقتارعا بىردە ساۋعالاپ، قالاپ، بىردە تىزە باتىرىپ، ارالاسا قونىستانىپ، ساۋىردىڭ مۇزتاۋىنا، جازىق كول جاعاسى مەن كوكسەڭگىر بويىنان ەرتىسكە دەيىن ەنتەلەي ەنە باستادى. بۇنداي قالماقپەن قونىستاس بولعان جۇرت شۇبار كەرەي اتانعان.
بۇل كەزدە جانىبەك باتىر جۇرتىمەن باتىس قالبادان جىلجىماي، ەل ىرگەسىن بەرىك ۇستاپ، ساقتاپ وتىردى. 1760 جىلى قوتىراق باتىر قالبادان جانتەكەي اۋىلدارىنىڭ ۇلكەن شوعىرىن باستاپ ەرتىستى ورلەپ كوشە باستادى. بۇلارمەن قاتار بۇقارباي باستاعان يتەلىلەر، قوجابەرگەن باستاعان شۇبارايعىرلار جىلجي-جىلجي كىشكەنە تاۋ، ماڭىراققا جەتىپ توقتادى. كەيىننەن ماڭىراق تاۋى، ۇيدەنە وزەنى بويىن مەركىتتەر مەكەن ەتىپ، وعان قونىستاس بولىپ جاستابان رۋى ورنالاستى. كوپ ۇزاماي كەندىرلىك بويى مەن سارتەرەكتە سامىرات رۋى مەن سامەمبەتتىڭ تۇكىباي اۋىلدارى، كوكتال، مايشىلىك پەن قۋتالدا يتەلى رۋى قونىستاندى. بۇل كەزدە جوڭعار حاندىعى جويىلىپ، بۇكىل ايماق قىتايعا قاراستى جەر بولىپ ەسەپتەلدى. سوندىقتان بەجينمەن اراداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ، كوگەدايدى اباق كەرەيدىڭ بيلەۋشىسى جانە ەجەن پاتشاسىنىڭ گۋڭ دارەجەسىندەگى وكىلدىلىگىن زاڭداستىرۋ التاي-ساۋىر ولكەسىنە قايتا قونىستانۋعا جول اشتى. بۇل ارەكەتتەرگە كەدەرگى بولاتىن باسپالداقتاردى اينالىپ ءوتىپ، كەرەي جۇرتى قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىمەن عانا ەسەپتەسەتىندەي توقتامعا قول جەتكىزدى. بەجين جاعى دا اباق كەرەيدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاي، مەملەكەت شەكاراسىنىڭ اماندىعى مەن باتىس ىرگەسىنىڭ تىنىشتىعىنا باسا نازار اۋداردى.
1757 جىلدان باستاپ بۇرىنعى جوڭعار حاندىعىنا قاراعان جەرلەر ەندى سين-تسزيان (جاڭا جەر، جاڭا ولكە) دەپ اتالاتىن بولدى. قازاقتار ونى شىڭجاڭ دەيدى.
كوگەدايدىڭ قىتايعا ەلشىلىگىنەن كەيىن، الدى-ارتىن باعدارلاپ العان كەرەيلەر ەرتىستى ورلەي ءور التايعا جىلجي ءتۇستى.ەنتەلەي كەلىپ قونىستانا باستاعان قازاقتارعا سول جەردى مەكەندەپ وتىرعان تورعاۋىت، ۋرانحايلار اسا قارسىلىق جاساي المادى. كەلگەندەر دە ءىرى قاقتىعىستارعا بارماي، ءساتتى جاعدايلاردى قالت جىبەرمەي، الدىمەن مالىن وتارلاتىپ، كەيىن اۋىلدارىن قونىستاندىرىپ، ىلگەرىلەي بەردى. بۇل جونىندە قالماقتار «قازاقتىڭ مالىن جايعانى – جەردى العانى» دەيتىن بولعان ەكەن.
1792 جىلى ەر جانىبەك قايتىس بولىپ، ونىڭ قازاسىن ەل ىرگەسى بۇزىلماۋى ءۇشىن ءۇش جىل وتكەن سوڭ عانا جاريالاپ، ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، اسىن بەرىپ، زيراتى تۇرعىزىلدى. بۇل كەزدە اباق كەرەي تارباعاتاي مەن ساۋىردان اسىپ التايعا قونىستانا باستاعان-دى. ولكەنىڭ ورتالىعى ساۋىر بولىپ، ەل تىزگىنىن تولىق قولىنا العان كوگەداي سوندا قونىستاندى. ءوزى تىكەلەي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن رۋى جانتەكەيگە، ىنىلەرى سامەن مەن جاباعى باسقا رۋلارعا تورەلىك ەتتى. جانتەكەي سانى جاعىنان اباق كەرەيدىڭ 70%-دايى ەكەن. «جانتەكەي اۋسا اباق كەرەيگە سيمايدى، 12 اباق كەرەي جانتەكەيگە ءسىڭىپ كەتەدى» دەيدى ەكەن. كوگەداي بيلىك قۇرعان كەز ءساتتى بولىپ، ەل ىرگەسى بەكىپ، مال-باسى ءوستى. زايسان اۋدانىنداعى كوگەداي مەكەن ەتكەن جەر وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ اتىمەن اتالادى. ساۋىر تاۋىندا سامەن مەن جاباعىنىڭ اتتارىمەن اتالاتىن جەرلەر بار. كوگەداي 1824 جىلى قايتىس بولدى. ولىمىنە سەبەپ بولعان جاعداي نايماننىڭ تورەسى قامباردىڭ ارانداتۋىمەن جىلقىسىن ايداپ كەتكەن بارىمتاشىلاردى ءوزى قۋىپ بارعاندا تىزەسىنە تيگەن شوقپاردان اتتان قۇلاپ، ايعا جەتپەي باقيلىق بولادى. نايمان جاعى ايىپتى بولىپ، كوگەداي ءۇشىن جەتى ادامنىڭ قۇنىن تولەپ بىتىسەدى.
كوگەدايدان كەيىن ونىڭ مۇراگەرى بولعان 17 جاستاعى ۇلى جانعازى، اجى تورە اتانعان، 44 جىل بيلىك قۇردى. بۇل كەزەڭدە ءارتۇرلى شيەلەنىسكەن ۋاقيعالار كوپ بولدى. تورەنىڭ رۋ باسىلارىمەن دە، قارا حالىقپەن دە اراسى جاقسى بولمادى. 1863 جىلى اباق كەرەي قۇرىلتايى بولىپ، ونىڭ شەشىمى بويىنشا تورە تولەڭگىتتەرىن باسى-بايلىقتا ۇستامايتىن، ەركىن شەكتەمەيتىن بولدى. تولەڭگىت تورەنىڭ ماڭىندا قالامىن، نەمەسە شىققان رۋىما قوسىلامىن دەسە ءوز قالاۋى بولدى. رۋلاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە بايلانىستى ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن 4 بي سايلاناتىن بولىپ، گۋڭ تەك قانا سىرتقى ساياسات، نەگىزىنەن قىتاي ۇكىمەتىمەن قاتىناستى ماسەلەلەردى شەشەتىن بولدى. وسىلايشا «ءتورت بي-تورە» دەپ اتالعان باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاستى. ءتورت ءبيدىڭ ەكەۋى جانتەكەي، ەكەۋى جادىك رۋىنان سايلاناتىن بولدى. بۇل ەكى رۋدان كەيىن سانى مول، جادىكپەن دەڭگەيلەس شەرۋشى رۋى ەدى. شەجىرە بويىنشا وسى ءۇش رۋ ءبىر اتانىڭ بالالارى سانالادى. شەرۋشى جاعى ءبىر بي جادىكتەن، ءبىر بي بىزدەن بولسىن دەپ تالاپ قويدى، اقتاي رۋ بيلىگىنە كەلگەندە داۋ ءورشىپ، ونىڭ ۇلى جىلقىشىنىڭ تۇسىندا ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى. بۇنىڭ سوڭى كەيىن اباق كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى شەرۋشىلەردىڭ باستاۋىمەن التايدىڭ قىتاي بەتىنەن موڭعوليا جاعىنا كەتۋىنە سەبەپ بولدى.
اجى گۋڭنىڭ قىتاي ۇكىمەتى الدىندا بەدەلىنىڭ تومەندەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ 1865 جىلى ساۋىردى شارپىعان «قىزىل اياقتار ىلاڭى» اتالعان دۇنگەندەردىڭ كوتەرىلىسى بولدى. بۇلىك باستاعاندار ازىق-تۇلىك، ات-كولىك سۇراعان تالاپتارىن ورىنداماعانى ءۇشىن اجى تورەنىڭ ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ، قاستىقپەن ولتىرەدى. بۇدان كەيىن 1868 جىلدان 1890 جىلعا دەيىن اجىنىڭ ۇلى قاسىمحان مۇراگەرلىكپەن گۋڭ بولدى. ونىڭ تۇسىندا رەسەي مەن قىتاي اراسىندا شەكارا سىزىعى تۇپكىلىكتى ايقىندالىپ، 1883 جىلى قازاقتارعا شەكارانىڭ قاي جاعىنا قونىستانۋدى تاڭداۋىنا ءبىر جىل مەرزىم بەرىلدى. ساۋىردىڭ رەسەيگە قاراعان جاعى قونىسقا، مالعا جايلى بولسا دا، كوپتەگەن اۋىلدار قىتايعا ءتيىستى تەرريتورياعا كوشىن كەتتى. 1890 جىلى قاسىمحان قايتىس بولىپ، ساۋىردا سارىشوقى اتالاتىن ءوز قىستاۋىندا جەرلەندى. قاسىمحاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا تاعايىندالعان ۇلى جەڭىسحان قازىرگى قىتايدىڭ جەمەنەي اۋدانىندا قونىستانىپ، سول بەتتەگى قازاقتارعا تورەلىك ەتتى. بەرگى زايسان وڭىرىندەگى كوگەداي ۇرپاقتارىنىڭ تورەلىگى وسىمەن توقتاپ، رەسەيدىڭ باسقارۋ جۇيەسى ورنىقتى. 1890 جىلدارى قۇرىلعان زايسان ۋەزىندەگى قازىرگى زايسان اۋدانىنىڭ جەرىندە كەندىرلىك، ماڭىراق، قارا ەرتىس جانە شىلىكتى بولىستارى بولدى.
وسى كەزدەگى زايسان اكىمشىلىك اۋدانى سولتۇستىگىندە قارا ەرتىس پەن زايسان كولىنە تىرەلەدى، ەكىنشى جاعى – زاڭگار تاۋلار ساۋىر، سايقان، ماڭىراق، كىشكەنە تاۋ. ەلىمىزگە قۇتتى مەكەن بۇل ولكەنىڭ استى دا، ءۇستى دە بايلىققا تولى، قويناۋىنداعى قازىنا قورلارى قاتارىندا 19 عاسىر ورتاسىندا وندىرىلە باستاعان كەندىرلىك (قارا ۇڭگىر) كومىر كەنى، جانعىش سلانەتس، مۇناي، التىننان باستاپ ءارتۇرلى مينەرالدى شيكىزاتتاردىڭ مول قورى بار. ونىڭ جانۋارلارى مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى حالقىمىزدىڭ ىرىس-بەرەكەسى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ وزەگى. بۇل ولكەدە ساۋىر تاۋىنىڭ ورنى ەرەكشە. التاي، تارباعاتاي، ەرتىس اتاۋلارى تۋرالى زەرتتەۋلەر ءبىرشاما بولسا، ساۋىر تۋرالى كوپ ءسوز قوزعالمايدى. بىزدەگى گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ توركىنىن موڭگول تىلىنەن ىزدەيتىن ادەت بويىنشا ساۋىر مەن تارباعاتاي اتاۋلارى تاقىلەتتەس، بۇل ولكەدە كەڭ تاراعان اڭ سۋىردىڭ قازاق جانە موڭعول تىلىندەگى بالامالارى دەپ پايىمدايدى. تاريحي دەرەكتەردى تەرەڭىرەك تالداعان زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى بويىنشا ساۋىر اتاۋى موڭعولدار بۇل جاققا كەلگەن 13 عاسىردان كوپ بۇرىن قالىپتاسقان. ساۋىردى 6 عاسىردىڭ وزىندە تۇركى تەكتەس تەلى تايپاسى مەكەن ەتكەن، سودان تەلى اتاۋى يتەلى رۋىنىڭ اتىندا ساقتالعان دەگەن پىكىر بار.سوندىقتان ەرتە زاماننان ساۋىر كەرەيلەردىڭ مەكەنى بولعانىنا ونىڭ اتىنىڭ كىسى ەسىمدەرى رەتىندە ساقتالعانى دالەل بولادى. كەرەيدىڭ اتاقتى تۇعىرىل ۋاڭ حانى شىڭعىسحانمەن سىيلاستىعى جاراسقان كەزىندە ءوزىنىڭ نەمەرەسى ساۋىر بيكەنى ءتيمۋچيننىڭ ۇلكەن ۇلىنا، ونىڭ قىزى حوچۋن بيكەنى بالاسى سەنكۋننىڭ ۇلىنا اتاستىرماق بولعانى تۋرالى جازبا-دەرەكتەر بار (راشيد-اد دين «جاميعات ات تاۋاريح»). بۇل تاۋ قارا ساۋىر دەپ تە اتالادى. سەبەبى قىستا قاردىڭ از بولۋىنان ەمەس، ونى قاسيەت تۇتقاندىقتان بولسا كەرەك. «قارا» ءسوزىنىڭ اۋىسپالى ماعىناسى – ۇلى، قاسيەتتى (مىسالى، قارا شاڭىراق). تۇركولوگ عالىمداردىڭ پىكىرىنشە «قارا» ءسوزىنىڭ كونە تۇركىشە بالاماسى «كەرە» ەكەن. كەرەي رۋ اتى وسى كەرە سوزىنەن دەگەن پىكىر بار. ونى ادامدارىنىڭ ءتۇرىنىڭ قارالىعىمەن تۇسىندىرەدى. بىراق تا، كەرەيلەردىڭ ءتۇسى قارا ەمەس، اققۇبا-سارى، ونىڭ ەڭ كوپ ساندى جانتەكەي رۋىنىڭ ءسۇيىنبايىنان تارايتىن سامىرات، سامەمبەت، قۇتتى، بوكەس، تولەكە وڭدەرى سارى، كوزدەرى كوك بولعاندىقتان «بەس ورىس» اتانعان. رۋدىڭ «كەرەي» اتى ادام تۇسىنە بايلانىستى ەمەس، اتاق-دارەجەسىنە نەگىزدەلسە كەرەك.
ساۋىردى اسا ءبىر ەرەكشەلەندىرىپ تۇرعان مۇزتاۋ. ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى قىتاي جاعىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 3835م، بىزدەگى ماڭىراق شىڭى 3816م بيىكتىكتە. مۇزتاۋ جوتالارى بوكتەرىن ەسەپتەمەگەندە 55-60كم سوزىلادى. ونىڭ وڭتۇستىك-شىعىسقا بۇرىلا بىتكەن بولىگى قىتايعا قارايدى دا، باتىس بولىگىنىڭ سولتۇستىك جوتاسى قازاقستان جەرىندە. بىزگە قاراستى مۇزتاۋدا ون مۇزداق ورنالاسقان. مۇزداقتاردىڭ ۇشار باسى نىعىزدالعان اپپاق قار (فيرنا), تومەنگى جاعى مۇز. ەڭ ۇلكەن مۇزداق قوسايرىق ءۇش سايدى، نەگىزگى جانە ەكى قوسالقى، الىپ جاتىر. ەكىنشىسى، دارا، جاداعايلاۋ ورنالاسقان. بۇل مۇزداقتاردان ەرىگەن سۋ قوسايرىق بۇلاق پەن دارا وزەنى قوسىلىپ، ەرتىسكە قۇياتىن ۇلكەن ۇلاستى اتالادى.
زايسان ءوڭىرىنىڭ تاريحى مەن گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاتىستى وسى دەرەكتەردى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. بۇلاردىڭ كوبى ەل جادىندا ساقتالىپ، ەسكى كوز قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا باياندالىپ وتىر. ۋاقىتىندا جازىلماي، كەي جاعدايلار ۇمىتىلا باستاپتى. بۇلارعا قوسىمشا قازىرگى جازبا دەرەكتەر پايدالانىلدى.