Zaysan öñiriniñ tarihı men geografiyalıq erekşelikteri
kerey.kz
Tileuberdi Sayduldin, Qazaqstan Respublikasınıñ Wlttıq Ğılım akademiyasınıñ akademigi, Zaysan audanınıñ qwrmetti azamatı
Iğına alğan Altay men Tarbağatay,
Qol sozğan şığısıñnan wlı Qıtay.
Köl bolıp asau Ertis kidiripti,
Ketuge seni tastap qimağanday.
6-sınıp oquşısınıñ däpterinen, 1955j.
Biıl Şığıs Qazaqstan oblısınıñ Zaysan audanınıñ 80 jıldığı, audan ortalığı Zaysan qalasınıñ 140 jıldığı atalıp ötildi. Osığan baylanıstı sol kezeñderde el irgesin bekemdeu üşin ata-babalarımız qanday küy keşkenin de eske alu orındı. Qazaqi dıbıstanuı «Jaysañ» atauı geografiyalıq keñistik twrğısınan janğa jaylı, twrmısqa qolaylı, şwraylı da nulı keñ alqap degenge sayadı. Bwl söz adamnıñ jeke twlğasına qatıstı onıñ tektilik, biliktilik därejesiniñ joğarı ekenin körsetedi (qasqa men jaysañ). Adamnıñ mineziniñ jaydarılığı men aqılınıñ kemeldiligin «janı jaysañ» dep sipattaydı. Aqiqattı özimizden emes, basqadan izdep üyrengen ğalımdarımızdıñ payımdauınşa «zaysan» moñğol tilinde äskeri-äkimşilik lauazım. Bwl ölke sonday äskeri-äkimşilik aymağı bolğandıqtan, osınday atau qalıptasqan dep esepteydi. Orıs tiline beyimdiligine baylanıstı «jaysañ» emes, «zaysan» sözi resmi qoldanıs tapqan.
Zaysan atalatın keñ ölkeniñ bir böligi ğana qazirgi osı attas äkimşilik audanğa qaraydı. Altay jotaları, Tarbağatay-Sauır tauları, Şar-Kökpekti şoqılarımen şektesetin keñ atrab «Zaysan qazan şwñqırı» ataladı, onıñ naq ortasında Zaysan köli ornalasqan. Fizikalıq geografiya twrğısınan bwl alqap Ertis özeniniñ basseinin qalıptastıratın Narım, Bwqtırma, Kürşim, Qaljır, Kökpekti, Böken, Kendirlik, Ülken Wlastı özenderiniñ arna-sağalarımen qosa qarastırıladı.
Kezinde ölkeniñ soltüstigi Reseyge, oñtüstigi Qıtayğa tiesili boldı. Orıstar qazaq pen joñğar soğısıp jatqan kezde Ertisti boylay bekinis salsa, Qıtay Joñğar memleketin joyıp, oğan qarastı jerlerdi tügeldey öziniki dep eseptedi. Eki imperiya şekarasın ayqındau üşin 1860 j. Pekin kelisimine qol qoyıp, şekara sızığın 1864 j. Şäueşekte ayqındauğa toqtam jasadı. Düngen-wyğır köterilisi saldarınan bwl şeşim ayaqsız qaldı. Köterilisti basuğa Qıtaydıñ öz mümkindigi bolmay, Reseyden kömek swrauğa mäjbür boldı. Jetisu general-gubernatorı G.A.Kolpakovskiy bastağan orıs äskeri Qıtay şebinde twraqtap qalıp qoyıp, tek qana 1881 j. Sankt-Peterburg kelisimi boyınşa İle aymağınan şığıp, qarımtasına Zaysan ölkesiniñ Qara Ertis añğarın aldı. Bwl jağday 1884 j. Şäueşek protokolımen zañdastırılğan. İs jüzinde oğan deyin-aq Resey öz müddesin oydağıday orındap ülgirgen bolatın. 1868 j. Zaysan pristavı qwrılıp, Zaysan qalasınıñ irgesi qalandı. Ölkeni äskeri-sayasi twrğıdan igerip, endi şaruaşılıq jolmen basqarıp, işki ölkeden jappay qonıs audarudı iske asıru üşin 1891-1895 jıldarı Semey men Öskemen qatarlı Zaysan da uez sanatına qosıldı.
Bwl tarihi kezeñde jergilikti halıq – ata-babalarımız qanday küyde edi, bolğan uaqiğalarda olardıñ röli, is-äreketteri qay şamada boldı degen saualdarğa jauap bar ma? Esimiz kire bastağalı ärtürli basılımdardı oqıp, ölketanu-tarihi mwrajaylardı aralap, eşbir twjırımdı derekter ala almadıq. Bar bolğanı ien jatqan keñ saharanı G.E. Grumm-Grjimaylo, K.Struve, G.N.Potanin, N.M.Prjeval'skiy degen sayahatşılar aşıp, zerttep, orıstıñ qajetine jaratıptı. Bwl ölkede olar birli-jarım moñğol tektilerdi wşıratsa, olardı täptiştep jazıp, qazaqtar jayında läm-mim demeydi. Sol kezdegi Reseydiñ resmi derekteri boyınşa Zaysan pristavınıñ twrğındarı 109387 adam bolıptı, onıñ 104811-i qazaq eken. Ol kezdegi demografiyalıq ölşem boyınşa bwl öte köp san. Osı qazaqtar qalayşa jihanger zertteuşilerdiñ nazarına ilinbegen? Qazirgi qalam tartıp, eldiñ közin aşıp jürmiz degen azamattardıñ bwl derekterge qosqan jañalıqtarı atalğan sayahatşılarğa jolserik bolğan adamdardı anıqtap, olardı «batır» dep däripteuden asqan joq. Ekiniñ biri jer sırın bilip, jol bastauşı bola almaytını ras bolsa da, onıñ bäri birdey batır bolmağan şığar. Ol zamandağı eli üşin qan maydanğa şıqqan nağız batırlar kimder edi, el qamın oylaytın kösem, kemeñgerler boldı ma, jalpı qalıñ bwqara halıqtıñ hal-ahualı qalay edi?
Qazaq tarihında Qazaq handığınıñ qwrıluı, onıñ ar jağındağı Şıñğıshan, Altın Orda däuiri, odan bergi Joñğar basqınşılığı, Reseyge bodan boluı keñinen zerttelse de, elimizdiñ şığısındağı bir tükpiri Zaysan ölkesine qatıstı derekter naqtılanbay, onıñ orıs pen qıtaydıñ özara bölisuine wşırauınıñ sebepteri men saldarı bürkemelenip keledi.
Şıñğıshannıñ Qıtay, Orta Aziya, Evropağa jorıqtarın moñğol tarihnaması qorğanu maqsatındağı mäjbürlikten tuğan äreket retinde sipattaydı. Qıtayğa jasalğan jorıq osınday qauiptiñ aldın aludıñ naqtı qadamı, al Orta Aziyağa jorıqtıñ sebebi Otırardıñ bileuşisi Qayırhan Ilanşıqtıñ töñiregine toptasqan kereydiñ Twğırıl Uañ hanınıñ wrpaqtarınıñ arandatu äreketimen Şıñğıstıñ sauda keruenderin joyıp, elşilerin öltirgenine jauap retinde, al orıs şebine oyran saluı sol jaqqa barıp panalağan qauipti jauı merkitterdi joyu üşin bolğan dep bayandaladı.
Sol kezge deyingi aziyalıq köşpendilerdiñ handıqtarı bir ğana ru-taypa köleminde bolsa, Şıñğıs handıq qwrğannan bastap bir hanğa birneşe ru-taypalar bağınatın boldı. Bwl bağıttağı alğaşqı qadam – bir-birimen bitispes jau bolıp kelgen moñğoldar men tatarlardıñ Temuçinniñ qol astında bite qaynasıp tatar-moñğol handığınıñ qwrıluı, oğan birte-birte Kerey, Nayman, Jalayır, t.b. rulardıñ qosıluı boldı. Şıñğıshan imperiyasınıñ wlıstarğa bölinui, qazaq ruları kirgen Joşı, Şağatay wlıstarında türki tili men islam dininiñ üstemdik aluı qazaq rularınıñ toptasıp, keyin qazaq wltınıñ qalıptasuına igi äser etti. Osı wlıstar zamanında, Altın Orda däuirinde, keyin Qazaq handığı twsındağı Zaysan öñiriniñ twrğındarı turalı naqtı tarihi jazba dälelder joq. Tek qana, Mwrat Säbitwlı Mwqanovtıñ Ertisti jağalay Kerey taypaları qonıstanğan degen derekteri bar. Bwl taqırıptı tereñirek zerdelegen ataqtı tarihşı Nığımet Mıñjan da osılayşa payımdaydı. Eskeruge twrarlıq jay – qazaq tarihın qarastırğanda elge tarağan añızdardı, jır-dastandardı eskeru de kerek. Ärine, olardı tarih ğılımı twrğısınan basqa sabaqtas däleldengen uaqiğalarımen salıstıra zertteu qajet. Jazba derekterdi onı kim, kay uaqıtta, ne sebepti jazğanın payımdamay qabılday salu dwrıs emes. Key jağdayda basqa wlt ökilderi bizdegi jer-su, adam attarın bwrmalap, böten bir piğıldıñ ıqpalımen jaza saladı. Odan göri tarih sınınan ötken, öz topırağımızdan şıqqan oy-örisi keñ aqın jırşılardan qalğan naqtılı uaqiğalarğa arnalğan jır-tolğau, dastandardıñ mälimetteri qwndıraq.
Qazaq handığı qwrılıp, qazaq wltı qalıptasqan kezde alğaşqı handar Kerey, Jänibek jäne olardıñ mwragerleriniñ Aq Orda, Mauerenahr, Moğolstanmen aradağı uaqiğalar orın alğan Jetisu, Sır, Edil, Jayıq boyı men Batıs Sibir ölkelerine tarihşılardıñ nazarı negizinen solay auıp, Altay-Sauır töñiregindegi uaqiğalar onşama eskerilmegen siyaqtı. Añızdar men jır-dastandarğa süyensek, ol kezde qazaqtıñ Kerey, moñğoldıñ Torğauıt ruları bwl ölkede aralas qonıstanıp, birde jaulasıp, birde ımırağa kelip, qatar ömir sürgen. Keyin Joñğar handığı qwrılıp, onıñ basqınşılıq sayasatı üstemdik alğan sätte eñ birinşi soqqı körgen körşileri Kereyler boldı. Bwl alapat soğıs aytılıp-jazılıp jürgendey bir künde ayaq astınan, kenetten bolğan joq. Kereylerdiñ qauipti dwrıs boljağandarı bas-ayağın jiıp, Altaydan batısqa ığısa bastadı. Bwrınğıday barımtalasqan jay qaqtığıs dep bağalap, beyqamdıqqa salınğandar auır qırğınğa wşıradı. Bwl apattıñ eñ auır kezeñi Aqtaban-Şwbırındıda Kereylerdiñ bir böligi bütindey jwbın jazbay, al keybiriniñ qırğınnan qalğan şağın toptarı Sır boyı men Qarataudan biraq şıqtı.
Bwl kezde Altay-Sauır alqabı twtastay joñğar ieliginde qaldı. Wzaqqa sozılğan soğıs qazaqtıñ jeñisimen ayaqtalıp, Qıtay Joñğar handığın joyğannan keyin bwl ölkege bwrınğı ieleriniñ qayta qonıstanuı da auır qiındıqpen ötti. Joñğar handığı joyılğanımen onıñ halqı tolıq joyılğan joq. Ejen patşalığınıñ moñğoldarmen ğasırlar boyı qalıptasqan ara qatınası sayasi ikemdilikpen jürgizilip, sırtqı Halha moñğol, imperiya aymağındağı işki moñğol jağdaylarımen tepe-teñdikti saqtay otırıp jürgizildi. Qıtay tipti de Altaydı bir köşpendilerden bosatıp, ekinşisine beru nietinde bolğan joq. Kerisinşe, olardıñ arasındağı qayşılıqtardıñ tuındauın jaqtap, olardıñ birde bireuin, birde ekinşisin qoldap otıratın sayasat wstadı.
Jauğa qarsı bas qosuı wzaqqa sozılğan qazaq jasaqtarınıñ joñğarmen soğıs ayaqtalğan kezde tarap ketui öte jıldam boldı. Är ru jaudan bosağan jerge tezirek qonıstanuğa asıqtı. Osı sebepter Altay-Sauırdıñ qazaqqa qaytarıluın tım qiındatıp jiberdi. Onıñ oñdı şeşimin tabu üşin ülken jiger, äskeri küş, ekonomikalıq-şaruaşılıq şaralar, ikemdi sayasat pen epti diplomatiyalıq amaldar qajet boldı. Osınıñ bärin wyımdastırıp, oñdı nätijesin qamtamasız etu Jänibek Berdäuletwlınıñ basşılığımen iske astı.
Jänibek Abaq Kereydiñ Jäntekey ruınan. Jäntekeydiñ Süyinbay, Süyindik, Süyinşäli üş wlı «üş Jäntekey» ataladı. Süyindikten Qaleke men Altı. Altınıñ üş äyelinen 15 wlı 13 auıl bolıp twrğanda Joñğarlar tügel qırıp ketken eken. 14-şi wlı 9 jasar Esnazardı tiri qaldırıp, mal aydatıptı, al jörgektegi 15-şi wlı Sarını äyelder jasırıp, alıp qalıptı. Ol er jetip, Berdäulet pen Kirdäulet attı eki wlı boladı. Berdäulettiñ ekinşi äyeli Üysin Dosımbek batırdıñ qızı Qadişadan Jänibek 1714 jılı Sır men Şudıñ arasında Qaratauda tuıptı. Berdäulet Şaqşaq Jänibekke balamnıñ atın qoyıñız dep ötingende, säbidiñ bolmısına köñili tolğan ataqtı batır öziniñ atın qoyıptı. Jänibekti qaz dauıstı Qazıbektiñ jieni delinetini Berdäulettiñ birinşi äyeli (keybir mälimetterde şeşesi) Wlbolsın Qazıbektiñ äkesiniñ inisi Tınıbek bidiñ qızı. Jänibek Qazıbekti nağaşı ata deydi eken. Jänibektiñ wrpaqtarı retinde Abay Qwnanbaev pen Ibıray Altınsarin ataladı. Abaydıñ atası Öskenbaydıñ äkesi – Irğızbay, al anası – Jänibektiñ qarındası Ermek. Ibıraydıñ äkesi Altınsarı Balqojanıñ bäybişesi Jänibektiñ qızı Äymennen tuadı.
Jänibek erekşe erligi, sayıskerligimen talay jekpe-jekte Joñğardıñ eñ bir ataqtı batırların jeñip, dañqı bükil qazaqqa tarap, esimi Abaq Kereydiñ wranına aynaldı. Soğıs öneriniñ qır-sırına jetik qolbası boldı. Şeşendigi, suırıp salma aqındığı öz aldına, şırğaldañı qıyın daulı isterge ädil ükim aytıp, el biligin wstağan dara twlğa retinde tanıldı. Sır boyına auğanda azıp-tozıp, öz arasında da, körşiles rularmen de bereke-birligi azayıp, ol jaqta da twraqtamay Tobıl, Or, Torğay özenderine deyin bıtırap, tarıday şaşılğan Abaq Kereyler endi Jänibektiñ basşılığımen toptasıp Orta jüzde, bükil qazaqta wyımdasqan ıqpaldı qauımğa aynaldı. Jänibek soñına ergen irgeli eli bar sol kezdegi ataqtı qolbasılardıñ biri retinde han ordasındağı märtebeli jiındarda Abılaydıñ oñ tizesinen orın aldı. Abılay qosınında Qabanbay, Bögenbay bastağan Orta jüz jasaqtarı Joñğardı qazaq dalasınan ığıstıra bastağan twsta Abaq Kerey auıldarı Soltüstik batısta Orğa deyin şaşıray qonıstanğan edi. Bwl jerde de olardıñ tirşiligi bayandı bolmadı. 1740 jıldarı Orsk qamalındağı orıs äskerleriniñ şabuılına wşırap, qırğın kördi. Mıltıqtı jauğa amaldarı bolmay, süytsede olardıñ qamaldarın örtep, Esil, Nwra, Sarısuğa qaray üdere köşti. Bwl jerdi Aşamaylı Kereylermen selbesip on şaqtı jıl meken etti. 1750 jıldarı Abaq Kerey Aşamaylı Kereyden bölinip Qarqaralını betke alıp, odan asıp Doğalañ, Köksala, Baqanas taularında eki jılday twraqtadı. Jänibektiñ abıroyı asıp, bükil Abaq Kereydi toptastırıp, jeke-dara qolbasşısı bolıp tanılğanı osı kez bolsa kerek. Bwl mezgil qazaq-joñğar soğısınıñ eñ şeşuşi kezeñi, Jänibektiñ bükil qazaq qoğamına sol kezdegi ataqtı batırlar qatarına enip, tanılğan şağı. Onıñ qol astındağı el endi soğıs jağdayına baylanıstı Şıñğıs tauınan asıp, Qalba tauın negiz etip Qızılsu, Şar özenderi boyında şoğırlanıp, bir şeti Ertiske qwlay, ekinşi qanatı Kökpekti, Aqsuattan Ayagözge deyin qonıstandı. Jänibek özi äskeri qosındarımen Ayagöz mañında boldı. Onıñ auılı ol kezde el tizginin wstağan twlğalı azamattardıñ bas qosatın ordasınday därejede edi. Mwnda birneşe märtebe Abılay han da bolğan. Ol 1757j. 7-şildede osı Ayagöz boyında Mamırsu Baypaqbwlaq degen jerde qıtaydıñ elşilerimen kezdesken eken.
Bwl şamada Abaq Kereydiñ är ruı jartı ğasırğa sozılğan wzaq soğısta attıñ jalı tüyeniñ qomında jaña wrpağın ösirip, jorıqtarda qol bastap erligimen eline twlğa bolğan batırlarınıñ soñınan ergen quattı qauımğa aynalğan edi. Sol kezdegi ärqaysısı öz ruınıñ wranı bolğan batırlar:
1. Jäntekeyde – Şaqabay Esentaywlı 1688j. tuğan, 1778j. Aqsuatta qaytıs bolğan.
2. Jädikte – Jantay Tilekewlı 1700j. tuğan, 1770j. Kökpekttide qaytıs bolğan.
3. Şeruşide – Baytaylaq Qwttımbetwlı 1691j. tuğan, 1760j. Aqsuatta qaytıs bolğan.
4. Qaraqasta – Qaptağay Tügenbaywlı 1700j. tuğan, 1760j. Zaysanda qaytıs bolğan.
5. Molqıda – Maşan Arıqbaywlı 1680j. tuğan, 1759j. Zaysanda qaytıs bolğan.
6. Itelide – Bwqarbay Eltoqwlı 1690j. tuğan, 1760j. Zaysanda qaytıs bolğan.
7. Merkitte – Qwlsarı.
8. Şıbarayğırda – Qojabergen Jänibekwlı 1663j. tuğan, 1762j. Qalba tauında qaytıs bolğan.
9. Sarbasta – Sartoqoy 1725j. qaytıs bolğan.
10. Jastabanda – Jobalay Beyseyitwlı 1700j. tuğan, 1770j. Baqanasta qaytıs bolğan.
11. Könsadaqta – Jabay 1748j. Esil boyında qaytıs bolğan.
12. Qwltaybolatta – Şimoyın wran bolıp ta, ru atı retinde de ataladı. Bwl rudıñ tizginin wstağan ataqtı Biqadam bi.
Jänibektiñ özi 1792j. 78 jasında qazirgi Jarma audanınıñ ortalığı Georgievkadan Zaysan bağıtında Nikolaevkağa jetpey bwrınğı Oktyabr' sovhozınıñ jerinde Ortabwlaq degen jerde, eski atauı Äuliebwlaq eken, qaytıs bolğan. Onıñ ziratın 1970j. wltjandı azamat Äşimbek Bektasov tauıp, qorşap, eskertkiş taqta ornatqan. Biraq taqtada «Şaqşaq Jänibek» dep qate jiberilgen. Bwl qateni Zaysannıñ tuması, tarihşı Ahmet Toqtabay tüzetip, ol jerde jatqan Şaqşaq Jänibek emes, kerey Berdäuletwlı Jänibek ekenin däleldep berdi. Qazaqstan täuelsizdik alıp, Qıtaydan Abaq Kerey tarihınan mälimetteri mol azamattar kelip, zirattıñ Jänibektiki ekenin rastap, batırdı eske alu jöninde birşama igilikti şaralar ötkizdi. 2006j. 9 mausımda Almatıda Jänibek turalı ğılımi konferenciya ötkizildi. 2009j. keñ kölemdi eske alu şaraları Jarma audanında, Semey, Öskemen qalalarında atqarıldı. Osı jıldıñ qırküyek ayında batırdıñ ziratına onıñ aruağın asqaqtatatınday müsini, añız boyınşa kiesi bolğan qos böri beynelengen eskertkiş qoyıldı. Bwl Berdibek Saparbaev Şığıs Qazaqstan oblısına basşılıqqa kelgennen bergi az uaqıt işinde eldiñ eñsesin, wlttıñ ruhın köteruge bağıttalğan igi isterdiñ biri boldı.
Joñğar soğısı ayaqtalğanda eldiñ bastı qam-qaraketi ärbir rudıñ jer ielenui edi. Ortaq jauğa birlesip qarsı twrğan ıntımağı jarasqan qauımnıñ ata qonısına ornalasu kezinde berekesi bwzıla bastadı. Joñğar basqınşılığı kezinde Ertisti boylay jäne basqa da strategiyalıq mañızdı jerlerde äskeri qamaldarın ornıqtırıp ülgirgen Resey qazaqtıñ jer mäselesin de wşıqtırıp jiberdi. Bwl uaqıtta Abılaydıñ barlıq amal-aylası, wyımdastıru küş jigeri osı mäseleni şeşuge bağıttaldı.Soğıs kezinde hannıñ jarlığı şwğıl orındalıp otırğan bolsa, endigi uaqıtta söz bwydalıqqa, kedergilerge tap boldı. Bwl han biligin, memleket quatın älsiretip, Reseydiñ otarşılıq sayasatınıñ orındaluın jeñildetti.
El auızındağı añızdar boyınşa jerge ornalastırudı bastağan sätte Abılay Qabanbayğa «Sizdiñ eñbegiñiz erekşe, tañdağan jeriñizden qonıs alıñız» degen eken. Oğan batır «Jer mal üşin kerek qoy, jılqılarımdı jibereyin, toqtağan jerin alayın» depti. Qabanbaydıñ jılqıları Alaköl– Barlıqqa jetip toqtağan körinedi, sodan bwl jerge Naymannıñ Qarakerey ruı orın teuipti.
Arğın ruları Arqadan Oñtüstik Şığısqa jıljıp, Qarqaralı, Bayannan asıp, Şıñğıs taularına jetken şaqta naymandardıñ qarsılığına wşırap, mäseleni retteuge Kökşetaudan Abılay kelgen eken. El jaqsıları ımıralasıp, hannıñ biligine jügingende, barlığı birge jürip ötip, naqtı kelisimge kelmek boladı. Jolğa şıqqanda hannıñ janında onıñ wyğarımımen är rudan az ğana aqılşılar qosılıp, toqtağan sayın kezektesip auısıp, al soñınan qalıñ şoğır ilesip attanıptı. Uädelestik boyınşa han jürip ötken joldıñ atqa miner jağı Arğınnıñ, qamşılar jağı Naymannıñ ülesine tietin bolıptı. Bwl top Şar özeninen ötken kezde qatarı sirep qalğan körinedi. Şabarman hanğa Naymandardıñ Şardan ötpey, özen jağasındağı taldan soyıl jonıp jatqanın jetkizipti. Qazaqtar ol kezde özara qaqtığısta nayza, sadaq jwmsamay, soyıl qoldanatın körinedi. Mäseleni tüsingen Abılay keyin bwrılıptı. Onıñ qaytqan jeri qazirgi Qanay (Kanayka) twsı bolsa kerek. Erterekte jergilikti basılımdardan Abılay Ertisten ötip, Ablaketkadan qaytqan, sondıqtan ol jer Abılay qaytqan (ketken) jer retinde osılay atalğan degendi oqığan edim. Negizinde, Abılaykit degen Joñğar bileuşisiniñ qonısı bolıp, jer atauı osılay atalıptı.
Osınday şielenisken uaqiğalarğa Jänibek aralaspay, Ortabwlaqta jata bergen körinedi. Onıñ tüpki maqsatı – qazaqtıñ irgesin keñitip, elin Altay-Sauırğa qayta qonıstandıru boldı. Ol üşin ülken tıyanaqtı dayındıq kerek edi. Qazaqtıñ işki jağdayın eskerip, orıstıñ jürgizip otırğan otarşılıq piğılı men äskeri mümkindigin bilumen qatar, Abılaydıñ elşiligin bastap Bejinge barıp qaytqanda Qıtaydıñ sayasatı men jağdayın tüsingen Jänibek eliniñ küş quatın nığaytıp, jan-jaqtı dayındalu kerek ekenin payımdap, sonı iske asıru jolında naqtı wyımdastıru, sayasi- diplomatiyalıq äreketterdi josparladı. Kereydiñ el wstağan, qol bastağan Samırat, Sämembet, Jabay qatarlı batırları joñğar soğısında batıs ölkede qaza bolsa, olardıñ ornın basqan Şaqabay, Jantay, Baytaylaq, Qojabergen batırlarğa Jarma, Kökpekti, Aqsuattan topıraq bwyırdı. El şığısqa Tarbağatay, Zaysan öñirine jıljığanda Bwqarbay, Maşan, Qaptağay sındı batırlar qaytıs boldı. Osınday ötpeli kezeñde el tizginin wstap, wlı jorıqtardı bastaytın jaña buın jas wrpaqtı qalıptastıru da Jänibektiñ ülesine tidi. Bwl istiñ şeşimin tabudıñ joldarın qarastıru kezinde el irgesin türtkilegen körşi rulardıñ wsaq äreketteri men tezirek Altayğa jetuge asıqqan Qotıraq qatarlı qızu qandı batırlardıñ qimıldarın da salqın qandılıqpen toqtata bildi.
Jänibek turalı qanşama jır dastandar jazılğanımen onıñ qazaq halqınıñ tarihındağı rölin tolıq aşıp körsetetin arnayı zertteuler joq. Jır-dastandarğa arqau bolğan onıñ jekpe-jekteri men erlikteri qanday maqtauğa bolsa da layıqtı. Biraqta, onıñ el irgesin bekituge, halıqtıñ bereke-birligine wyıtqı bolıp, Abılaydıñ töñiregine toptarstıruğa, äskeri jasaqtar qwrıp, soğan baylanıstı barlıq wyımdastıru, basqaru şaraların iske asırıp, wrıs dalasında naqtı strategiyalıq, taktikalıq äreketterdi jedel şeşip, tek soğıs jağdayında ğana emes, sol kezdegi diplomatiyalıq, sayasi isterdegi belsendiligine naqtı bağa beru ärine tiisti mamandığı bar zertteuşilerdiñ atqaratın jwmısı. Mwnday baysaldı twjırımdar bolmağan soñ Jänibektiñ abıroy bedeli jeke bir uaqiğalardıñ nätijesi retinde bayandaladı. Mısalı, ol Abılay hanmen bir qısıltayañda kezdeysoq kezigedi, hanğa wtımdı uäj aytıp, oñ tizesinen orın aladı. Tipti bwl taqırıpta qalam tartıp jürgen qazirgi avtorlardıñ da ötken ğasırda auız ädebietiniñ dästürimen jazılğan jır-dastandardıñ deñgeyinen wzamağanı bayqaladı.
Jänibektiñ jürektiligin körsetu üşin onı birde Qabanbay, birde Abılay qabırdıñ ağaşın otın etuge jwmsağanın, jılannıñ basın tisimen qırqıp tastağanın, osığan wqsas basqa batırlar turalı da aytılatın uaqiğalar töñiregin şiırlay beredi. Jekpe-jektegi sayıskerligi, söz tapqır şeşendigi, bilik aytqandağı ädildigi, el basqarudağı köregendigi, soğısta olja almaytın märttigi, osınday asa biik qasietteri joğarıda aytılğanday epizodtardıñ tasasında qalıp jatadı.
Jänibek turalı jazu üşin, onıñ qazaq tarihındağı körnekti sayasi-qoğam qayratkeri, qarulı jasaqtardı wyımdastırıp, sol kezdegi äskeri strategiyalıq-taktikalıq isterdi jetildiruşi, Abılay zamanındağı Qabanbay, Bögenbay qatarlı qolbası, Qazıbek bi qatarlı el birliginiñ wytqısı retindegi beynesin tarihi derekter men qwjattar negizinde surettey alatın, ädebi talantımen qatar tereñ bilimdi qalamger bolu kerek.
Joñğarmen soğıs ayaqtalıp, qazaqtıñ birikken qosınınıñ tarap, är ru öz müddesin küyttep ketken jağdayda, Altay-Sauırdıñ Resey men Qıtaydıñ memlekettik sayasatına tartıluına baylanıstı bwl ölkede qonıstanu üşin Jänibek bastağan Abaq Kerey qauımı birqatar tüyindi mäselelerdi şeşui qajet boldı.
Birinşiden, bwrınğıday bıtırañqı rulardıñ jay ğana jiıntığı bolmay, sol kezdegi qazaqtıñ psihologiyası, salt-sanası men mentalitetine negizdelgen ideologiya arqılı bir ortalıqqa toptasqan qauımğa aynaldı. Rulardıñ sanı on ekige jetkizilip, olar bir atadan tarağan qanı bir tuısqandar degen qağida nasihattaldı. Bwrın Nayman men Kereyge teñdes, biraq Şıñğıshannıñ qırğınınan azayıp, tozıp ketken Merkit ruın qatarına alıp, Jastabanmen qonıstas bolıp kelgen Sarıbas äuletterin jäne Naymannan qosılğan Qwltaybolattı (Şimoyın dep te ataladı) jeke rular retinde qarastırıp, noqta ağası Iteli ruı dep bekitildi.
Ekinşiden, eldiñ basqaru jüyesiniñ twraqtılığı, ruaralıq qayşılıqtarğa tosqauıl bolu üşin bilikti beytarap twlğa han twqımı törege beruge şeşim qabıldandı. «Töresiz el, töbesiz jer bolmaydı» dep, Tauasar bi bastağan 17 adam Türkistanğa Äbilmämbet hannıñ wlı Äbilpeyizdiñ ordasına onıñ bir balasın swrauğa attanadı. Äbilpeyizdiñ kişi äyeli qırğız hanı Ormanbettiñ qızı Twmar hanımdı üş wlı Kögeday, Sämen jäne Jabağını 2 qwl, 1 küñi, kütuşi, qızmetkerleri, qoja-moldalarımen 17 üyli auıl Abaq Kereyge köşip keledi. Kelesi 1785 jılı Kökpektide saltanattı türde 12 jasar Kögedaydı töre saylaydı. 1790 jılı küzde Kögedaydı alıp kereydiñ el basqarğan ataqtı adamdarı Barlıbay, Şwbaş, Bayqan, Jantorı, t.b. bir keruen bolıp, Qobdanı basıp, Bejinge barıp, Qıtaydıñ patşasınan Kögedayğa guñ märtebesin alıp, 1791 jılı oraldı. Kögeday osıdan keyin 39 jılday negizinen Zaysan öñirinde twraqtanıp, Abaq Kereydi basqarıp, bwl ölkede eldiñ qonıstanuında, osı bağıtta Qıtaymen aradağı qatınastardı retteude eleuli röl atqardı.
Üşinşiden, bwl qauımdastıqtıñ basqaru jüyesiniñ, is-äreketi men twrmıs tirşiliginiñ qwqıqtıq qalıptamaları zañdastırılğan qazaqtıñ ejelgi ädet-ğwrpı, Jeti jarğı zañdarı men şariğat qağidalarına negizdelgen «Abaq Kerey erejesi» bekitildi. Bwl erejede otbasınıñ, üylenu, nekege otırudan bastap, äleumettik qarım-qatınastar, qılmıstı isterdi şeşu joldarı tügel qamtıldı. Eltiriniñ dauınan erdiñ qwnına deyin alaştıñ oyına ornığıp, qanına siñgen, kökiregine jazılğan ejelgi dästürli dağdı, zañ josındarı negizinde şeşimin tauıp otırdı.
Kereydiñ negizgi şoğırı Qalba, Qızılsu, Şar töñireginde irge teuip, bas-ayağın jiıp, kündelikti twrmıs qamın küyttep, basşısın saylap, körşilerimen qatınastarın rettep, sol zamannıñ talap-ürdisterine say tirşilikterin qwrdı. Mal bası ösip, töbesi körinip twrğan ata-qonıstarı Altay-Sauırdı añsay berdi.
Joñğar handığı tarihi derekter boyınşa 1757 jılı joyıldı dep esepteledi. Bwğan deyin-aq Tükibay, Bäyimbet batırlar jılqıların tebindetip, Sauırğa jol salğan eken. Olardıñ izin ala ol jaqqa Jäntekeydiñ birer auılı qonıstana bastağan körinedi. Bwl kezde Sauırdıñ resmi iesi Torğauıt uañına Merkittiñ el basşılarınıñ biri Besik Kökşewlı sıy-siyapat berip, Sauırdan qonıs aladı. İrgesi sögile bastağan, tütini sirep, mal bası jwtañdağan joñğarlıqtarğa birde sauğalap, qalap, birde tize batırıp, aralasa qonıstanıp, Sauırdıñ Mwztauına, Jazıq köl jağası men Kökseñgir boyınan Ertiske deyin enteley ene bastadı. Bwnday qalmaqpen qonıstas bolğan jwrt Şwbar Kerey atanğan.
Bwl kezde Jänibek batır jwrtımen Batıs Qalbadan jıljımay, el irgesin berik wstap, saqtap otırdı. 1760 jılı Qotıraq batır Qalbadan Jäntekey auıldarınıñ ülken şoğırın bastap Ertisti örlep köşe bastadı. Bwlarmen qatar Bwqarbay bastağan Iteliler, Qojabergen bastağan Şwbarayğırlar jılji-jılji Kişkene tau, Mañıraqqa jetip toqtadı. Keyinnen Mañıraq tauı, Üydene özeni boyın Merkitter meken etip, oğan qonıstas bolıp Jastaban ruı ornalastı. Köp wzamay Kendirlik boyı men Sarterekte Samırat ruı men Sämembettiñ Tükibay auıldarı, Köktal, Mayşilik pen Qutalda Iteli ruı qonıstandı. Bwl kezde Joñğar handığı joyılıp, bükil aymaq Qıtayğa qarastı jer bolıp esepteldi. Sondıqtan Bejinmen aradağı diplomatiyalıq qatınastardı retteu, Kögedaydı Abaq Kereydiñ bileuşisi jäne Ejen patşasınıñ guñ därejesindegi ökildiligin zañdastıru Altay-Sauır ölkesine qayta qonıstanuğa jol aştı. Bwl äreketterge kedergi bolatın baspaldaqtardı aynalıp ötip, Kerey jwrtı Qıtaydıñ ortalıq biligimen ğana eseptesetindey toqtamğa qol jetkizdi. Bejin jağı da Abaq Kereydiñ işki isterine aralaspay, memleket şekarasınıñ amandığı men batıs irgesiniñ tınıştığına basa nazar audardı.
1757 jıldan bastap bwrınğı Joñğar handığına qarağan jerler endi Sin'-Czyan (jaña jer, jaña ölke) dep atalatın boldı. Qazaqtar onı Şıñjañ deydi.
Kögedaydıñ Qıtayğa elşiliginen keyin, aldı-artın bağdarlap alğan kereyler Ertisti örley Ör Altayğa jılji tüsti.Enteley kelip qonıstana bastağan qazaqtarğa sol jerdi mekendep otırğan torğauıt, uranhaylar asa qarsılıq jasay almadı. Kelgender de iri qaqtığıstarğa barmay, sätti jağdaylardı qalt jibermey, aldımen malın otarlatıp, keyin auıldarın qonıstandırıp, ilgeriley berdi. Bwl jöninde qalmaqtar «Qazaqtıñ malın jayğanı – jerdi alğanı» deytin bolğan eken.
1792 jılı Er Jänibek qaytıs bolıp, onıñ qazasın el irgesi bwzılmauı üşin üş jıl ötken soñ ğana jariyalap, üş jüzge sauın aytıp, asın berip, ziratı twrğızıldı. Bwl kezde Abaq Kerey Tarbağatay men Sauırdan asıp Altayğa qonıstana bastağan-dı. Ölkeniñ ortalığı Sauır bolıp, el tizginin tolıq qolına alğan Kögeday sonda qonıstandı. Özi tikeley Kereydiñ eñ ülken ruı Jäntekeyge, inileri Sämen men Jabağı basqa rularğa törelik etti. Jäntekey sanı jağınan Abaq Kereydiñ 70%-dayı eken. «Jäntekey ausa Abaq Kereyge simaydı, 12 Abaq Kerey Jäntekeyge siñip ketedi» deydi eken. Kögeday bilik qwrğan kez sätti bolıp, el irgesi bekip, mal-bası östi. Zaysan audanındağı Kögeday meken etken jer osı künge deyin onıñ atımen ataladı. Sauır tauında Sämen men Jabağınıñ attarımen atalatın jerler bar. Kögeday 1824 jılı qaytıs boldı. Ölimine sebep bolğan jağday Naymannıñ töresi Qambardıñ arandatuımen jılqısın aydap ketken barımtaşılardı özi quıp barğanda tizesine tigen şoqpardan attan qwlap, ayğa jetpey baqilıq boladı. Nayman jağı ayıptı bolıp, Kögeday üşin jeti adamnıñ qwnın tölep bitisedi.
Kögedaydan keyin onıñ mwrageri bolğan 17 jastağı wlı Janğazı, Ajı töre atanğan, 44 jıl bilik qwrdı. Bwl kezeñde ärtürli şielenisken uaqiğalar köp boldı. Töreniñ ru basılarımen de, qara halıqpen de arası jaqsı bolmadı. 1863 jılı Abaq Kerey qwrıltayı bolıp, onıñ şeşimi boyınşa töre töleñgitterin bası-baylıqta wstamaytın, erkin şektemeytin boldı. Töleñgit töreniñ mañında qalamın, nemese şıqqan ruıma qosılamın dese öz qalauı boldı. Rulardıñ tınıs-tirşiligine baylanıstı işki mäselelerdi şeşu üşin 4 bi saylanatın bolıp, guñ tek qana sırtqı sayasat, negizinen qıtay ükimetimen qatınastı mäselelerdi şeşetin boldı. Osılayşa «tört bi-töre» dep atalğan basqaru jüyesi qalıptastı. Tört bidiñ ekeui Jäntekey, ekeui Jädik ruınan saylanatın boldı. Bwl eki rudan keyin sanı mol, Jädikpen deñgeyles Şeruşi ruı edi. Şejire boyınşa osı üş ru bir atanıñ balaları sanaladı. Şeruşi jağı bir bi Jädikten, bir bi bizden bolsın dep talap qoydı, Aqtay ru biligine kelgende dau örşip, onıñ wlı Jılqışınıñ twsında tipti asqınıp ketti. Bwnıñ soñı keyin Abaq Kereydiñ bir böligi Şeruşilerdiñ bastauımen Altaydıñ Qıtay betinen Moñğoliya jağına ketuine sebep boldı.
Ajı guñnıñ Qıtay ükimeti aldında bedeliniñ tömendeuine tağı bir sebep 1865 jılı Sauırdı şarpığan «qızıl ayaqtar ılañı» atalğan düngenderdiñ köterilisi boldı. Bülik bastağandar azıq-tülik, at-kölik swrağan talaptarın orındamağanı üşin Ajı töreniñ üzeñgisine u jağıp, qastıqpen öltiredi. Bwdan keyin 1868 jıldan 1890 jılğa deyin Ajınıñ wlı Qasımhan mwragerlikpen guñ boldı. Onıñ twsında Resey men Qıtay arasında şekara sızığı tüpkilikti ayqındalıp, 1883 jılı qazaqtarğa şekaranıñ qay jağına qonıstanudı tañdauına bir jıl merzim berildi. Sauırdıñ Reseyge qarağan jağı qonısqa, malğa jaylı bolsa da, köptegen auıldar qıtayğa tiisti territoriyağa köşin ketti. 1890 jılı Qasımhan qaytıs bolıp, Sauırda Sarışoqı atalatın öz qıstauında jerlendi. Qasımhannan keyin onıñ ornına tağayındalğan wlı Jeñishan qazirgi qıtaydıñ Jemeney audanında qonıstanıp, sol bettegi qazaqtarğa törelik etti. Bergi Zaysan öñirindegi Kögeday wrpaqtarınıñ töreligi osımen toqtap, Reseydiñ basqaru jüyesi ornıqtı. 1890 jıldarı qwrılğan Zaysan uezindegi qazirgi Zaysan audanınıñ jerinde Kendirlik, Mañıraq, Qara Ertis jäne Şilikti bolıstarı boldı.
Osı kezdegi Zaysan äkimşilik audanı soltüstiginde Qara Ertis pen Zaysan köline tireledi, ekinşi jağı – zañgar taular Sauır, Sayqan, Mañıraq, Kişkene tau. Elimizge qwttı meken bwl ölkeniñ astı da, üsti de baylıqqa tolı, qoynauındağı qazına qorları qatarında 19 ğasır ortasında öndirile bastağan Kendirlik (Qara üñgir) kömir keni, janğış slanec, mwnay, altınnan bastap ärtürli mineral'di şikizattardıñ mol qorı bar. Onıñ januarları men ösimdikter düniesi halqımızdıñ ırıs-berekesi, twrmıs-tirşiliginiñ özegi. Bwl ölkede Sauır tauınıñ ornı erekşe. Altay, Tarbağatay, Ertis atauları turalı zertteuler birşama bolsa, Sauır turalı köp söz qozğalmaydı. Bizdegi geografiyalıq ataulardıñ törkinin moñgol tilinen izdeytin ädet boyınşa Sauır men Tarbağatay atauları taqilettes, bwl ölkede keñ tarağan añ suırdıñ qazaq jäne moñğol tilindegi balamaları dep payımdaydı. Tarihi derekterdi tereñirek taldağan zertteuşilerdiñ pikiri boyınşa Sauır atauı moñğoldar bwl jaqqa kelgen 13 ğasırdan köp bwrın qalıptasqan. Sauırdı 6 ğasırdıñ özinde türki tektes Teli taypası meken etken, sodan teli atauı Iteli ruınıñ atında saqtalğan degen pikir bar.Sondıqtan erte zamannan Sauır Kereylerdiñ mekeni bolğanına onıñ atınıñ kisi esimderi retinde saqtalğanı dälel boladı. Kereydiñ ataqtı Twğırıl Uañ hanı Şıñğıshanmen sıylastığı jarasqan kezinde öziniñ nemeresi Sauır bikeni Timuçinniñ ülken wlına, onıñ qızı Hoçun bikeni balası Senkunnıñ wlına atastırmaq bolğanı turalı jazba-derekter bar (Raşid-ad din «Jamiğat at tauarih»). Bwl tau qara Sauır dep te ataladı. Sebebi qısta qardıñ az boluınan emes, onı qasiet twtqandıqtan bolsa kerek. «Qara» söziniñ auıspalı mağınası – wlı, qasietti (mısalı, qara şañıraq). Türkolog ğalımdardıñ pikirinşe «qara» söziniñ köne türkişe balaması «kere» eken. Kerey ru atı osı kere sözinen degen pikir bar. Onı adamdarınıñ türiniñ qaralığımen tüsindiredi. Biraq ta, kereylerdiñ tüsi qara emes, aqqwba-sarı, onıñ eñ köp sandı Jäntekey ruınıñ Süyinbayınan taraytın Samırat, Sämembet, Qwttı, Bökes, Töleke öñderi sarı, közderi kök bolğandıqtan «bes orıs» atanğan. Rudıñ «kerey» atı adam tüsine baylanıstı emes, ataq-därejesine negizdelse kerek.
Sauırdı asa bir erekşelendirip twrğan Mwztau. Onıñ eñ biik nüktesi qıtay jağında teñiz deñgeyinen 3835m, bizdegi Mañıraq şıñı 3816m biiktikte. Mwztau jotaları bökterin eseptemegende 55-60km sozıladı. Onıñ oñtüstik-şığısqa bwrıla bitken böligi qıtayğa qaraydı da, batıs böliginiñ soltüstik jotası Qazaqstan jerinde. Bizge qarastı Mwztauda on mwzdaq ornalasqan. Mwzdaqtardıñ wşar bası nığızdalğan appaq qar (firna), tömengi jağı mwz. Eñ ülken mwzdaq Qosayrıq üş saydı, negizgi jäne eki qosalqı, alıp jatır. Ekinşisi, Dara, jadağaylau ornalasqan. Bwl mwzdaqtardan erigen su Qosayrıq bwlaq pen Dara özeni qosılıp, Ertiske qwyatın Ülken Wlastı ataladı.
Zaysan öñiriniñ tarihı men geografiyalıq erekşelikterine qatıstı osı derekterdi köpşilik nazarına wsınudı jön kördim. Bwlardıñ köbi el jadında saqtalıp, eski köz qariyalardıñ aytuı boyınşa bayandalıp otır. Uaqıtında jazılmay, key jağdaylar wmıtıla bastaptı. Bwlarğa qosımşa qazirgi jazba derekter paydalanıldı.
Pikir qaldıru