«اتاجۇرتىما اسىل قازىنالاردى جەتكىزدىم»
kerey.kz
دولدا كەنەشۇلى – شۇار-نىڭ التاي ايماعىندا تۋىپ وسكەن. كوپ جىل اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن جانە دومبىرا، سىبىزعى كۇيلەرىن جيناۋمەن اينالىسقان. ناتيجەسىندە ۇلتتىق مۋزىكامىز جاڭادان 128 سىبىزعى، 300-گە تارتا دومبىرا كۇيلەرىمەن تولىقتى. ۇلت رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ مىرزانىڭ قولداۋىمەن جوعارىداعى مادەني مۇرالار 7 كىتاپ بولىپ جەكە-جەكە جارىققا شىقتى.
– دولدا مىرزا، وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى قىتاي ەلىندە «ءتورت كونەگە قارسى» دەيتىن ساياسي ناۋقان باستالىپ، حالىقتىق مۇرالارعا قىرعيداي تيگەن جوق پا ەدى؟
– 1960 جىلداردان باستاپ قىتاي ەلىندە «سولشىلدىق» دەيتىن ساياسي اۋرۋ پايدا بولدى. 1930 جىلدارى كەڭەس ەلىندە جۇرگىزىلگەن كوللەكتيۆتەندىرۋ سەكىلدى قىتاي ەلىندە دە 1958 جىلدان باستاپ ورتاقتاستىرۋ ناۋقانى باستالدى. ول زورلىقپەن ىسكە اسىرىلدى. حالىقتى ءبىر قازاننان اس ىشۋگە ۇيرەتتى. تاماقتى نورمامەن تاراتتى. ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا ءجۇرىپ ۇيرەنبەگەن حالىق قاتتى كۇيزەلدى. اشارشىلىق باستالدى. ادام شىعىنى بولدى.
حالىق مۇرالارى «ەسكىنىڭ قالدىعى» رەتىندە قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ايتقان ادام قىلمىسقا تارتىلدى. ساقتاعاندار سوتتالىپ جاتتى. جاعداي قاتتى ۋشىقتى. دۇربەلەڭنىڭ ارتى 1966 جىلدان باستاپ «مادەنيەت توڭكەرىس» دەيتىن ناۋقانعا ۇلاستى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق» حالىق ءتىپتى كۇيزەلىپ كەتتى. باسقاسى باسقا «ەسكىنىڭ قالدىعى» دەپ دومبىرا بىتكەندى سىندىرىپ، كوزىن جويدى. كونەدەن كەلە جاتقان كەلى مەن كەلىساپتى، قىلاياعى كەمپىر مەن شالداردىڭ اياعىنا كيىپ جۇرگەن كەبىس-ماسىسىنە دەيىن جيىپ الىپ ورتەدى.
ءبىز العاش مەكتەپكە بارعاندا قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنا سايكەس وقۋلىقتارمەن وقىعانبىز. وقۋلىقتار اراب گرافيكاسىمەن قازاقستانداعى «جاڭا ءومىر» باسپاسىنان باسىلىپ شىعاتىن. كىتاپحانالاردا كەڭەستىك قازاق قالامگەرلەرى عابيدەن مۇستافيننىڭ «شىعاناعى»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز»، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق باتىرى» سەكىلدى تۋىندىلار تولىپ تۇراتىن. وسىنىڭ ءبارىن ورتەپ جىبەردى.
– وسىنى ىستەپ جۇرگەن كىمدەر؟
– ءوزىمىزدىڭ قازاق ازاماتتار. وقىماعان نادان ادامدار عوي…
– العاش 1949 جىلى قىتايدا جاڭا ۇكىمەت ورناعان تۇستا جاعداي وزگەشە ەدى عوي؟
– 1949 جىلى قازىرگى قىتاي ۇكىمەتى ورناعان كەزدە جاعداي جاقسى بولعان. ول تۇستا ءبىز بالامىز. ارتىنان بىلدىك، وسى جىلىمىق جىلدارى حالىق مۇرالارىن ۇكىمەت جيناتتىرعان ەكەن. ارنايى ادامدار تاعايىنداعان. اسقار تاتانايۇلى دەيتىن عالامات شەجىرە، كوكىرەگى داڭعىل عۇلاما اعامىز بار ەدى، وسى كىسى باس بولىپ جيناعان كورىنەدى. بەرتىندە اعامەن كورشى وتىردىق. اسقار مارقۇم ەل اراسىنان جيناعان كىتاپتارىن قۋعان باستالعان جىلدارى ولگەن ايەلىنىڭ زيراتىنا بىرگە كومىپ ارەڭ ساقتاپ قالىپتى. ال، يە بولماعاندار ايىرىلىپ قالدى.
– موا-زە-دۋن ولگەننەن كەيىن حالىقتىق مۇرانى قامقورلىققا الۋ جۇمىسى قايتا جالعاستى ەمەس پە؟
– 1976 جىلى مەملەكەت باسشىسى موا-زە-دۋن ءولىپ، ساياسات قايتا جۇمساردى. كەتكەن قاتەلىكتەردى تۇزەۋ ناۋقانى ءجۇردى. ۇلتتىق مادەنيەتكە جان ءبىتىپ، حالىق دومبىراسىن قايتا شەرتە باستادى.
– ءسىزدى بىلەتىندەر بالا جاستان حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداپ وسكەن، اتا-اناسى كوزى اشىق ادامدار بولعان دەيدى. ءارى زايسان جاقتىڭ تۋماسى كورىنەسىزدەر…
– اكەم كەنەش 16 جاسىندا قازان توڭكەرىسى تۇسىندا زايسان جاقتان قىتايعا ءوتىپ كەتكەن. شەشەم ەكەۋىن زايساندا تۇرعاندا اتاستىرعان كورىنەدى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن ارعى بەتكە بارىپ ۇيلەنىپتى. اكەي ساۋاتى ادام بولدى. كەشكە ماي شامنىڭ جارىعىمەن نەبىر قيسسا-داستانداردى وقىپ بەرەتىن. «ءالي باتىر»، «مۇحامەد-قۇناپيا»، «كەربالا سوعىسى»، «قوبىلاندى باتىر» ت.ب. داستانداردى تىڭداپ وتىرىپ-اق جاتتاپ الام. ءوزىم حات تانىمايمىن. ۇيگە قوناق كەلسە قيسسا جازىلعان كىتاپتاردى اشىپ قويىپ، وقىپ وتىرعان ادام سياقتى زۋلاتامىن. بىلمەيتىن كىسىلەر مەنى شىن وقىپ وتىر ەكەن، دەپ قالادى. «قۇبىلىپ بۋرىل گۋلەدى، تابانى جەرگە تيمەدى…» دەپ كەتەمىن-اۋ.
تاعى ءبىر ونەرىم 5 جاسىمنان باستاپ دومبىرا شەرتىپ ۇيرەندىم. دولداي دەگەن ءوزى اقىن، دومبىراشى جاماعايىنىمىز بولدى. بىزگە قۇداندالى ادام ەدى. جارىقتىق بەرتىندە ءولدى. وسى كىسى ماعان قۋ تاقتايدان ءۇش بۇرىش «بالا دومبىرا» جاساپ بەردى. اكەم ريزا بولىپ، ءبىر قويىن وڭگەرتىپ جىبەردى.
ءبىزدىڭ ۇيگە قوناق كوپ كەلۋشى ەدى. كىمى كەلسە دە تىڭقىلداتىپ كۇي شەرتىپ بەرەمىن. قانشالىقتى جاقسى شەرتىپ جاتقانىمدى كىم ءبىلسىن، ايتەۋ قوناقتاردىڭ كوڭىلى حوش. كەيبىر كوڭىلى تۇسكەندەر وزدەرى بىلەتىن كۇيلەرىن شەرتىپ كورسەتەدى. ءبىر دەمدە قاعىپ الامىن.
ول كەزدە اۋىلدا توي كوپ، «قىز ۇزاتۋ»، «شىلدەحانا» دەگەن سياقتى. ەل تاڭ اتقانشا ولەڭ ايتادى. ارتىنان حالىقتىق مۇرالاردى جيناعاندا قۇلاعىما ءسىڭىپ قالعان وسى دۇنيەلەر كوپ سەپتىگىن تيگىزدى.
– قىتاي ەلىندە ءومىر سۇرگەن اتاقتى اقىن سماعۇل قاليۇلى ءسىزدىڭ اتاڭىز با؟
– اتاقتى اقىن سماعۇل قاليۇلى اكەمنىڭ نەمەرە ءىنىسى. التاي ايماعىنا اتى شىققان ۇلكەن اقىن. 1979 جىلى 80 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. دۋتىڭ (ايماق اكىمى) ءشارىپحان كوگەداەۆ التايدى بيلەپ تۇرعاندا وزىنە قاراستى 7 اۋداننىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ الىپ سماكەڭە ولەڭ ايتتىرادى ەكەن. قىتايدىڭ جاڭا ۇكىمەتى ورناعاندا سىزدەردەگى جامبىل جاباەۆ سياقتى سماعۇل اتامىزدى قاتتى دارىپتەدى.
– التايدىڭ ارعى بەتىندە ارعىنبەك اپاشبايۇلى دەگەن ۇلكەن اقىن وتكەنىن بىلەمىز. ءوزى زايسان-تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى ەكەن. وسى كىسىنىڭ بىزگە بەلگىسىز قانداي تۋىندىلارى بار؟
– قىتاي ەلىندە قۇرمانبەك زەيتىنقاجىۇلى دەيتىن ايتىس اقىنى بار. ءوزى ارعىنبەك اپاشبايۇلىنىڭ بالاسى سيپاتىنداعى ادام. ارعىنبەك اقىن بارلىق جازعان دۇنيەلەرىن وسى كىسىگە تاپسىرعان ەكەن. سونىڭ ءبارىن الدىم. وتە كوپ دۇنيە بار. قازىر ۇمىتىڭقىراپ وتىرعانىم. بەرتىندە التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعانىمدا ارعىنبەك اپاشبايۇلىنىڭ ءبىر كىتابىن شىعاردىم.
– التاي قازاقتارىندا تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ تۇرلەرى كوپ ساقتالعان با؟
– جاراپازاننىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، اسىرەسە قازاقستاندا كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن ءتورت تۇلىك تۋرالى جىرلار جاقسى ساقتالعان. كورىس پەن جوقتاۋدىڭ تۇرلەرى، سىڭسۋ مەن سارىن، قىلاياعى باقسىنىڭ جىن شاقىرۋ سارىنى، ودان كەيىن ءتىس قاقساپ اۋىرعان ادامدى ەمدەيتىن «قانقۇرت شاقىرۋ» جىرى دەيتىن دە بولادى ەكەن. ەشتەمە قالدىرعام جوق. قولىما ىلىكككەنىن الا بەردىم، پاپكاعا سالا بەردىم.
– جاڭا ءسىز التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىندە باستىق بولدىم دەگەندى ايتىپ قالدىڭىز. ول نە نارسە؟
– مۇنداي مەكەمە ەكى-اق جەردە بولدى. ىلە قازاق اۆتونوميالى رايون ورتالىعىندا، ودان كەيىن التاي ايماعىندا. مىندەتى – پارسى، اراب، شاعاتاي تىلىندە جازىلعان كونە قولجازبالار مەن كىتاپتاردى جينايدى. وسى جۇمىسقا كەلۋىم جاقسى وراي تۋعىزدى. بۇرىن تەاتردا ءجۇرىپ باستاعان ءىسىمدى جالعاستىرىپ اكەتىم.
– بۇرىن تەاتردا ءارتىس بولىپ پا ەدىڭىز؟
– مەنىڭ نەزىگى ماماندىعىم تەاتردىڭ ءارتىسى. 1963 جىلدىڭ قازان ايىندا التاي ايماعىندا فيلورمانيا اشىلدى. كادردىڭ تاپشى كەزى. وسىعان ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن ونەرلى وقۋشىلاردى قابىلداپ، تاربيەلەپ-وقىتۋ ماسەلەسى قارالدى. مەن ەمتيحان تاپسىرىپ ءىلىنىپ كەتتىم. ساباعىم جاقسى بولاتىن سىنىپ جەتەكشىسى «جىبەرمەيمىن، جالعىز جاقسى وقۋشىمدى الىپ كەتەتىن بولدىڭدار» دەپ قاسارىسىپ باقتى. وعان قاراعان جوق الىپ كەتتى. جيىرما بالا باردىق، ءبارىمىز ءبىر سىنىپتا وقيمىز، تاماقتى ورتاق قازاننان ىشەمىز، ءتارتىپ قاتتى بولدى.
كەيىن ساقا ءارتىس اتانىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدە «تومەنگە ءتۇسىپ حالىقتان تۇرمىس ۇيرەنۋ» دەيتىن بولدى. حالىق ءشوپتى قالاي شابادى، مالدى قالاي باعادى، اتتىڭ ءجۇرىسى قانداي بولادى، وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ شىعارماعا ارقاۋ ەتەسىڭدەر، دەيدى. ونەر ادامدارى ۇنەمى تومەنگە ءتۇسىپ ەل ىشىنەن بىردەمەلەر ۇيرەنىپ كەلەتىن بولدىق. وسىنى پايدالىنىپ حالىق اراسىنان ەسكى كۇيلەر مەن جىرلاردى جيناي باستادىم.
– كۇيلەردەن باسقا نە جينادىڭىز؟
– ويۋ-ورنەكتىڭ تۇرلەرىن جينادىم. سۋرەتتى جاقسى سالامىن. كوزىمە تۇسكەن ەسكى ويۋلاردى كوشىرىپ الامىن. بىراق وسىنى جالعاستىرا المادىم، ءۇزىلىپ قالدى.
– قانشا جىر-داستان قولىڭىزعا ءتۇستى؟
– كوپ عوي. العاشقى كەزدە جيناعان دۇنيەلەرىمدى كوشىرىپ، ءبىر ەسەسىن وزىمە قالدىراتىن مۇمكىندىك بولمادى. كوشىرىپ الايىن دەسەڭدە بۇگىنگىدەي كسەركس جوق. ارتىنان وسى ۇلكەن وكىنىش بولدى.
– ەڭ كوپ قازىنا قاي وڭىردە باسىم ساقتالعان ەكەن؟
– قىتايدىڭ شىڭجان ولكەسىندە ءۇش قازاق ايماعى بار. مەنىڭ تۋعان ەلىم – التاي ايماعى. سول سەبەپتى مەن تەك التاي ءوڭىرىن عانا جينادىم. تارباعاتاي، قۇلجا جاعىنا كوپ بارا المادىم. جالپى قىتاي قازاقتارىندا بايىرعى قازىنا التاي ايماعىندا كوپ ساقتالعان. سونىڭ ىشىندە كوكتوعاي، شىڭگىل حالقىندا وتە مول. ادامدارى دا تالعامپاز، ىشكى قازىناسىن قاجەتسىز سىرتقا شاشا بەرمەيتىن سەكەمشىل كەلەدى. قولىنداعى دۇنيەسىن وڭاي-وسپاق بەرە قويمايدى.
– حالىق قولىنداعىسىن بەرمەيتىن بولسا ءسىز قالاي الىپ ءجۇرسىز؟
– مەنىڭ سماعۇل اقىننىڭ بالاسى بولعانىم، ءارى قايىن اتام تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ كۇيەۋ بالاسى بولعانىم حالىقتىڭ ماعان سەنىم ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ەل اراسىندا تايىر اتامىزعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە بولەك. بارعان جەرىمدە «تايىردىڭ كۇيەۋ بالاسى» دەپ تانىستىرىپ قويسا جەتىپ جاتىر. حالىق: «ويباي، تاكەڭنىڭ بالاسىنان نەسىن ايايمىز» دەپ، جىرتىلىپ ايىرىلادى.
تايىر بەلگىبايۇلى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە ەڭبەك سىڭىرگەن ادام. كەلىسكەن كەلبەتى بار، ءانشى، دومبىراشى، سال-سەرىلىگىمەن اتاققا شىققان. كەيىن 1950 جىلدارى ايماقتىق ويىن ساۋىق وتاۋىندا جۇمىس ىستەپتى. 1954 جىلى شىڭجان قازاقتارى ومىرىنەن «قاسەن – جاميلا» دەيتىن كوركەم فيلم ءتۇسىردى. ستسەنارين جازعان ۋاڭ-ي-حۋ دەيتىن قىتاي مەن بۇقارا تىشقانباەۆ ەكەۋى. كينودا جاقاننىڭ رولىندە تاكەڭ وينايدى. ءفيلمنىڭ مۋزىكاسىن جازعان شانحايلىق شي-حۋ-ساي مىرزا جەرگىلىكتى قازاقتارعا فيلمدەگى وقيعاعا قاتىستى كۇي تابىڭدار دەيدى. تاكەڭ قازىرگى حالىق كۇيى اتالىپ جۇرگەن «سال كۇرەڭدى» جاساپ الىپ بارادى. كۇيدى ەستىگەن قىتاي قۋانىپ كەتىپ: «مىنە مەنىڭ ىزدەپ جۇرگەن مۋزىكام وسى» دەپتى. كينودا قاسەن مەن ءجاميلا قاشىپ تاۋ اراسىنا كىرىپ كەتەتىن سيۋجەت بار. سونداعى ورىندالاتىن كۇي وسى. جارىقتىق دومبىرانى الا سالىپ، ءوزىم شەرتىپ بەردىم دەپ وتىراتىن.
– حالىق اراسىنان كونە مۇرالاردى جيناۋ ىسىنە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ بولدى ما؟
– ارينە، التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىنىڭ باستىعى بولىپ تۇرعانىمدا بىزبەن قاناتتاس ۇلت ىستەرى باسقارماسى جانە ءدىن ىستەرى باسقارماسى دەيتىن بولدى. ءدىن ىستەرى باسقارماسى ءبىر جىلدارى مەشىتتەرگە ساناق جۇرگىزدى. مولدالاردان ەمتيحان الىپ، سىننان وتكەندەرىن يمامدىققا تاعايىندادى. وسى ىسكە مەن ادەيى ارالاستىم. قالاي ارالاستى دەيسىز عوي، حالىق اراسىندا ساقتالعان كىتاپتاردى، اۋىزشا ايتىلىپ جۇرگەن جىرلاردى تۇگەلدەي جيناپ تاپسىرۋ جونىنەن مولدالارعا ۇكىمەت اتىنان تاپسىرما بەرگىزدىم. كەيبىرەۋلەرىنە ءتىزىم جاساپ ۇستاتىپ قويدىم. مولدانى حالىق سىيلايدى «ويباي، مولداكەڭ سۇراپ جاتىر!» دەپ قازاقتار قولىنداعىسىن اكەلىپ بەرەدى.
– سول تۇستا التاي ايماعىندا قانشا مەشىت بولدى؟
– تەك التاي ايماعىندا 100-دەن استام مەشىت بولدى.
– بۇل قاي جىلدارى؟
– 1986-شى جىلدار شاماسى.
– التاي ايماعىندا وسى شامادا قانشا قازاق بولدى؟
– 250 مىڭنىڭ شاماسىندا. سول كەزدەگى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ ءبارى بار مەندە.
– سودان يمامدارعا تاپسىرما بەرىپ قويدىڭىز…
– مولدالار مەشىتتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. جۇما نامازعا جينالعان جاماعاتقا ايتىپ، مىندەتتەيدى. «قولدارىڭدا نە بار اكەلىپ بەرىڭدەر! نەمەسە ەستىپ بىلگەندەرىڭ بولسا جازىپ اكەلىڭدەر!» دەيدى. وسىلاي مەنىڭ قولىما عايىپتان كونە كىتاپتار جينالىپ قالدى. ءاربىر مۇرانى ارحيۆكە وتكىزىپ كاتولوگ جاساپ وتىردىم. بۇدان باسقا تاۋداعى مالشى-قوسشىلارعا بارىپ ۇگىت-ناسيحات ايتاتىن توپ بولدى. سولارعا قوسىلىپ الىپ، ەل كەزىپ كەتەمىن. ادام بارمايتىن سوناۋ بايتىك، قاپتىققا دەيىن ارالادىم. وتارداعى مالشىلارعا شەيىن بارىپ مۇرا جينادىم.
– كونە دومبىرا كۇيلەرىن قالاي جينادىڭىز؟
– كۇيدى العاش ايماقتىق فيلورمونياعا كۇيشى بولىپ كەلگەن كۇننەن باستاپ جينادىم. ارادا ءبىراز جىل ءۇزىلىپ قالدى. ونىڭ سەبەبىن باسىندا ايتتىم. 1970 جىلدارى التاي ايماعىندا اقىندار ايتىسىن وتكىزۋ قولعا الىندى. شىڭجان تاريحىندا تۇڭعىش رەت ۇيىمداسقان تۇردە كەڭ كولەمدى اقىندار ايتىسى 1974 جىلى التايدا ءوتتى. ونى وتكىزۋ تۋرالى ايماق باسشىسىنىڭ قاۋلىسى شىقتى. ايتىستى باسقارىپ وتكىزۋ گازەتحانانىڭ باستىعى شابدان دەگەن اعامىزعا جۇكتەلدى. مەنى كومەكشىلىككە تاعايىندادى.
– بۇل تەك التاي ايماقتىق اقىندار ايتىسى ما؟
– العاشقى ايتىسقا تەك التاي ايماقتىڭ اقىندارى عانا قاتىستى.
– التاي ايماعىندا نەشە اۋدان بار؟
– ايماقتا 7 اۋدان بولدى. ايتىس ايماق ورتالىعىندا التاي قالاسىندا ءوتتى. وسىعان ءبىر توپ ءانشى-كۇيشىلەر جينالدى. ولاردىڭ مىندەتى – ايتىس اراسىندا ءان ايتىپ، كۇي شەرتۋ. ىشىنەن ماقسات كادىرحانۇلى دەگەن ازاماتتىڭ ونەرىنە ءسۇيسىنىپ تەاترعا قابىلدادىق قازىر اتاقتى رەجيسسەر بولدى. «كورىكتى مەكەن» دەيتىن فيلم ءتۇسىردى. ونى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. بيعازى دەيتىن جىگىت كەلىپ حالىق اندەرىن ورىندادى. مەنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن ەكەن. بيەكەڭنەن اسا كوپ حالىق اندەرىن جازىپ الدىم.
جىل وتكەن سايىن ايماقتىق اقىندار ايتىسى تۇراقتاندى، دەڭگەيى دە كوتەرىلدى. قازىر بىرنەشە ءجۇز كيىز ءۇي تىگىپ وتكىزەتىن دارەجەگە جەتتى. مۇندا ۇلتتىق كيىمدەر بايگەسى، كيىز ۇيلەردىڭ جارىسى قاتار وتەتىن ءداستۇر قالىپتاستى. ءۇش ايماق اقىندارى تۇگەلدەي قاتىساتىن بولدى. وعان قوسىپ سىبىزعىشىلار، كومەكەي جىرشىلار، قيسسا-داستان جاتتاپ ايتاتىن جىرشىلار تۇتاس كەلىپ قاتىسادى. ايتىستىڭ وسىنداي جوعارى دارەجەگە كوتەرىلۋىنە ايماق باستىعى قادىس ءجانابىلۇلى، ايماقتىق مادەنيت باستىعى زاقان دەيتىن ازاماتار كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
– وتەيبويداقتىڭ «شيپاگەرلىك بايانىن» تاۋىپ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن قادىس ءجانابىلۇلى وسى كىسى مە؟
– وتەيبويداقتىڭ «شيپاگەرلىك بايانىن» العاش تاپقان ادام مىنا مەنمىن.
– قالاي؟
– الاقاق بۋىرشىن جاقتا ەگىزتوبە دەيتىن اۋىلدا، ءبىر ۇيدە ەسكى كىتاپ بار دەگەندى ەستىپ، ىزدەپ باردىم. ءۇي يەسىنىڭ اتى نۇرتاي ەكەن. اۋىلدا دارىگەر كورىنەدى. ومىرىمدە مۇنداي قىرىس ادامدى كورسەمشى، ۇيىندەگى ەسكى كىتاپتى كورسەتكەنىمەن بەرمەي قويدى. كۇن-ءتۇنى جالىنىپ شامام جەتپەدى. سودان ايماقتىق ۇكىمەت كەڭسەسىنە بارىپ باياندادىم. وسىنداي باعا جەتپەس قازىنا بار ەكەن، الۋ كەرەك دەدىم. كىم بارسا دا بەرمەدى. اقىرى ءسىز ايتىپ وتىرعان قادىس اعاي بارىپ العان كورىنەدى.
– جاڭاعى نۇرتاي دەگەن كىسىدە «شيپاگەرلىك باياننان» باسقا كونە كىتاپتار جوق پا ەكەن؟
– «تەكتى ەل» دەيتىن كونە كىتاپ بار ەكەن. قازاقتىڭ رۋلىق – شەجىرە بايانى سەكىلدى كورىندى. كورسەتتى، بىراق بەرمەدى. ونى ەشكىم ءالى العان جوق.
– سىبىزعى كۇيلەرىنە كەلەيىك. قازاق توپىراعىندا نوتاعا تۇسكەن سىبىزعى كۇيلەرى 30-دىڭ ماڭايىندا ەكەن. ال، ءسىز جيناقتاپ باستىرعان كىتاپتا 121 سىبىزعى كۇيى بار. ۇلكەن جەتىستىك ەمەس پە؟
– مەن قازاقستاندا بار-جوعى 30 شاقتى سىبىزعى كۇيى بار ەكەنىن بىلگەن جوق ەدىم. مەنىڭ جيناعان سىبىزعى كۇيلەرىم وتە كوپ. سودان قايتالانعانىن الىپ تاستاپ، ۇقساستارىن بىرىكتىرىپ جاريالاعاندا 121 بولىپ تۇر عوي. التايدا ايگىلى سىبىزعىشىلار بولدى. قابا بويىندا ىركىتباي، قيسابەك، جەتىمەك دەگەن سىبىزعىشىلاردىڭ كۇيى كوپ ساقتالعان. شىڭگىلدە سۇندەتحان دەگەن اتاقتى سىبىزعىشى بولدى. ونى كوزىم كوردى. ءبىر كوزىنە نوقالا تۇسكەن اقكوز ادام ەكەن، وتە كوپ كۇي جازىپ الدىم. قابادان جۇماقان دەگەن سىبىزعىشىنى كوردىم. تارتىسى سۇمدىق. ىركىلدەگەن سەمىز ادام، سىبىزعى تارتقاندا باس تەرىسىنىڭ قۇيقاسى بىرگە ويناپ تۇرادى. كەرەمەت. جۇكەڭنەن ءبىرتالاي كۇي جازىپ الدىم.
– بۇل كۇيلەردى قالاي جازىپ الاسىز، قىتايشا نوتاعا ءتۇسىرىپ الاسىز با، الدە..
– ول كەزدە نوتاعا تۇسىرگەم جوق. ماگنيتافون الىپ بارىپ تاسپاعا جازام دا الام. قايران دۇنيەنىڭ كوبىن ارحيۆكە وتكىزىپ جىبەردىم عوي. بەرتىندە بارىپ ەكى ەسە جازىپ، ءبىرىن وزىمە ساقتاعانىم بولماسا. مىنا اكەلگەندەرىم بۇرىنعى جيناعانىمنىڭ جۇرناعى عانا. جۇزدەگەن كاسسەتادان قولىمدا قالعانى جيىرما شاقتى بولار-بولماس.
– قازاقستانعا العاش رەت قاشان كەلدىڭىز؟
– 1991 جىلى موڭعوليادان قازاقستانعا قاراي ەل كوشكەندە قوبدا بەتىندەگى تۋىستارىمىز وسى جاققا ءوتىپتى. 1997 جىلى سولار شاقىرۋ جىبەرىپ العاش رەت قازاقستاننىڭ بوساعاسىن اتادىم. كەلسەم م.اۋەزوۆتىڭ 150 جىلدىق تويى بولىپ جاتىر ەكەن سوعان قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىستىم.
ودان كەيىن 2002 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىى قۇرىلتايىنا دەلەگات بولىپ كەلدىم. سوندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتتى: «سىزدەر قازاقستانعا كەلگەندە وزدەرىڭىز تۇرعان ەلدىڭ ءبىلىمىن، تەحنولوگياسىن الا كەلىڭىزدەر، قازاق رۋحانياتىنا ۇلەس قوسىڭىزدار!» دەدى. وسى ءسوز كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. ەلگە قايتايىن دەگەن وي كەلدى. 2005 جىلى ءبىرجولا كوشىپ كەلدىم.
– كەلگەن سوڭ جوعارداعى جيعان-تەرگەن دۇنيەلەرىڭىزدى بىرەۋگە كورسەتۋ كەرەك بولدى. سولاي عوي؟
– كىمگە نە ايتارىمدى بىلمەيمىن. كۇندە وتىرىپ الىپ تەلەديداردان اقپارات تىڭدايمىن. قاراپ وتىرىپ يمانعالي تاسماعامبەتوۆ دەيتىن حالىق مۇرالارىنا جانى اشيتىن ازامات بار دەگەندى ەستىپ قالدىم. سول ۇگىتتىڭ اسەرى مە، يمەكەڭگە ءبىرتۇرلى ءىشىم جىليتىن بولدى. ول كەزدە يمانعالي نۇرعاليۇلى الماتى قالاسىنىڭ اكىمى. ويلانىپ وتىردىم دا وزىمە جاماعايىن ازامات اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتكە باردىم. اقىلداستىم. قولىمداعى زاتتاردى يمانعالي نۇرعاليۇلىنا كورسەتسەم قايتەدى، دەدىم. ۇلىقبەك ءىنىم قۇپ كورىپ: «ويباي، ول كىسىنى مەن جاقسى تانيمىن، ودان ارتىق ادام تاپپايسىز» دەپ، سانىن شاپالاقتاپ قۋاندى.
وسىلاي يمەكەڭنىڭ اتىنا حات جازىپ قولىمداعى كاسسەتالاردىڭ ءبارىن بەرىپ قوياا بەردىم.
– نە دەپ حات جازدىڭىز؟
– وقىپ بەرەيىن بە؟
– قۇلاعىم سىزدە!
–«قۇرمەتتى يمانعالي نۇرعاليۇلى مىرزا! جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن شىڭجان ولكەسىنىڭ باتىس بولىگى بوس قالدى. 1760 جىلدان باستاپ وسى ولكەگە قازاقتار قونىستاندى. قازىر 200 جىلدان اسىپ بارادى. ولار ادەت-عۇرىپىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جويعان جوق. ءتىلىن تازا ساقتاعان. ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرى مەن اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى مۇرتى بۇزىلماي تۇر… ءوز باسىم حالىق مۇرالارىن جيناۋمەن كوپ جىل شۇعىلداندىم. 100-گە جۋىق قيسسا – داستان، 50-ءدىڭ ۇستىندە اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندە جازىلعان قولجازبا، كونە باسىلىم كىتاپتار، ونداعان مىڭ شۋماق ولەڭ-جىرلار، حالىق ءان-كۇيلەرى، ماقال-ماتەل، اڭىز-اڭگىمەلەر جينادىم. …2005 جىلى اتامەكەنگە ءبىرجولا كوشىپ كەلدىم. وسى جيناعان دۇنيەلەرىمدى ءسىزدىڭ قولعا تابىس ەتۋگە بەكىندىم. قالاي بولسا دا قازاقتىڭ مۇرالارى ەمەس پە، ۇلتتىق قورىمىزعا قوسىلىپ كەيىنگى ۇرپاقتار كادەسىنە جارار دەگەن نيەتپەن سالەم جولداعان دولدا كەنەشۇلى، 2007 جىلى، ءساۋىر» دەپ، حاتىمدى اياقتادىم.
– سودان حات كەتتى، جاۋاپ كۇتىپ جاتىرسىز؟
– سودان 2007 جىلدىڭ مامىر ايىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆ مىرزا شاقىرىپ جاتىر دەگەن حابار جەتتى. قاسىما ۇلىقبەك ەسداۋلەت باۋىرىمدى ەرتىپ الىپ كەلدىم. يمەكەڭ قاتتى ريزا بولىپ وتىر ەكەن. دەرەۋ كىتاپ ەتىپ شىعارايىق، دەدى. ماعان كوپ راحمەت ايتىپ شىعارىپ سالدى. سودان 2007 جىلى 10-مامىردا جازۋشى ۇلىقبەك ەسداۋلەت، سازگەر ايتقالي جايىموۆ، دومبىراشى ءبىلال ىسقاق، سىبىزعىشى ەدىل قۇسايىنوۆتاردان قۇرالعان جۇمىس توبى جاساقتالدى.
مەنىڭ كۇي جازعان لەنتالارىم وتە ەسكى بولاتىن. الدى 20 جىلدان اسىپ كەتكەن. يمەكەڭ اقشا بولەم لەنتانى بۇلدىرمەيتىن جاڭا قۇرال الىڭدار، دەدى. وسىلاي جۇمىس باستالدى. اقىرى يمەكەڭنىڭ ارقاسىندا «اتامۇرا» باسپاسىنان جەتى كىتاپ بولىپ شىقتى.
– ءسىزدى ءان جازىپ، كۇي شىعاراتىن سازگەر دەپ ەستىدىك…
– «تۋعان جەر» دەگەن ءبىر ءانىم بار. بەس-التى جىل ويلانىپ ءجۇرىپ جازدىم. ەستىگەن جۇرت كەرەمەت ەكەن، دەيدى. ءوزىم شىعارعان كۇيلەرىم بار. العاش كۇيدى 1976 جىلى جازعام. ءىشى تار بىرەۋلەر «بۇل كۇيدە قازاقستان كۇيىنىڭ سارىنى بار» دەپ، پالە جاۋىپ، جانىم ارەڭ قالعانى. ەكى ەل قاتتى وشتەسىپ تۇرعان زامان ەدى عوي. تاعى ءبىر كۇي قۇراستىرىپ ءجۇرمىن. ونىڭ اتىن «استانا» قويااتىن شىعارمىن.
بەكەن قايراتۇلى
*كۋمىس جامبى* كىتابىنان الدىم
پىكىر قالدىرۋ