«قىزىل گاولياڭ» سىنعا ۇشىراعان شىعارما

قىتاي ۇلتىنىڭ ىشىندە نوبەل سىيلىعىن العاندار كوپ. بىراق ونىڭ ءبارى امەريكالىق قىتايلار بولاتىن. سونداي-اق بۇل الەمدىك سىيلىقتى العاندار نەگىزىنەن جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ ماماندارى بولاتىن. ال ادەبيەتتەگى ەڭبەگى ءۇشىن بۇل سىيلىققا مو يان تۇڭعىش رەت جەتىپ وتىر. مو يان – قىتايداعى مىقتى جازۋشىنىڭ ءبىرى، سونداي-اق بۇكىل قىتاي قالامگەرلەرى ونى مويىندايدى. ونىڭ باسقا قىتاي جازۋشىلارىنان ەرەكشەلىگى، بىرىنشىدەن، ماحاببات تاقىرىبىنا كوبىرەك قالام تەربەيدى. ەكىنشىدەن، ناقتى ءومىردى: ديحاندار تىرشىلىگىن، حالىق تۇرمىسىن جازادى. نوبەل سىيلىعىن العان كىتابى «قىزىل گاولياڭ» دەپ اتالادى. مۇندا ديحاندار ءومىرى شىنايى باياندالعان. جالپى روماننىڭ وزەگى – قىتاي ەلىندەگى قاراپايىم حالىق تۇرمىسى، بۇرىن-سوڭعى جۇرگىزىلگەن قىتايدىڭ قىزىل ساياساتى – ءبارى تولىق قامتىلعان…

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىتاي سىنشىلارى مو ياننىڭ «نوبەل» سىيلىعىنا لايىقتى بولۋىن ونىڭ شىنشىل جازۋشىلىعىمەن تۇسىندىرەدى. ويتكەنى قىتايدا ەجەلدەن ەل ىشىندەگى ءىس، ىشكى ساياسات قۇپيا ساقتالادى. ماسەلەن، قايسىبىر جىلى «تاڭ ساندەگى» جەر سىلكىنىسىنەن 5 ادام ءولدى دەپ جاريالادى. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە 270 مىڭ حالىق اپاتقا ۇشىراپتى. وسىنداي ماسەلەلەر بۇعان دەيىن ايتىلماي، جابىق ۇستالىپ كەلگەن بولاتىن. ال قازىر اشىق ايتىلا باستادى. «قىزىل گاولياڭ» قىتايدا بۇعان دەيىن سىنعا ۇشىراپ «قىتايلاردى قورلادى» دەپ ايىپتالعان-دى. ماسەلەن، روماندا قىتايلاردىڭ اراق اشىتۋداعى جابايى ءادىسى جازىلادى. ياعني ولار اراق اشىتاردا، الدىمەن قۇمىرانىڭ تۇبىنە ءبىر ادام كىشى دارەتكە وتىرادى ەكەن. دارەتپەن اشىعان اراق ءدامدى بولادى-مىس. شىعارما وسى سياقتى قىتايلاردىڭ جابايى، نادان تىرلىگىن جازعانى ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك سىيلىق الدى دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، وزىپ تۇرعان تۇگى جوق.

قىتاي ادەبيەتى ءۇشىن تاريحي تاقىرىپ تاڭسىق

قىتاي ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيى كەيىنگى جىلدارى دامي باستادى. ناقتىراق ايتسام، ەكى ءتۇرلى باعىتتا دامىپ وتىر. ءبىرىنشىسى، ەلىكتەۋدەن تۋعان ادەبيەت. ياعني ورىس ادەبيەتىنە، باتىس ادەبيەتىنە ەلىكتەۋشىلىك باسىم. ماسەلەن، گوركيدىڭ «انا» دەگەن رومانى بار عوي. قىتايلاردا دا «انا» دەگەن رومان شىقتى.

ەكىنشىسى، جاسامپازدىق ادەبيەت. بۇل باعىتتا تاريحي تاقىرىپتار قامتىلعان. ماسەلەن، بۇكىل قىتاي ادەبيەتىنىڭ اڭسارى اۋىپ وتىرعان تاقىرىپ – شىڭجاڭ تاريحى. ويتكەنى قىتايلار شىڭجاڭدى باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ توعىسقان جەرى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان وسى ءوڭىردىڭ جەر استىنداعى مىڭداعان جىلدىق باي تاريحىن ادەبيەتكە اكەلگىلەرى كەلەدى. «قۇم استىنداعى قالا»، «قۇم استىنداعى ادام» دەگەن سياقتى تاقىرىپتار ولار ءۇشىن توسىن، وقىرماندارعا دا قىزىقتى.

«قۇم» دەپ تارىم قۇمىن ايتىپ وتىرمىن. تارىم كادىمگى تاكلا-ماكان ءشولى عوي. تاكلا-ماكان دەگەن اتاۋدى ۇيعىرلار – «ءتاتتى ماكان» دەپ تۇسىندىرەدى، ياعني تارىم قۇمىنىڭ استىندا «ءتاتتى مەكەن» بولعان دەپ بولجايدى.

قىتاي ادەبيەتى ءۇشىن عانا ەمەس، تاريحى ءۇشىن دە باتىس، ياعني شىڭجاڭداعى جەر استى تاريحى قۇندى جادىگەر سانالادى. ماسەلەن، ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى «جەمسارى» اۋدانىنىڭ استىنان جەر استى ورمان بەلدەۋى تابىلدى. سونداي-اق ازيا كولەمىندە ەڭ ۇلكەن دينازاۆردىڭ تاسقا اينالعان سۇيەگى دە وسى وڭىردەن قازىپ الىندى. ال «جەمسارى» اۋدانى – ەجەلگى تۇركىلەردىڭ، عۇنداردىڭ استاناسى بولعان، ونى بەسبالىق دەپ اتاعان. بەسبالىق – بەسشاھار دەگەن ءسوز. بەيجىڭدى دە «ۇلۋبالىق» دەپ اتاعان عوي.

تۇركى زامانىندا شىڭجاڭنىڭ كوپ جەرىندە تاريحي قالا بولعان. ايتالىق، قازىردىڭ وزىندە قۇمىلدا «اراتۇرىك» دەگەن جەر بار. جازۋشى-تاريحشى نىعىمەت مىڭجان اعامىز: «اراتۇرىك» دەگەنىمىز – باتىس تۇرىك پەن شىعىس تۇرىكتىڭ اراسىنداعى جەر»، – دەيتىن. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وسى ماڭدا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ح عاسىر مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ح عاسىرى ارالىعىنداعى جيىرما عاسىر بويى تۇركىلەر مەن قىتايلار قويانقولتىق ءومىر سۇرگەن. ول زاماندا تۇركى حالىقتارى ۇلى قورعاننىڭ سىرتىندا، قىتايلار ىشىندە بولادى. سول سەبەپتى بۇل ەكى حالىق جيىرما عاسىر بويى بىردە قورعاننىڭ ىشىندە، بىردە سىرتىندا سوعىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى الا الماي كەلگەن. الايدا تۇركىلەردە بەرەكە-بىرلىك بولمايدى، جەڭىلگەن تۇركىلەر قىتاي پاتشاسىنىڭ قولتىعىن پانالاپ، بىرتە-بىرتە جالپى تۇركى مەملەكەتى ىدىراي باستايدى. ءسويتىپ ءبىر كەزدەرى سارىوزەن ماڭىن، قىتاي قورعانىنىڭ اينالاسىن پانالاعان تۇركى حالىقتارى شىڭجاڭعا، ودان بەرى جەتىسۋعا شەيىن ىعىسقان. ال باتىس جاعىمىزداعى توقتامىسحان دا بەرەكەلى بولمادى عوي، ونى ورىستار ىعىستىرادى. ەڭ سوڭىندا ەۋروپا مەن ازيانىڭ ورتاسىن جايلاعان ۇلى تۇركى حالقى ازايىپ، جەرى تارىلىپ بۇگىنگى كۇيگە تۇسكەن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن تاريحي جازبالارى، مۇراعاتى قىتاي جازبالارىندا، مۇراعاتتارىندا جاتىر. ماسەلەن، قىتايدا «باتىس وڭىردەگى اقىن-جىرلار» دەگەن كىتاپ شىقتى. سول كىتاپتا 70-80 تۇركى اقىنىنىڭ ولەڭى جاريالاندى. كىتاپ «حان انا» دەگەن جىردان باستالادى، قىتايلار ونى «باتىس پاتشالارىنىڭ اناسى» دەپ ايتادى. ال نىعىمەت مىڭجان اعامىز مۇنى «ساق انا» دەپ الىڭدار دەگەن.

تۋعان جەردىڭ جۋسانى

قىتايدىڭ قازىرگى وقىرماندارى قازاق ادەبيەتىندەگى قۇرت-قۇمىرسقا، يت-قۇس سياقتى جان-جانۋارلار تاقىرىبىنا قاتتى قازىعادى. ويتكەنى ولار ءۇشىن بۇل تاقىرىپ تاڭسىق قوي. مەنىڭ «اۋىل ساعىنىشى» دەگەن اڭگىمەم قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ «التىن وردەنمەن» سىيلاندى. وندا تۇركياعا قاشىپ بارعان ءتورت شالدىڭ ءومىرى باياندالادى. ولار تۋعان جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق، ەكى تال جۋسان الدىرادى. ءسويتىپ توپىراقتى يىسكەپ، ەكى تال جۋساندى ءبولىپ جەپ قويادى تورتەۋى. وسى شىعارمام قىتاي ادەبيەتشىلەرىنىڭ دە، قاراپايىم وقىرمانداردىڭ دا جاقسى باعاسىن الدى. قىتاي ادەبيەتى ءۇشىن دالا مادەنيەتى، وزدەرىنە تاڭسىق تاقىرىپ كەرەك.

كۇڭ فۋز تۇركى تۇقىمىنان تاراعان

1935 جىلى بەيجىڭ مەن شاڭحايدا شىعاتىن ەكى ادەبي جۋرنالدا لي باي، ءباي ءجۇي (ارعى تەگى قاڭلى), ءشۇي موگۋاڭ دەگەن اقىنداردىڭ ارعى تەگى تۇركى دەپ جاريالاندى، ياعني وسى اقىندار تۇركى تەكتى قىتاي اقىندارى دەپ ايتىلدى. بۇل جازبا 1960 جىلى شاڭحايدا شىعاتىن «ادەبيەت» گازەتىندە تالاسقا تۇسەدى، قىتاي ادەبيەتشىلەرى لي بايدى تۇركى تەكتى اقىن داپ تانىدى. بىراق حالىقتىڭ نارازىلىعىن باسۋ ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتى بۇل ماسەلەگە گومورونى ارالاستىرادى، ول: «ەگەر لي باي تۇركى تۇقىمى بولسا، وندا ءبىز بۇكىل قىتاي ادەبيەتىنەن ايىرىلىپ قالامىز»، – دەپ ماسەلەنى جاۋىپ تاستايدى.

سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، قىتاي ادەبيەتىنىڭ وزىق قالامگەرى باي ءجۇي شىڭجاڭنىڭ كۇشال، كورلا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلەنى انىقتالعان. ال بۇل وڭىردە ەجەلگى قاڭلىلار ءومىر سۇرەدى. باي ءجۇيدىڭ «قاڭلى قىزىنا»، «پيپا» دەگەن مۋزىكا اسپاپقا ارناعان ولەڭى بار…

قازىر قىتايدا تاريح اشىق جازىلىپ، اشىق ايتىلا باستادى. اشىق قوعام ورناي باستادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، قىتاي مادەنيەتىنىڭ تەڭ جارتىسى تۇركى حالىقتارىنان سىڭگەن دەپ ايتىلۋدا. اۋەلى وسى كۇنى قىتاي يدەولوگياسىنىڭ اتاسى كۇڭ فۋزىنىڭ ارعى تەگى تۇركى دەگەنگە دەيىن باردى. ويتكەنى ونىڭ جازبالارىنىڭ دەنى تۇركى عۇلامالارىنىڭ ويىنا سايكەس كەلەدى. كۇڭ فۋزىنى مەن دە اۋداردىم. سوندا تۇسىنگەنىم، ونىڭ ويى ارعى زامانداعى ءال ءفارابيدىڭ، مۇنداعى ابايدىڭ اقىليالارىنا ۇقساس كەلەدى ەكەن.

قورىتىپ ايتقاندا، قىتاي مۇراعاتتارىندا ارعى تەگىمىز، تۇركى تاريحى ساف التىنداي ساقتالعان، بىزگە سونى زەرتتەۋ كەرەك. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى بىلدىرەدى، تەگىمىزدى تانىتادى. مەنىڭ ءبىر قايران قالاتىنىم، اراپ، پارسى تىلىندە جازىلعان، نەمەسە ورىس تىلىندە جازىلعان قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەك بولسا جوعالعانىمىز تابىلعانداي قۋانامىز. ال قىتاي تىلىندەگى دۇنيەگە كەلگەندە كوكجەلكەمىز تارتىپ قالادى. مۇنداي ادەتپەن قالاي سانالى ۇلت، وزىق ەل بولماقپىز؟..

2009 جىلى «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن كىتاپ جازدىم. بۇل كىتاپ تاريحشى اعامىز نىعىمەت مىڭجان زەرتتەگەن ەڭبەكتەن دە تولىعىراق. قازاقستان تاريحشىلارى زەرتتەگەن دۇنيەلەردەن كەمەلدى بولدى دەپ ايتا الامىن. ويتكەنى مۇنىڭ ىشىندە قىتاي جازبالارىنان الىنعان تىڭ دۇنيە بار.

تۇركى تەكتى شىڭعىسحان

شىڭعىسحاندى زەرتتەگەنىمە بىرنەشە جىل بولدى. 2000 جىلى شىڭعىسحاننىڭ وگەي اكەسى «تۇعىرىل حان» تۋرالى تاريحي كىتاپ جازدىم. تۇعىرىل حان شىڭعىسحاندى ادام قىلعان، تاربيەلەگەن ادام. بۇدان ايتپاعىم مىناۋ: موڭعولدار پاتشالارىن «قونتايشى» دەپ اتايدى. ال تۇركى حالىقتارى پاتشالارىن «حان» دەپ اتايدى. سوندىقتان شىڭعىستىڭ «قونتايشى» بولماي، «حان» اتالۋىندا سىر بار دەپ ويلايمىن. بۇل – ءبىر.

ەكىنشى، شىڭعىسحان 40 مىڭ قياتتىڭ ۇرپاعى دەپ ايتىلادى. سوندا قيات كىم؟ مونعولدا ونداي تايپا جوق. قياتتىڭ قازىرگى ۇرپاعىنىڭ كىم ەكەنىن زەرتتەۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، قياتتىڭ قازىرگى تۇقىمدارى قازاقتىڭ ىشىندەگى ءبىر رۋ بولۋى ادبەن مۇمكىن. بۇل تۋرالى ناقتى دەرەگىم بار.

ءۇشىنشى، شىڭعىسحاننىڭ نەگىزگى ساناتتاعى 4 ايەلى بولعان. ءبارى موڭعول ەمەس، تۇركى حالقىنىڭ قىزدارى. ال بالالارىنا دا ايەلدى تۇركى حالقىنان الىپ بەرگەن. بۇل ونىڭ تۇركى ەكەنىن ايعاقتاماي ما؟

ءتورتىنشى، شىڭعىسحاننىڭ توعىز ورلىگى(ۋازىرى) بولادى، ءبارى تۇركى حالقىنان. بەسىنشى، «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» موڭعولدار جازباعان دەگەن ءسوز بار، مۇنى ماعان ۇرىمجىدەگى موڭعولدىڭ تاريحشىلارى، جازۋشىلارى ايتتى. «قۇپيا شەجىرەنى» شىڭعىسحاننىڭ حاتشىسى «نايمان تاتەت وڭعا» جازعان بولۋى كەرەك. تاتەت وڭعا دەگەن كىم؟ شىمكەنتتىكتەر مەن جامبىلدىقتار اعانى «تاتە» دەپ شاقىرادى ەكەن. تاتە قازاق ءسوزى بولسا، دەمەك، تاتەت وڭعا تۇركى تۇقىمى.

التىنشى، «قۇپيا شەجىرەدە» مونعولداردىڭ وزدەرى تۇسىنبەيتىن 700-گە جۋىق ءسوز بار ەكەن. موڭعول عالىمدارى سول 700 ءسوزدىڭ دەرلىكتەي قازاقشا ەكەنىن ايتادى. «قۇپيا شەجىرەدە» «سويىپ سال»، «مۇرىندىق» دەگەن سوزدەر بار، ونى موڭعولدار تابا الماپتى. ال بىزدە بار عوي بۇل ەكى ءسوز دە.

جەتىنشى، شىڭعىسحاننىڭ حاندىق باسقارۋ جۇيەسى نايمان حانىنىڭ تاكتيكاسىنا ۇقساس بولعان.

سەگىزىنشى، شىڭعىسحاندى جورىققا دايىنداپ، الدىن-الا سوعىسقا بولجاۋ ايتاتىن كەرەي كوكشە اۋليە مەن نايمان بۇقا بولىپتى. ەكەۋى دە موڭعول تۇقىمىنان ەمەس.

جالپى، شىڭعىسحان توڭىرەگىندەگى اڭگىمەنىڭ دەنى قازاقپەن بايلانىستى بولعان، سوعان قاراپ بۇل ماسەلەنى ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.

قىتاي مۇراعاتتارىندا قورىمىز كوپ

قىتايدىڭ «تاڭ» پاتشالىعى مەن «ءسۇي» پاتشالىعىن بەس عاسىر بويى تۇركىلەر بيلەيدى. شىڭعىسحاننىڭ ءوزى قىتايلاردى ءبىر عاسىردان ارتىق باسقاردى. ودان كەيىن مانجۋلەر ەكى عاسىر بيلىك جۇرگىزەدى. سوندا قىتايدى ون عاسىرعا جۋىق قىتايلار ەمەس، تۇركى تەكتى، موڭعول تەكتى حالىق بيلەگەن. سوندىقتان دا قىتاي تاريحىنا، ادەبيەتىنە تۇركى مادەنيەتى ابدەن ءسىڭىسىپ كەتكەن دەۋگە بولادى. وسىنىڭ ءبارى زەرتتەلۋگە ءتيىستى تاريح دەپ ويلايمىن.

بىرنەشە جىلدىق تاريحي زەرتتەۋلەرىمە سۇيەنىپ ايتارىم، قازاق تاريحىن ورىس مۇراعاتىنان ىزدەگەننەن گورى، قىتاي جازبالارىن اقتارعان پايدالى بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، ءبىزدىڭ ارعى، بەرگى تاريحىمىز نەگىزىنەن قىتايلارمەن بايلانىستى عوي، ورىسپەن قوڭسىلىعىمىز بەرگى جىلدارداعى اڭگىمە بولىپ قالادى. ورىس مۇراعاتتارىنداعى قازاق تاريحى تۋرالى دەرەكتەردى عالىمدارىمىز الدەقاشان سارقىپ بولدى، ال ۇلكەن بايلىق قىتاي مۇراعاتتارىندا جاتىر.

ۇلتتىق قۇندىلىققا نەگە قۇلىقسىزبىز؟

قىتايداعى قازىرگى قازاق مادەنيەتىنىڭ ارعى تەگى اتاجۇرتتاعى اعايىنمەن تىعىز بايلانىستى. ويتكەنى 1883 جىلى ورىس-قىتاي شاكاراسى بەلگىلەنگەندە جارتى قازاق التايدىڭ ارعى بەتىندە، جارتىسى بەرگى جاعىندا قالدىق. ودان كەيىنگى قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى ارعى بەتكە بۇل جاقتان قازاقتىڭ قايماعى ءوتتى. ءبىز سول زيالىلاردان ءبىلىم الدىق. ابايعا بۇل جاقتا تىيىم سالىنىپ جاتقان كەزدە، ول جاقتا ءبىز كەمەڭگەردىڭ اقىليالارىن وقىپ وستىك. قىتايدا بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەمىلەسىمەن ەڭ العاش وقۋلىق جاساعان نۇرتازا ۇكىرداي دەگەن وقىعان كىسى ءبىزدىڭ اۋىلدا بالا تاربيەلەگەن ەكەن. سوندا ابايدىڭ كىتابىنىڭ سىرتىنا مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭ جازىپتى:

قادىرلى مۇنى جازعان حاكىم اباي،

سىرىن ءبىل، سىرتىن قاراپ دەمە قالاي.

كوكىرەك كوزبەن ويلاساڭ كومەسكىسىن،

ماعىنا ءبىر سوزىنەن شىعار تالاي.

قازاققا ءوزى راسۋل، ءسوزى پارىز

سوكسەڭ دە، مولداكە، جازدىم سولاي – دەپتى. مۇنداعى ايتپاعىم، ءبىز وسى جاقتان بارعان قازاقتىڭ ۇلكەن زيالىلارىنان ءبىلىم الدىق دەمەكشىمىن…

قىتاي قازاقتارىندا قازاقتىڭ اڭىز-جىرلارىنىڭ تولىق نۇسقاسى ساقتالعان، ءتىپتى مۇندا ساقتالماعان جىرلار دا بار. مىسالى، مۇنداعى ەشكىم ەستىمەگەن «ءۇيسىن اۋعان» دەگەن داستان بار ەل ىشىندە.

قىتايدا قازاق جازۋشىلارىنىڭ جۇزدەن استام روماندارى باسىلىپ شىقتى. سونداي-اق ءار اۋداننىڭ اڭىز-جىرلارى جيناقتالىپ جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. بىراق وسىنىڭ ءبارى قازاقستاندا ايتىلمايدى. ال بىزدەگى جاڭالىق ساعات-مينۋت سايىن قىتايداعى قازاقتاردىڭ سايتتارىندا جاريالانىپ، مىڭداعان وقىرمان وقيدى. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى بۇل ەلدە ءومىرى بولماعان تارالىممەن تارالىپ جاتادى…

قىتاي قازاقتارى قولونەر: كەستەشىلىك، تىگىنشىلىك، ۇستاشىلىق سياقتى سالت-ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتايتىن ونەردى ورىستەتىپ وتىر. ءتىپتى ءبىزدىڭ ەلدەن ۇلتتىق ونەرىمىزدى دامىتۋعا كومەك سۇراسا، ءبىز ۇندەمەي وتىرامىز. مىسالى، قىتاي قازاقتارى قىرعىزدارمەن بىرىگىپ «ماناس جىرىن» گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزدى. ال ءوز دۇنيەمىزگە كەلگەندە اتاجۇرتتاعى اعايىن قولىن قۋسىرعاننان باسقا تۇك قىلمايدى. ايتپەسە، ساف ونەر اقىندار ايتىسى تۇر عوي. ءبىزدىڭ وسى پەيىلسىزدىگىمىزدىڭ سالدارىنان، قىمىز اشىتۋ ونەرىمىزدى نەمىستەر يەلەنىپ كەتتى. كوكپار مەن جىلقى باپتاۋدى قىرعىز اكەتتى. توبەت اسىراۋدى ورىستار يەلەندى. بارىڭنان ايىرىلعان قيىن عوي.

تاريحي تاقىرىپقا دەرەك كەرەك

1986 جىلى قىتايدا «قاراكەرەي قابانباي» دەگەن كىتابىم شىقتى. ول نەگىزىنەن ەل ىشىندەگى اڭىزعا قۇرىلعان-دى. ودان كەيىن قازاقتىڭ حاس باتىرى تۋرالى ەكىنشى، ءۇشىنشى كىتابىمدى جازدىم. وسى سوڭعى ەكى كىتابىم دەرەك نەگىزىندە جازىلعان. قابانباي باتىر تۋرالى قابدەش ءجۇمادىلوۆ تە «دارابوز» دەگەن رومان جازدى. الايدا كەيبىر جازۋشىلار كەيىپكەرىمىز قابانباي باتىر ارقىلى ءبىزدىڭ ارامىزعا وت سالىپ، شىعارمالارىمىزدى قاراما-قارسى قويعىلارى كەلەدى. ول دۇرىس ەمەس. قابدەش كوركەمدىك تۇرعىدا جازسا، مەنىكى دەرەكتى رومان.

دەرەكتى رومان دەگەننەن شىعادى، قىتايدا «قابانباي شىڭى» دەگەن تاۋ بار. بۇل تۋرالى ورىس مۇراعاتى نە دەيدى، قىتاي جازبالارى نە جازدى؟ مەن وسىنى زەرتتەپ ءبىر كىتاپ جازىپ شىقتىم. مۇنداعى ايتپاعىم، قازاقستان جازۋشىلارى تاريحي شىعارمالارىن ەل ىشىندەگى اڭىزعا سۇيەنىپ جازادى، دەرەك-دايەگى از. تەرەڭ ەمەس. ال تاريحي تاقىرىپ ءۇشىن دەرەك پەن دايەك، تەرەڭدىك اۋاداي قاجەت.

20 جىل ايداۋدا بولدىم

ماونىڭ 10 جىلدىق سولاقاي ساياساتى تۇسىندا كورمەگەندى كوردىك. وتباسىممەن ون جىل ۇرىمجىدە «قالپاق كيدىك»، قالعان ون جىل جارىممەن، ءۇش بالاممەن «ەڭبەكپەن وزگەرتۋ الاڭىندا» (ايداۋدا-اۆت) بولدىق. قينالعاندا ءولىم تۋرالى ويلاعان كەزدەرىمىز دە بولدى. 1955-62 جىلدارى ەل اتاجۇرتقا كوشكەندە مەن ۇرىمجىدە بولىپ، جۇرتتا قالىپ قويدىم عوي. ايتپەسە سول كەزدە-اق كەتىپ قالار ما ەدىم ەلگە.

1962 جىلى تۋىس-تۋعاندارىم قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەن سوڭ، ارت جاقتا قالعان بىزگە قىتاي بيلىگى بىلگەنىن قىلدى. قالپاق كيگىزۋ، ايدالۋدى ايتپاعاندا، كوشەگە شىعارىپ ماسقارالاۋ، بەتكە قاراپ كۇيە جاعۋ، جالعان ايىپ تاعىپ قيناۋ، «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جانسىزى» دەگەن جالا جابۋ جانىمىزعا قاتتى باتتى. مەنىڭ عانا ەمەس، سول زاماندا قىتاي بيلىگى جۇرگىزگەن سولاقاي ساياساتتىڭ سالقىنى قانشاما قاراكوزدى وتباسىنان، بالا-شاعاسىنان ايىردى، ءومىرىن وكسىتتى. قازىرگى ۇكىمەت سول زۇلمات جىلداردى قانشا جۋىپ-شايعىسى كەلگەنىمەن، جۇرەكتەگى جارانىڭ ورنى جازىلا ما؟

قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قىرىنا ىلىككەندەر سول كەزدە ءۇش ءتۇرلى دارەجەگە ءبولىنىپ ايىپتالدى. ءبىرىنشى دارەجەلى «قىلمىسكەرلەر» تۇرمەگە جابىلدى. ەكىنشى ساتىداعىلاردى تارىمعا ايدادى. ءۇشىنشى تاپتاعى جازالانۋشىلار، ءبىزدى، اۋىل-اۋىلدارعا جىبەرىپ، قارا جۇمىسقا سالدى. بۇل – «ەڭبەكپەن وزگەرتۋ» دەپ اتالدى.

مەن وتباسىممەن جىڭ دەگەن اۋداننىڭ قيىرىنداعى ءبىر قىستاقتا قارا جۇمىسقا جەگىلدىم. اۋىلدىڭ ەسەپشىسى سلامحان دەگەن جىگىتتىڭ جاقسىلىعىن كوپ كوردىك. ول كىسى ءانشى ءادىل سلامحاننىڭ اكەسى. بالاسىن كورگەن سايىن اكەسىنىڭ جاقسىلىعى ءۇشىن ماڭدايىنان ءسۇيىپ، راقمەتىمدى ايتقىم كەلەدى دە تۇرادى. ءبىز باس-اياعى جيىرما جىلعى قۋدالاۋدان، ايىپتالۋدان سوڭ قۇلان-تازا اقتالدىق. جۇمىسىمىز، بۇرىنعى عىلمي اتاعىمىز، ەڭبەكاقىمىزدىڭ ءبارى قالپىنا كەلدى. ون جىل بويى اۋىلدا ءجۇرىپ كونەكوزدەردەن ەستىگەن، كورگەن دۇنيەمىزدى شىعارماشىلىعىمىزدا پايدالاندىق.

مەن سياقتى جالا جابىلعان قانشاما بىلىكتى، ءبىلىمدى ازاماتتار وپات بولدى دەسەڭىزشى. وسى كۇنى سول ەسىل ەرلەردى ەسكە السام، قابىرعام قايىسادى. مىسالى، تارىم قۇمىندا ايداۋدا ءجۇرىپ ولگەن اقىن توقتارحان جەكىباەۆ قانداي ازامات ەدى! قاجىعۇمار شابدانۇلى، ورازحان احمەتوۆ سياقتى قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا نارداي جازۋشىلارى سول تارىمدا توزدى. تارىمداعى جىلدارىنان قاجىعۇمار اعامىز تالاي ەستەلىك ايتاتىن. «تارىم ىستىق جەر. قارا جۇمىسقا جەگىلگەن ادام ىستىقتان ءىسىنىپ كەتەدى ەكەن. قوي دا باعاتىنبىز. ءبىر كۇنى ولگەن قويدىڭ تەرىسىنە ىسىنگەن جىگىتتەردى سالىپ، قاتقان تەرىنى قايناتىپ سورپا ىشكەن كۇندەرىمىز دە بولدى. ءتىپتى كەيدە اشىققاندا تىشقاننىڭ ءىنىن قازىپ، ءىزىن قۋىپ ءجۇرىپ بيداي، تارى تاۋىپ جەپ جان شاقىرعان كەزدەرىم بولعان»، – دەپ ەستەلىك ايتاتىن قاجەكەڭ.

قازىر ءۇش قىز، ءبىر ۇل ءوسىرىپ وتىرمىن. ءبىر قىزىم تۇرمىسقا شىعىپ، قىتاي جەرىندە قالدى. ەكى قىزىم مەن ۇلىم وسى الماتىدا تۇرادى. ۇلدان دا، قىزدان دا نەمەرە-جيەن سۇيدىك. جولداسىم ءشامشابانۋ ءبىر جوعارى وقۋ ورىننىڭ پروفەسسورى، اقىن. ەكەۋىمىز دە زەينەتكە شىعىپ، وسىندا – الماتىدا تۇرىپ جاتقان جايىمىز بار.

جازىپ العان -

جاراس كەمەلجان

«Abai.kz»