«Qızıl gaolyañ» sınğa wşırağan şığarma

Qıtay wltınıñ işinde Nobel' sıylığın alğandar köp. Biraq onıñ bäri amerikalıq qıtaylar bolatın. Sonday-aq bwl älemdik sıylıqtı alğandar negizinen jaratılıstanu ğılımınıñ mamandarı bolatın. Al ädebiettegi eñbegi üşin bwl sıylıqqa Mo YAn' twñğış ret jetip otır. Mo YAn' – Qıtaydağı mıqtı jazuşınıñ biri, sonday-aq bükil qıtay qalamgerleri onı moyındaydı. Onıñ basqa qıtay jazuşılarınan erekşeligi, birinşiden, mahabbat taqırıbına köbirek qalam terbeydi. Ekinşiden, naqtı ömirdi: dihandar tirşiligin, halıq twrmısın jazadı. Nobel' sıylığın alğan kitabı «Qızıl gaolyañ» dep ataladı. Mwnda dihandar ömiri şınayı bayandalğan. Jalpı romannıñ özegi – Qıtay elindegi qarapayım halıq twrmısı, bwrın-soñğı jürgizilgen qıtaydıñ qızıl sayasatı – bäri tolıq qamtılğan…

Bir sözben aytqanda, qıtay sınşıları Mo YAn'nıñ «Nobel'» sıylığına layıqtı boluın onıñ şınşıl jazuşılığımen tüsindiredi. Öytkeni Qıtayda ejelden el işindegi is, işki sayasat qwpiya saqtaladı. Mäselen, qaysıbir jılı «Tañ Sändegi» jer silkinisinen 5 adam öldi dep jariyaladı. Al şıntuaytına kelgende 270 mıñ halıq apatqa wşıraptı. Osınday mäseleler bwğan deyin aytılmay, jabıq wstalıp kelgen bolatın. Al qazir aşıq aytıla bastadı. «Qızıl gaolyañ» qıtayda bwğan deyin sınğa wşırap «qıtaylardı qorladı» dep ayıptalğan-dı. Mäselen, romanda qıtaylardıñ araq aşıtudağı jabayı ädisi jazıladı. YAğni olar araq aşıtarda, aldımen qwmıranıñ tübine bir adam kişi däretke otıradı eken. Däretpen aşığan araq dämdi boladı-mıs. Şığarma osı siyaqtı qıtaylardıñ jabayı, nadan tirligin jazğanı üşin düniejüzilik sıylıq aldı dep oylaymın. Äytpese, ozıp twrğan tügi joq.

Qıtay ädebieti üşin tarihi taqırıp tañsıq

Qıtay ädebietiniñ deñgeyi keyingi jıldarı dami bastadı. Naqtıraq aytsam, eki türli bağıtta damıp otır. Birinşisi, elikteuden tuğan ädebiet. YAğni orıs ädebietine, batıs ädebietine elikteuşilik basım. Mäselen, Gorkiydiñ «Ana» degen romanı bar ğoy. Qıtaylarda da «Ana» degen roman şıqtı.

Ekinşisi, jasampazdıq ädebiet. Bwl bağıtta tarihi taqırıptar qamtılğan. Mäselen, bükil Qıtay ädebietiniñ añsarı auıp otırğan taqırıp – Şıñjañ tarihı. Öytkeni qıtaylar Şıñjañdı batıs pen şığıs mädenietiniñ toğısqan jeri dep esepteydi. Sondıqtan osı öñirdiñ jer astındağı mıñdağan jıldıq bay tarihın ädebietke äkelgileri keledi. «Qwm astındağı qala», «Qwm astındağı adam» degen siyaqtı taqırıptar olar üşin tosın, oqırmandarğa da qızıqtı.

«Qwm» dep Tarım qwmın aytıp otırmın. Tarım kädimgi Takla-Makan şöli ğoy. Takla-Makan degen ataudı wyğırlar – «Tätti Makan» dep tüsindiredi, yağni Tarım qwmınıñ astında «Tätti meken» bolğan dep boljaydı.

Qıtay ädebieti üşin ğana emes, tarihı üşin de batıs, yağni Şıñjañdağı jer astı tarihı qwndı jädiger sanaladı. Mäselen, Ürimji qalasınıñ mañındağı «Jemsarı» audanınıñ astınan jer astı orman beldeui tabıldı. Sonday-aq Aziya köleminde eñ ülken dinazavrdıñ tasqa aynalğan süyegi de osı öñirden qazıp alındı. Al «Jemsarı» audanı – ejelgi türkilerdiñ, ğwndardıñ astanası bolğan, onı Besbalıq dep atağan. Besbalıq – Besşahar degen söz. Beyjiñdi de «Wlubalıq» dep atağan ğoy.

Türki zamanında Şıñjañnıñ köp jerinde tarihi qala bolğan. Aytalıq, qazirdiñ özinde Qwmılda «Aratürik» degen jer bar. Jazuşı-tarihşı Nığımet Mıñjan ağamız: «Aratürik» degenimiz – Batıs Türik pen Şığıs Türiktiñ arasındağı jer», – deytin. Tarihi derekterge süyensek, osı mañda bizdiñ zamanımızdan bwrınğı H ğasır men bizdiñ zamanımızdıñ H ğasırı aralığındağı jiırma ğasır boyı türkiler men qıtaylar qoyanqoltıq ömir sürgen. Ol zamanda türki halıqtarı Wlı qorğannıñ sırtında, qıtaylar işinde boladı. Sol sebepti bwl eki halıq jiırma ğasır boyı birde Qorğannıñ işinde, birde sırtında soğısıp, birin-biri ala almay kelgen. Alayda türkilerde bereke-birlik bolmaydı, jeñilgen türkiler Qıtay patşasınıñ qoltığın panalap, birte-birte jalpı türki memleketi ıdıray bastaydı. Söytip bir kezderi Sarıözen mañın, Qıtay qorğanınıñ aynalasın panalağan türki halıqtarı Şıñjañğa, odan beri Jetisuğa şeyin ığısqan. Al batıs jağımızdağı Toqtamıshan da berekeli bolmadı ğoy, onı orıstar ığıstıradı. Eñ soñında Europa men Aziyanıñ ortasın jaylağan Wlı Türki halqı azayıp, jeri tarılıp bügingi küyge tüsken. Sondıqtan da bizdiñ türki halıqtarınıñ köptegen tarihi jazbaları, mwrağatı Qıtay jazbalarında, mwrağattarında jatır. Mäselen, Qıtayda «Batıs öñirdegi aqın-jırlar» degen kitap şıqtı. Sol kitapta 70-80 türki aqınınıñ öleñi jariyalandı. Kitap «Han ana» degen jırdan bastaladı, qıtaylar onı «Batıs patşalarınıñ anası» dep aytadı. Al Nığımet Mıñjan ağamız mwnı «Saq ana» dep alıñdar degen.

Tuğan jerdiñ jusanı

Qıtaydıñ qazirgi oqırmandarı qazaq ädebietindegi qwrt-qwmırsqa, it-qws siyaqtı jan-januarlar taqırıbına qattı qazığadı. Öytkeni olar üşin bwl taqırıp tañsıq qoy. Meniñ «Auıl sağınışı» degen äñgimem qıtay tiline audarılıp «Altın ordenmen» sıylandı. Onda Türkiyağa qaşıp barğan tört şaldıñ ömiri bayandaladı. Olar tuğan jerden bir uıs topıraq, eki tal jusan aldıradı. Söytip topıraqtı iiskep, eki tal jusandı bölip jep qoyadı törteui. Osı şığarmam qıtay ädebietşileriniñ de, qarapayım oqırmandardıñ da jaqsı bağasın aldı. Qıtay ädebieti üşin dala mädenieti, özderine tañsıq taqırıp kerek.

Küñ Fuz türki twqımınan tarağan

1935 jılı Beyjiñ men Şañhayda şığatın eki ädebi jurnalda Li Bay, Bäy Jüy (arğı tegi Qañlı), Şüy Moguañ degen aqındardıñ arğı tegi türki dep jariyalandı, yağni osı aqındar türki tekti qıtay aqındarı dep aytıldı. Bwl jazba 1960 jılı Şañhayda şığatın «Ädebiet» gazetinde talasqa tüsedi, qıtay ädebietşileri Li Baydı türki tekti aqın dap tanıdı. Biraq halıqtıñ narazılığın basu üşin qıtay ükimeti bwl mäselege Gomoronı aralastıradı, ol: «Eger Li Bay türki twqımı bolsa, onda biz bükil Qıtay ädebietinen ayırılıp qalamız», – dep mäseleni jauıp tastaydı.

Soñğı jıldardağı zertteulerge qarağanda, qıtay ädebietiniñ ozıq qalamgeri Bay Jüy Şıñjañnıñ Küşäl, Korla öñirinde düniege keleni anıqtalğan. Al bwl öñirde ejelgi Qañlılar ömir süredi. Bay Jüydiñ «Qañlı qızına», «Pipa» degen muzıka aspapqa arnağan öleñi bar…

Qazir Qıtayda tarih aşıq jazılıp, aşıq aytıla bastadı. Aşıq qoğam ornay bastadı. Osınıñ nätijesinde, qıtay mädenietiniñ teñ jartısı türki halıqtarınan siñgen dep aytıluda. Äueli osı küni qıtay ideologiyasınıñ atası Küñ Fuzınıñ arğı tegi türki degenge deyin bardı. Öytkeni onıñ jazbalarınıñ deni türki ğwlamalarınıñ oyına säykes keledi. Küñ Fuzını men de audardım. Sonda tüsingenim, onıñ oyı arğı zamandağı äl Farabidiñ, mwndağı Abaydıñ aqıliyalarına wqsas keledi eken.

Qorıtıp aytqanda, qıtay mwrağattarında arğı tegimiz, türki tarihı saf altınday saqtalğan, bizge sonı zertteu kerek. Öytkeni ol bizdiñ kim ekenimizdi bildiredi, tegimizdi tanıtadı. Meniñ bir qayran qalatınım, arap, parsı tilinde jazılğan, nemese orıs tilinde jazılğan qazaq tarihına qatıstı derek bolsa joğalğanımız tabılğanday quanamız. Al qıtay tilindegi düniege kelgende kökjelkemiz tartıp qaladı. Mwnday ädetpen qalay sanalı wlt, ozıq el bolmaqpız?..

2009 jılı «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı» degen kitap jazdım. Bwl kitap tarihşı ağamız Nığımet Mıñjan zerttegen eñbekten de tolığıraq. Qazaqstan tarihşıları zerttegen dünielerden kemeldi boldı dep ayta alamın. Öytkeni mwnıñ işinde qıtay jazbalarınan alınğan tıñ dünie bar.

Türki tekti Şıñğıshan

Şıñğıshandı zerttegenime birneşe jıl boldı. 2000 jılı Şıñğıshannıñ ögey äkesi «Twğırıl han» turalı tarihi kitap jazdım. Twğırıl han Şıñğıshandı adam qılğan, tärbielegen adam. Bwdan aytpağım mınau: moñğoldar patşaların «qontayşı» dep ataydı. Al türki halıqtarı patşaların «han» dep ataydı. Sondıqtan Şıñğıstıñ «qontayşı» bolmay, «han» ataluında sır bar dep oylaymın. Bwl – bir.

Ekinşi, Şıñğıshan 40 mıñ qiyattıñ wrpağı dep aytıladı. Sonda qiyat kim? Monğolda onday taypa joq. Qiyattıñ qazirgi wrpağınıñ kim ekenin zertteuimiz kerek. Meniñşe, qiyattıñ qazirgi twqımdarı qazaqtıñ işindegi bir ru boluı ädben mümkin. Bwl turalı naqtı deregim bar.

Üşinşi, Şıñğıshannıñ negizgi sanattağı 4 äyeli bolğan. Bäri moñğol emes, türki halqınıñ qızdarı. Al balalarına da äyeldi türki halqınan alıp bergen. Bwl onıñ türki ekenin ayğaqtamay ma?

Törtinşi, Şıñğıshannıñ toğız örligi(uäziri) boladı, bäri türki halqınan. Besinşi, «Moñğoldardıñ qwpiya şejiresin» moñğoldar jazbağan degen söz bar, mwnı mağan Ürimjidegi moñğoldıñ tarihşıları, jazuşıları ayttı. «Qwpiya şejireni» Şıñğıshannıñ hatşısı «Nayman Tätet Oñğa» jazğan boluı kerek. Tätet Oñğa degen kim? Şımkenttikter men jambıldıqtar ağanı «täte» dep şaqıradı eken. Täte qazaq sözi bolsa, demek, Tätet Oñğa türki twqımı.

Altınşı, «Qwpiya şejirede» monğoldardıñ özderi tüsinbeytin 700-ge juıq söz bar eken. Moñğol ğalımdarı sol 700 sözdiñ derliktey qazaqşa ekenin aytadı. «Qwpiya şejirede» «soyıp sal», «mwrındıq» degen sözder bar, onı moñğoldar taba almaptı. Al bizde bar ğoy bwl eki söz de.

Jetinşi, Şıñğıshannıñ handıq basqaru jüyesi Nayman hanınıñ taktikasına wqsas bolğan.

Segizinşi, Şıñğıshandı jorıqqa dayındap, aldın-ala soğısqa boljau aytatın Kerey Kökşe Äulie men Nayman Bwqa bolıptı. Ekeui de moñğol twqımınan emes.

Jalpı, Şıñğıshan töñiregindegi äñgimeniñ deni qazaqpen baylanıstı bolğan, soğan qarap bwl mäseleni äli de zerttey tüsuimiz kerek dep oylaymın.

Qıtay mwrağattarında qorımız köp

Qıtaydıñ «Tañ» patşalığı men «Süy» patşalığın bes ğasır boyı türkiler bileydi. Şıñğıshannıñ özi qıtaylardı bir ğasırdan artıq basqardı. Odan keyin mänjuler eki ğasır bilik jürgizedi. Sonda Qıtaydı on ğasırğa juıq qıtaylar emes, türki tekti, moñğol tekti halıq bilegen. Sondıqtan da qıtay tarihına, ädebietine türki mädenieti äbden siñisip ketken deuge boladı. Osınıñ bäri zertteluge tiisti tarih dep oylaymın.

Birneşe jıldıq tarihi zertteulerime süyenip aytarım, qazaq tarihın orıs mwrağatınan izdegennen göri, qıtay jazbaların aqtarğan paydalı bolar edi dep oylaymın. Öytkeni salıstırmalı türde aytsaq, bizdiñ arğı, bergi tarihımız negizinen qıtaylarmen baylanıstı ğoy, orıspen qoñsılığımız bergi jıldardağı äñgime bolıp qaladı. Orıs mwrağattarındağı qazaq tarihı turalı derekterdi ğalımdarımız äldeqaşan sarqıp boldı, al ülken baylıq qıtay mwrağattarında jatır.

Wlttıq qwndılıqqa nege qwlıqsızbız?

Qıtaydağı qazirgi qazaq mädenietiniñ arğı tegi atajwrttağı ağayınmen tığız baylanıstı. Öytkeni 1883 jılı orıs-qıtay şakarası belgilengende jartı qazaq Altaydıñ arğı betinde, jartısı bergi jağında qaldıq. Odan keyingi quğın-sürgin jıldarı arğı betke bwl jaqtan qazaqtıñ qaymağı ötti. Biz sol ziyalılardan bilim aldıq. Abayğa bwl jaqta tıyım salınıp jatqan kezde, ol jaqta biz kemeñgerdiñ aqıliyaların oqıp östik. Qıtayda Baytwrsınwlınıñ emilesimen eñ alğaş oqulıq jasağan Nwrtaza ükirday degen oqığan kisi bizdiñ auılda bala tärbielegen eken. Sonda Abaydıñ kitabınıñ sırtına mınaday bir şumaq öleñ jazıptı:

Qadirli mwnı jazğan häkim Abay,

Sırın bil, sırtın qarap deme qalay.

Kökirek közben oylasañ kömeskisin,

Mağına bir sözinen şığar talay.

Qazaqqa özi rasul, sözi parız

Sökseñ de, moldake, jazdım solay – depti. Mwndağı aytpağım, biz osı jaqtan barğan qazaqtıñ ülken ziyalılarınan bilim aldıq demekşimin…

Qıtay qazaqtarında qazaqtıñ añız-jırlarınıñ tolıq nwsqası saqtalğan, tipti mwnda saqtalmağan jırlar da bar. Mısalı, mwndağı eşkim estimegen «Üysin auğan» degen dastan bar el işinde.

Qıtayda qazaq jazuşılarınıñ jüzden astam romandarı basılıp şıqtı. Sonday-aq är audannıñ añız-jırları jinaqtalıp jeke-jeke kitap bolıp jarıq kördi. Biraq osınıñ bäri Qazaqstanda aytılmaydı. Al bizdegi jañalıq sağat-minut sayın qıtaydağı qazaqtardıñ sayttarında jariyalanıp, mıñdağan oqırman oqidı. Qazaqstan jazuşılarınıñ kitaptarı bwl elde ömiri bolmağan taralımmen taralıp jatadı…

Qıtay qazaqtarı qolöner: kesteşilik, tiginşilik, wstaşılıq siyaqtı salt-dästürimizdi nasihattaytın önerdi öristetip otır. Tipti bizdiñ elden wlttıq önerimizdi damıtuğa kömek swrasa, biz ündemey otıramız. Mısalı, qıtay qazaqtarı qırğızdarmen birigip «Manas jırın» Ginnestiñ rekordtar kitabına engizdi. Al öz düniemizge kelgende atajwrttağı ağayın qolın qusırğannan basqa tük qılmaydı. Äytpese, saf öner aqındar aytısı twr ğoy. Bizdiñ osı peyilsizdigimizdiñ saldarınan, qımız aşıtu önerimizdi nemister ielenip ketti. Kökpar men jılqı baptaudı qırğız äketti. Töbet asıraudı orıstar ielendi. Barıñnan ayırılğan qiın ğoy.

Tarihi taqırıpqa derek kerek

1986 jılı Qıtayda «Qarakerey Qabanbay» degen kitabım şıqtı. Ol negizinen el işindegi añızğa qwrılğan-dı. Odan keyin qazaqtıñ has batırı turalı ekinşi, üşinşi kitabımdı jazdım. Osı soñğı eki kitabım derek negizinde jazılğan. Qabanbay batır turalı Qabdeş Jwmadilov te «Daraboz» degen roman jazdı. Alayda keybir jazuşılar keyipkerimiz Qabanbay batır arqılı bizdiñ aramızğa ot salıp, şığarmalarımızdı qarama-qarsı qoyğıları keledi. Ol dwrıs emes. Qabdeş körkemdik twrğıda jazsa, meniki derekti roman.

Derekti roman degennen şığadı, Qıtayda «Qabanbay şıñı» degen tau bar. Bwl turalı orıs mwrağatı ne deydi, qıtay jazbaları ne jazdı? Men osını zerttep bir kitap jazıp şıqtım. Mwndağı aytpağım, Qazaqstan jazuşıları tarihi şığarmaların el işindegi añızğa süyenip jazadı, derek-däyegi az. Tereñ emes. Al tarihi taqırıp üşin derek pen däyek, tereñdik auaday qajet.

20 jıl aydauda boldım

Maonıñ 10 jıldıq solaqay sayasatı twsında körmegendi kördik. Otbasımmen on jıl Ürimjide «qalpaq kidik», qalğan on jıl jarımmen, üş balammen «eñbekpen özgertu alañında» (aydauda-avt) boldıq. Qinalğanda ölim turalı oylağan kezderimiz de boldı. 1955-62 jıldarı el atajwrtqa köşkende men Ürimjide bolıp, jwrtta qalıp qoydım ğoy. Äytpese sol kezde-aq ketip qalar ma edim elge.

1962 jılı tuıs-tuğandarım Qazaqstanğa ötip ketken soñ, art jaqta qalğan bizge Qıtay biligi bilgenin qıldı. Qalpaq kigizu, aydaludı aytpağanda, köşege şığarıp masqaralau, betke qarap küye jağu, jalğan ayıp tağıp qinau, «Sovet ükimetiniñ jansızı» degen jala jabu janımızğa qattı battı. Meniñ ğana emes, sol zamanda qıtay biligi jürgizgen solaqay sayasattıñ salqını qanşama qaraközdi otbasınan, bala-şağasınan ayırdı, ömirin öksitti. Qazirgi ükimet sol zwlmat jıldardı qanşa juıp-şayğısı kelgenimen, jürektegi jaranıñ ornı jazıla ma?

Qıtay ükimetiniñ qırına ilikkender sol kezde üş türli därejege bölinip ayıptaldı. Birinşi därejeli «qılmıskerler» türmege jabıldı. Ekinşi satıdağılardı Tarımğa aydadı. Üşinşi taptağı jazalanuşılar, bizdi, auıl-auıldarğa jiberip, qara jwmısqa saldı. Bwl – «eñbekpen özgertu» dep ataldı.

Men otbasımmen Jıñ degen audannıñ qiırındağı bir qıstaqta qara jwmısqa jegildim. Auıldıñ esepşisi Slamhan degen jigittiñ jaqsılığın köp kördik. Ol kisi änşi Ädil Slamhannıñ äkesi. Balasın körgen sayın äkesiniñ jaqsılığı üşin mañdayınan süyip, raqmetimdi aytqım keledi de twradı. Biz bas-ayağı jiırma jılğı qudalaudan, ayıptaludan soñ qwlan-taza aqtaldıq. Jwmısımız, bwrınğı ğılmi atağımız, eñbekaqımızdıñ bäri qalpına keldi. On jıl boyı auılda jürip köneközderden estigen, körgen düniemizdi şığarmaşılığımızda paydalandıq.

Men siyaqtı jala jabılğan qanşama bilikti, bilimdi azamattar opat boldı deseñizşi. Osı küni sol esil erlerdi eske alsam, qabırğam qayısadı. Mısalı, Tarım qwmında aydauda jürip ölgen aqın Toqtarhan Jekibaev qanday azamat edi! Qajığwmar Şabdanwlı, Orazhan Ahmetov siyaqtı qazaq ädebietiniñ qara narday jazuşıları sol Tarımda tozdı. Tarımdağı jıldarınan Qajığwmar ağamız talay estelik aytatın. «Tarım ıstıq jer. Qara jwmısqa jegilgen adam ıstıqtan isinip ketedi eken. Qoy da bağatınbız. Bir küni ölgen qoydıñ terisine isingen jigitterdi salıp, qatqan terini qaynatıp sorpa işken künderimiz de boldı. Tipti keyde aşıqqanda tışqannıñ inin qazıp, izin quıp jürip biday, tarı tauıp jep jan şaqırğan kezderim bolğan», – dep estelik aytatın Qajekeñ.

Qazir üş qız, bir wl ösirip otırmın. Bir qızım twrmısqa şığıp, qıtay jerinde qaldı. Eki qızım men wlım osı Almatıda twradı. Wldan da, qızdan da nemere-jien süydik. Joldasım Şämşabanu bir joğarı oqu orınnıñ professorı, aqın. Ekeuimiz de zeynetke şığıp, osında – Almatıda twrıp jatqan jayımız bar.

Jazıp alğan -

Jaras KEMELJAN

«Abai.kz»