تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ساياسي وداعى قۇرىلۋ ءۇشىن كەڭ اۋقىمدى كوزقاراس قالىپتاسۋى كەرەك
kerey.kz
ەرلان قارين، ساياساتتانۋشى:
– ەرلان مىرزا، سوڭعى بەس جىلدا تۇركى الەمىندە جىلىمىق، بىرىگۋ بايقالاتىن سياقتى. ءتۇبى ءبىر مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى ءجيى كەزدەسىپ، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىن قۇردى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا تۇركى ەلدەرىنىڭ اراسىندا ساياسي وداقتىڭ قۇرىلۋى قانشالىقتى ءمۇمكىن؟
– دالىرەك ايتار بولساق، تۇركىتىلدەس ەلدەر بىرىگۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىنگەن سياقتى. ارينە، وسى مەملەكەتتەردىڭ ارقايسىندا ءالى دە بولسا ءارتۇرلى كوزقاراس، ۇستانىم بار. ءتۇبىمىز ءبىر دەگەنمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قايشىلىقتاردىڭ بار ەكەنى راس. ونى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ سامميتىنە كىمدەردىڭ قاتىسىپ، كىمدەردىڭ قالىس قالىپ جۇرگەنىنەن جاقسى بىلەمىز. قازىر تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر اراسىندا تىعىز بايلانىستىڭ جوقتىعى انىق بايقالادى. ماسەلەن، الىستاعى تۇركيانىڭ ىشكى جاعدايى، بىلمەك تۇگىل، ىرگەلەس جاتقان باۋىرلاس مەملەكەتتەردە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنان حابارسىزبىز.
سوندىقتان بىرىگۋ بولاشاقتىڭ ءىسى، بىراق بىرىگۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىنە باستاعان سياقتى. بۇل دا جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى شىعار. سەبەبى قانداي دا ءبىر ساياسي يا باسقا ءبىر وداق قۇرىلماستان بۇرىن وسىنداي العىشارتتار بولۋى كەرەك. تۇركى الەمى يدەياسىن قىزىقتىرىپ ايتقانىمىزبەن، ناقتى ىستە قانداي دا ءبىر ناتيجە بولدى دەپ ايتا المايمىن.
مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندە ءسىلكىنىس بولدى. ەندى وسى ەلدەردىڭ زيالى قاۋىمى، جاستارى بۇل باستامالاردى كوتەرىپ الىپ كەتۋ كەرەك شىعار. وسى تاقىرىپتى تۇراقتى كوتەرۋىمىز قاجەت سياقتى. الدىمەن مادەني، تاريحي سالاداعى ناقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرساق، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ ساناسىن تۇركىلىك يدەيامەن قالىپتاستىرۋعا بولادى. بىراق قوعامدىق سانا قالىپتاسۋ ءۇشىن ءالى دە بولسا جۇمىستار جۇرگىزىلۋى شارت دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى بۇل يدەيانى قازىر از عانا توپ كوتەرىپ ءجۇر. تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ساياسي وداعى قۇرىلۋى ءۇشىن كەڭ اۋقىمدى كوزقاراس قالىپتاسۋى كەرەك.
– ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ مادەنيەتى سلاۆيان جانە تۇركىلەر سياقتى ەكى سۋبەتنوستىڭ جيىنتىعى دەپ كەلدىك. كەيىنگى كەزدەرى ەۋرازياشىل يدەيا قايتا تۇلەپ، ەۋرازيا مادەنيەتى دەگەنگە جاڭا تۇسىنىك بەرىپ جۇرگەندەر بار. بۇل ۇعىمدا قاي مادەنيەتتىڭ ۇلەس سالماعى باسىم؟
– ەشقانداي دا مادەنيەت باسىمدىققا يە ەمەس. شىنىمدى ايتسام، بۇرىندارى ءوزىم دە ءبىر ءىس-شارالار وتكىزسەم، ساياساتتانۋشىلاردىڭ كونگرەسىن ۇيىمداستىرساق تا «ەۋرازيالىق» دەگەن ۇعىمدى قوسۋدى ءجون كورەتىن ەدىم. ونداعى ماقسات – ەۋرازيا سياقتى ۇلكەن قۇرلىقتىڭ اتاۋى ارقىلى قازاقستاندى كەڭىنەن تانىتۋ ەدى. بىراق سوڭعى كەزدە وسى ءبىر تىركەستى ابايلاپ پايدالاناتىن بولدىم. ويتكەنى كەيدە سول «ەۋرازيالىق» ۇعىمىنىڭ استارىندا رەسەيلىك دەگەن تۇسىنىك جاتقان سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءارينە، جالپى «ەۋرازيالىق» دوكترينا دۇرىس، ستراتەگيالىق باستاما. بىراق وسى تۇجىرىمداما ءار ەلدە ءارتۇرلى تۇسىندىرىلەدى، سوعان سايكەس وسى يدەيا ارقىلى اركىم ءوز ىقپالىن كۇشەيتكىسى كەلەدى. وسى تۇجىرىمدامالار اراسىندا بەلگىلى ءبىر قاراما-قايشىلىق تا بار. بالكىم، ءوزىمىزدىڭ دە كەمشىلىگىمىز شىعار. بىزدە كوپ ماسەلەلەر بويىنشا ينتەللەكتۋالدىق قولداۋ جوق. سىرتتا بولىپ جاتقان ۇلكەن وقيعالاردى قورىتىپ، ساراپتاپ وتىرۋعا ۇمتىلىسىمىز از. زيالىلار، ساراپشى قاۋىم جاڭاعى ايتىپ وتىرعان تۇركى بىرلىگى، ەۋرازياشىلدىق دەگەن سياقتى يدەيالاردى تالقىلاپ، جاڭا يدەيالارمەن تولىقتىرىپ ءوزىمىزدىڭ تۇجىرىمدامامىزدى ۇسىنبايدى. مىسالى، رەسەيدىڭ وزىندە ەۋرازياشىلدىق يدەيانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ءار توپتىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى. جانە ولار ارقاشان باس قوسىپ تالقىلاپ، ۋاقىت وتكەن سايىن دامىتىپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. سوسىن دوكترينا رەتىندە شىعارادى. تۇركيادا تۇركى بىرلىگى يدەياسىنا ءارتۇرلى انىقتاما بەرەدى. ال بىزدەگى زەرتتەۋشىلەر، زيالىلار ونداي ماسشتابتى تاقىرىپتارعا قىزىعۋشىلىق تانىتپاي ما، الدە دەڭگەيى جەتپەي مە، ايتەۋىر سىلكىنىس جوق. تەك قانا سول يدەيالارعا پىكىر بەرۋمەن عانا شەكتەلىپ جاتىرمىز.
ءوز باسىم تۇركى بىرلىگى مەن ەۋرازياشىلىقتان باسقا ايماقتىق، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدى قاتار كوتەرۋ كەرەك دەپ ايتار ەدىم. ارينە، ءدال قازىر ايماقتاعى بەس مەملەكەتتىڭ بىرىگۋىنە ەشقانداي العىشارت جوق. ءتىپتى ارالارى شيەلەنىسىپ، شەكارادا ادام اتۋعا دەيىن بارىپ جاتىر. سوندىقتان دا بۇگىنگى تاڭدا بۇل بىلاي قاراساق رەالدى تاقىرىپ ەمەس. قازىر الشاقتاپ جاتساق تا تالماي، وسى ماسەلەنى كوتەرە بەرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى يدەيالارىمىز، تۇجىرىمدامالارىمىز ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ بىرلىگىنە سەپتىگىن تيگىزۋ ءۇشىن. وسى وڭىردەگى قارىم-قاتىناستى ارتتىرۋعا بۇكىل فۋندامەنتالدى نەگىزدەر بار. ورتاق ءتىلىمىز، ءدىنىمىز، ءمادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىز بار. ياعني بىزدەگى زيالىق قاۋىم، عالىمدارىمىز وسىنداي ءىرى يدەيالاردى دامىتىپ، ءوز مۇددەمىزدى ءبىلدىرەتىندەي دوكترينا جاساۋ قاجەت.
– تۇركى الەمىنىڭ ورتاق تاريحىن زەرتتەگەن، ءالى دە زەرتتەپ جاتقان عالىمدارىمىز بار. بىراق بىزگە جاريالىلىق جەتىسپەي جاتىر. سول عالىمداردىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىسىنان حابارسىز قالىڭ بۇقارا ءسىزدىڭ اۋەسقويلىعىڭىز ارقىلى تۇركى مادەنيەتىنە قانىعىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە شەكارا اسىپ جاساعان فوتورەپورتاجدارىڭىزدى كورىپ جاتىرمىز. عىلىمي ورتادان سىزگە قولداۋ، ۇسىنىستار بولا ما؟
– العاشقى ماماندىعىم تاريحشى بولعاننان كەيىن بالبال تاستارعا قىزىعۋشىلىعىم ارتا باستادى. ماڭعىستاۋدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە «قويتاس»، «قۇلپىتاس»، «ساندىقتاستاردى»، جەر استى مەشىتتەرىن ارالاپ ءجۇردىم. مەن بۇلاردى تاريحي كەزەڭدەردىڭ ونەر تۋىندىلارى دەپ تۇسىنەمىن. ارينە، زەينوللا ساماشەۆ، قىرىم التىنبەكوۆ، ايمان دوسىمباەۆا، ت.ب. عالىمدارمەن كەزدەسىپ، كەڭەس سۇرادىم. سول كىسىلەردىڭ ىقپالى، كەڭەسى ۇلكەن بولدى. بىراق مەن تەك عىلىمي تۇرعىدا عانا ەمەس، ولاردى سونىمەن قاتار ونەر تۋىندىلارى دەپ قاراستىرامىن. الەۋمەتتىك جەلىدەگى سۋرەتتەردىڭ بىرىنە ءبىر عالىم اعامىز «بالبال تاس» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى كۇماندى دەگەن پىكىر قالدىرىپتى. دۇرىس، بىراق عالىمداردىڭ اراسىندا بىرىڭعاي پىكىر جوق. بىرەۋى «بالبال تاس» دەيدى، ەندى ءبىرى «ءمۇسىنتاس»، «سىنتاس» دەپ اتايدى. «ءبادىز» دەيتىندەر دە بار. ول ءتىپتى تاستاعى جازۋ.
وسى قىزىعۋشىلىعىم ءبىراز جەردى ارالاۋعا سەبەپ بولدى. فوتوسۋرەتتەرىمدى يناقتاپ «ورحوننان كاسپيگە دەيىن» دەپ اتالاتىن البوم شىعاردىم. ونداعى نەگىزگى يدەيام – تۇركى الەمىنىڭ كەڭىستىگىن كورسەتۋ. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بالبالدار بۇل تۇركىلەردىڭ شەكارالىق قادالارى سياقتى. بۇنىڭ قاراپايىم يدەياسى – «ءبىز وسى جەرگە يەلىك ەتكەنبىز، ەندى وسى ۇلان-عايىر اتىراپ سەندەرگە مۇرا» دەگەنى. بۇل – تۇركى يدەنتيفيكاتسياسىنىڭ ءتۇپ قازىعى. قولداۋ بولدى ما دەگەن سۇراعىڭىزعا كەلسەم، وسى جوبانى باستايتىن كەزدە ۇلتتىق كومپانيالارعا دەيىن شىعىپ، ءتيىستى قاراجات سۇرادىق. بىردە-ءبىر جاۋاپ بولمادى. ءبىر قىزىعى، وسى فوتوالبومدى جارىققا شىعارۋعا جاپوندىق Mitsubishi كومپانياسى كومەكتەستى. عالامتوردان سۋرەتتەردى كورگەن جاپونداردىڭ وزدەرى ءبىرىنشى بولىپ ۇسىنىس جاسادى. ولار دا وسى تاستاردان وزدەرىن كورەدى، ىشتەي بايلانىس ىزدەيدى. كورەيادان حابارلاسىپ «ءسىز ىزدەپ جۇرگەن بالبال تاستار ءبىزدىڭ ەلدە دە بار» دەيدى. ءبىز وسى ارقىلى ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمىنىڭ قانشالىقتى باي مادەني قۇندىلىقتارى بار ەكەنىن كورسەتەمىز دەپ ويلايمىن.
– ەگەر كورەيلەر مەن جاپوندار وزدەرىن بىزبەن بايلانىستىرىپ جاتسا، تاستارىمىز جالپىادامزاتتىق مۇرا بوپ كەتپەي مە؟
– مەنىڭشە، جالپىادامزات ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە قانىعا تۇسەدى. ءيا، ەلىمىزدىڭ اتى شىعىپ، داڭقى جىل سايىن ارتىپ كەلە جاتىر. ءبىز وليمپيادا ويىندارىندا، EXPO-نى ۇتىپ جاتىرمىز. وسى جەڭىستەر مەن جەتىستىكتەردىڭ ارقاسىندا ءبىزدى تانىپ، مويىنداپ جاتىر. بىراق ءبىز ءالى دە بولسا الەم ءۇشىن بەيتانىس ەلمىز. تەك قازاقستاندى عانا ەمەس، ورتالىق ازيانىڭ ءوزىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى. مەن بۇرىنىراقتا ايماقتىڭ كونە ساياسي كارتالارىن جيناۋمەن اۋەستەندىم. سوندا بايقاعانىم، قاي ەلدى الساڭىز دا گەوگرافيالىق اتاۋلارى باعزىدان قازىرگە دەيىن ءبىر اتاۋمەن اتالادى. ورتالىق ازيانى قازاق، وزبەك، قىرعىز دەپ ەمەس، «تارتاريا» دەپ كورسەتكەن. ورتا عاسىرلاردا دا، XVIII عاسىردا دا سولاي اتالعان. تارتاريا – بەلگىسىز حالىقتاردىڭ مەكەنى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ءحىح عاسىرداعى فرانتسۋزدار جاساعان كارتانى قاراسام، «ەشكىمگە باعىنبايتىن حالىقتار مەكەنى» دەپ كورسەتىلگەن. ءبىر جاعىنان جاقسى ەستىلگەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان جابايى دەگەنگە كەلتىرىلگەن. ورتالىق ازيانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەكە ايماق رەتىندە مويىنداۋ جوق. پەنتاگوندا ءبىزدىڭ وڭىرمەن پاكىستان مەن اۋعانستانعا ارنالعان دەپارتامەنتى اينالىسادى ەكەن. سىرتقى ىستەر ۆەدومستۆوسىندا ورتالىق ازيانى زەرتتەۋمەن رەسەي دەپارتامەنتى شۇعىلدانادى. مىنە، وسىلارعا قاراپ، ءبىز ءوزىمىزدى جەكە ءبىر ايماق رەتىندە مويىنداتا الماي جاتىرمىز با دەپ ويلايمىن.
تاعى ءبىر ويىمدا جۇرگەنى – شوقاننىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىمەن ءجۇرىپ شىعۋ. بىراق، ءدال سونداي بولماسا دا شىڭجاڭنان باستاپ، موڭعوليا جەرىنە بارامىن. سودان كەيىن جانە ەڭ نەگىزگى ماقساتى – ورتالىق ازيانى ارالاۋ ارقىلى وسى ايماقتاعى حالىقتاردىڭ بۇگىنگى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن زەرتتەۋ. مەنىڭشە، ءتۇبى بىرىگەمىز. وعان سەنەمىن. كەز كەلگەن ىنتىماقتاستىقتىڭ العىشارتى – مادەني-گۋمانيتارلىق تۇتاستىق. ول بولمايىنشا، ءبارى جاساندى شىعادى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ءتۇرلى جوبالارىمىزدىڭ جاساندى شىعىپ جاتقاندىعى سول عوي. سوندىقتان وسى حالىقتاردىڭ ءتۇبى ءبىر مادەنيەتىنىڭ بايلىعىن كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىن.
– قوعامدا قازاقستان سىرتقى ساياساتتا ەسەسىن جىبەرىپ جاتىر دەگەن پىكىرلەر بار. وسىنداي ءىرى ماسشتابتاعى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى جان-جاعىمىزدان ەنتەلەپ تۇرعان مەملەكەتتەردەن مەرەيىمىزدى ۇستەم ەتە الامىز با؟
– مۇنداي پىكىرلەر ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتكەنىمىزدە دە، اوسشك ءسامميتىن وتكىزگەن كەزىمىزدە دە ايتىلدى. جالپى، بىزدە قازاق قوعامىندا اينالادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستار مەن پروتسەستەرگە جاھاندىق، اۋقىمدى كوزقاراس جوق. جالپى قوعامدى ايتپاعاندا، زيالىلار مەن ساراپشىلار قاۋىمىنا گلوبالدى ويلاۋ جەتىسپەي جاتادى. جاس مەملەكەت بولعاننان كەيىن بە، الدە قانشاما جىل وتارلىق ەزگىدە بولعاسىن با، ايتەۋىر امبيتسيا عانا ەمەس، ءبىر كەڭ اۋقىمدى كوزقاراس جەتىسپەي جاتادى. ءبىر وقشاۋ، وزىمىزبەن-ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەل سياقتى. بىراق سىرت ەلدەردىڭ، بۇكىل الەمنىڭ بىزگە ىقپالىن، اسەرىن سەزبەيمىز، مويىندامايمىز.
سوندىقتان، جاڭاعى سياقتى تىڭ يدەيالارمەن شىعىپ وتىرعاندا وزگە ەلدەر ءبىزدىڭ قوعاممەن، مەملەكەتپەن ساناسا باستايدى. ەلباسىمىز وسىنداي ءىرى حالىقارالىق شارالاردى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ءبىزدى جوعارى دەڭگەيدەگى جوبالار مەن يدەيالار تۋدىرۋىمىزعا يتەرمەلەپ جۇرگەندەي كورىنەدى. ارا-قاتىناسىمىز كەڭەيىپ، ويىمىزدى، بويىمىزدى تۇزەپ قالۋعا مۇمكىندىك بار. سەبەبى الاساپىران زاماندا جاھاندىق دەڭگەيدە ىلعي بوي كورسەتىپ وتىرماساق باسىلىپ قالامىز.
– اقپارات قۇرالدارىندا ءسىزدىڭ «ەۋرازيالىق پارلامەنتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن پىكىرىڭىز كوپ تالقىلاندى. قوعامنىڭ «داتىن» ايتقانداي بولدىڭىز. بۇل پىكىر العاش رەت قايدا، قالاي ايتىلدى؟
– ءيا، كەيبىر باسىلىمدار بۇل پىكىردى بيلىكتىڭ ايتۋىمەن جەتكىزدى دەپ تە مالىمەت تاراتتى. مەن ونى قايتالاپ دالەلدەپ جاتقىم كەلمەيدى. بۇل اڭگىمە ماسكەۋدە كەدەندىك وداق مەملەكەتتەرىنىڭ پارلامەنتاريلەرىنىڭ كەزەكتى ءبىر جيىنىندا تۋدى. مەنى ساراپشى رەتىندە شاقىرىپتى. رەسەيلىكتەر سول جيىندا ورتاق پارلامەنت قۇرۋ تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالىپ قويماعان كەزدە، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار «ءبىز باسقا ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا كەلدىك» دەپ كەسىپ ايتتى. سونىمەن ول جيىندا بۇل ماسەلە جابىلدى. بىراق ءبىز ەلگە كەلگەندە رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماسەلەنى مۇلدە بۇرمالاپ، بىرجاقتى ەتىپ كورسەتكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ياعني ءۇش ەلدىڭ دەپۋتاتتارى ورتاق پارلامەنت قۇرۋعا كەلىستى دەگەنگە ساياتىن ماقالالار جازىلعان. جيىندى كوزبەن كورىپ، باستان-اياق قاتىسقاننان كەيىن، بۇرمالانعان اقپاراتتىڭ تارالعانىنا شىدامادىم. ءتىپتى وعان قارسى ەكەنىمىزدى، ول جيىندا ول ماسەلە كوتەرىلمەگەنىن جەتكىزدىم. بۇل ينتەگراتسيا بارىسىندا اشىق تالقىلاۋلاردىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. كەيبىر مەملەكەتتەر سياقتى ءبىر وداقتان ءبىر كۇندە كىرىپ، كەلەسى كۇنى شىعىپ كەتپەس ءۇشىن، ماڭىزدى ساياسي قادامدارعا جەتى رەت ولشەپ، ءبىر كەسۋ ارقىلى بارعانىمىز ءجون دەپ ويلايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
الاشقا ايتار داتىم…
ورتالىق ازيادا ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا ەڭ نەگىزگى العىشارتتىڭ ءبارى بار. بىراق ۋاقىت وتكەن سايىن الىستاپ بارامىز. ءبىزدىڭ ازاماتتار وزبەك پەن قىرعىزدان گورى امەريكالىقتاردىڭ تاريحى مەن بۇگىنگى ءومىرىن جاقسى بىلەدى. وسى ورتالىق ازيا تاريحشىلارىنىڭ كونگرەسىن وتكىزۋ دە ويىمدا جۇرگەن دۇنيەنىڭ ءبىرى. نەگە؟ سەبەبى بۇگىندە وزبەكتىڭ، قىرعىزدىڭ، ءبىزدىڭ تاريحي وقۋلىقتارىمىزدا تاريحىمىز ءبىر بولعانىمەن ءارتۇرلى جازىلعان. ونى وقىپ تاربيە العان ۇرپاق قالاي جاقىنداسادى؟ بۇرىن ايتاتىن قىتايدىڭ وقۋلىقتارىندا قازاق جەرىن وزدەرىنىكى ەتىپ وقىتىپ جاتىر ەكەن دەپ. ول تۇگىل، كۇنى كەشەگە دەيىن ورتاق تاريحىمىز بولعان كورشى، باۋىرلاس ەلدىڭ تاريحتارىندا بۇگىن نە جازىپ جاتقانىن قاراڭىزدار… كەزىندە الاش ماسەلەسىنە قاتىستى دۇنيەمە وزبەكتىڭ ءبىر عالىمى ورە تۇرەگەلە قارسى شىقتى. تانىم، تۇسىنىكتىڭ الىستاپ بارا جاتقانىن وسىدان اڭعارۋعا بولاتىن شىعار.
Alashainasy.kz
پىكىر قالدىرۋ