Erlan Qarin, sayasattanuşı:
– Erlan mırza, soñğı bes jılda türki äleminde jılımıq, birigu bay­qalatın siyaqtı. Tübi bir memleket­terdiñ basşıları jii kezdesip, türkitildes memlekett­erdiñ ıntı­maq­tastıq keñesin qwrdı. Sizdiñ oyı­ñızşa Türki elderiniñ arasında sayasi odaqtıñ qwrıluı qanşalıqtı müm­kin?

– Dälirek aytar bolsaq, türkitildes elder birigudiñ qajettiligin tüsingen siyaq­tı. Ärine, osı memleketterdiñ ärqay­sında äli de bolsa ärtürli közqaras, wstanım bar. Tübimiz bir degen­men belgili bir därejede qayşı­lıqtardıñ bar ekeni ras. Onı türkitildes memleketterdiñ sam­mitine kimderdiñ qatısıp, kimderdiñ qa­lıs qalıp jürgeninen jaqsı bilemiz. Qazir türkitildes memleketter ara­sında tığız baylanıstıñ joqtığı anıq bay­qaladı. Mäselen, alıstağı Türkiyanıñ işki jağdayı, bilmek tügil, irgeles jatqan bauırlas memleket­terde ne bolıp, ne qoyıp jatqanınan habarsızbız.

Sondıqtan birigu bolaşaqtıñ isi, biraq birigudiñ qajettiligin tüsine bastağan siyaq­tı. Bwl da jaqsılıqtıñ belgisi şığar. Sebebi qanday da bir sayasi ya basqa bir odaq qwrılmastan bwrın osınday alğı­şarttar boluı kerek. Türki älemi ideyasın qızıq­tırıp aytqanı­mızben, naqtı iste qanday da bir nätije boldı dep ayta almaymın.

Memleket basşıları deñgeyinde sil­kinis boldı. Endi osı elderdiñ ziyalı qa­uımı, jastarı bwl basta­malardı köterip alıp ketu kerek şığar. Osı taqırıptı twraqtı köteruimiz qajet siyaqtı. Aldımen mädeni, tarihi saladağı naqtı joba­lardı jüzege asırsaq, ösip kele jatqan wrpaqtıñ sanasın türkilik ideyamen qalıptastıruğa boladı. Biraq qoğamdıq sana qalıptasu üşin äli de bolsa jwmıstar jürgizilui şart dep esepteymin. Sebebi bwl ideyanı qazir az ğana top köterip jür. Türki­tildes memleketterdiñ sayasi odağı qwrıluı üşin keñ auqımdı közqaras qalıptasuı kerek.

– Euraziya keñistiginiñ mädenieti slavyan jäne türkiler siyaqtı eki subetnostıñ jiıntığı dep keldik. Keyingi kezderi euraziyaşıl ideya qayta tülep, Euraziya mädenieti degenge jaña tüsinik berip jürgender bar. Bwl wğımda qay mädeniettiñ üles salmağı basım?

– Eşqanday da mädeniet basım­dıqqa ie emes. Şınımdı aytsam, bwrındarı özim de bir is-şaralar ötkizsem, saya­sattanu­şılardıñ kon­gresin wyım­dastır­saq ta «eur­aziyalıq» degen wğımdı qosudı jön köretin edim. Ondağı maqsat – Euraziya siyaqtı ülken qwrlıqtıñ atauı arqılı Qazaqstandı keñinen tanıtu edi. Biraq soñğı kezde osı bir tirkesti abaylap paydalanatın boldım. Öytkeni keyde sol «euraziyalıq» wğımınıñ astarında re­seylik degen tüsinik jatqan siyaqtı bolıp körinedi. Äri­ne, jalpı «euraziyalıq» doktrina dwrıs, strategiyalıq bastama. Biraq osı twjırımdama är elde ärtürli tüsindiriledi, soğan säykes osı ideya arqılı ärkim öz ıqpalın küşeytkisi keledi. Osı twjırımdamalar arasında belgili bir qarama-qayşılıq ta bar. Bälkim, özimizdiñ de kemşiligimiz şığar. Bizde köp mäseleler boyınşa intel­lektualdıq qoldau joq. Sırtta bolıp jatqan ülken oqiğalardı qorıtıp, sarap­tap otıruğa wmtılısımız az. Ziyalılar, sarapşı qauım jañağı aytıp otırğan türki birligi, euraziya­şıldıq degen siyaqtı ideyalardı talqılap, jaña ideyalarmen tolıq­tırıp özimizdiñ twjı­rımdama­mızdı wsınbaydı. Mısalı, Reseydiñ özinde euraziyaşıldıq ideyanıñ birneşe nwsqası bar. Är toptıñ közqarası ärtürli. Jäne olar ärqaşan bas qosıp talqılap, uaqıt ötken sayın damıtıp, jetildirip otıradı. Sosın doktrina retinde şı­ğaradı. Türkiyada türki birligi ideyasına ärtürli anıqtama beredi. Al bizdegi zertteuşiler, ziyalılar onday masştabtı taqırıptarğa qızığuşılıq tanıtpay ma, älde deñgeyi jetpey me, äyteuir silkinis joq. Tek qana sol ideyalarğa pikir berumen ğana şektelip jatırmız.

Öz basım türki birligi men eu­raziya­şılıqtan basqa aymaqtıq, Ortalıq Aziya memleketteri arasındağı ıntımaqtastıq­tı damıtudı qatar köteru kerek dep aytar edim. Ärine, däl qazir aymaqtağı bes memlekettiñ biriguine eşqanday alğışart joq. Tipti araları şielenisip, şekarada adam atuğa deyin barıp jatır. Sondıqtan da bügingi tañda bwl bılay qarasaq realdı taqırıp emes. Qazir alşaqtap jatsaq ta talmay, osı mäseleni kötere beruimiz kerek. Bügingi ideyalarımız, twjırım­dama­larımız erteñgi wrpaqtıñ birligine septigin tigizu üşin. Osı öñirdegi qarım-qatınastı arttıruğa bükil fundamentaldı negizder bar. Ortaq tilimiz, dinimiz, mä­denietimiz ben tarihımız bar. YAğni bizdegi ziyalıq qauım, ğalım­darımız osınday iri ideya­lardı damıtıp, öz müddemizdi bil­diretindey doktrina jasau qajet.

– Türki äleminiñ ortaq tarihın zerttegen, äli de zerttep jatqan ğa­lımdarımız bar. Biraq bizge ja­riyalılıq jetispey jatır. Sol ğa­lımdardıñ atqarıp jatqan jw­­mısınan habarsız qalıñ bwqara sizdiñ äuesqoylığıñız arqılı türki mädenietine qanığıp keledi. Äleu­mettik jelilerde şekara asıp jasağan fotoreportajdarıñızdı körip jatırmız. Ğılımi ortadan sizge qoldau, wsınıstar bola ma?

– Alğaşqı mamandığım tarihşı bolğannan keyin balbal tastarğa qızı­ğuşılığım arta bastadı. Mañğıstauda jwmıs istep jürgenimde «qoytas», «qwlpıtas», «sandıq­tastardı», jer astı meşitterin aralap jürdim. Men bwlardı tarihi kezeñderdiñ öner tuındıları dep tüsinemin. Ärine, Zeynolla Samaşev, Qırım Altınbekov, Ayman Dosım­baeva, t.b. ğalımdarmen kezdesip, keñes swradım. Sol kisilerdiñ ıqpalı, keñesi ülken boldı. Biraq men tek ğılımi twrğıda ğana emes, olardı sonımen qatar öner tuındıları dep qaras­tıramın. Äleumettik jelidegi suretterdiñ birine bir ğalım ağamız «balbal tas» dep ataluınıñ özi kümändi degen pikir qaldırıptı. Dwrıs, biraq ğalımdardıñ arasında birıñğay pikir joq. Bireui «balbal tas» deydi, endi biri «müsintas», «sıntas» dep ataydı. «Bädiz» deytinder de bar. Ol tipti tastağı jazu.

Osı qızığuşılığım biraz jerdi aralauğa sebep boldı. Foto­suretterimdi inaqtap «Orhonnan Kaspiyge deyin» dep atalatın al'bom şığardım. Ondağı negizgi ideyam – türki äleminiñ keñistigin körsetu. Meniñ tüsinigimde balbaldar bwl türkilerdiñ şekaralıq qadaları siyaqtı. Bwnıñ qarapayım ideyası – «biz osı jerge ielik etkenbiz, endi osı wlan-ğayır atırap senderge mwra» degeni. Bwl – türki iden­tifika­ciyasınıñ tüp qazığı. Qoldau bol­dı ma degen swrağıñızğa kelsem, osı jobanı bastaytın kezde wlttıq kompaniya­larğa deyin şığıp, tiisti qarajat sw­radıq. Birde-bir jauap bolmadı. Bir qızığı, osı fotoal'bomdı ja­rıqqa şı­ğaruğa japondıq Mitsubishi kom­paniyası kömektesti. Ğalamtordan suret­terdi körgen japondardıñ özderi birinşi bolıp wsınıs jasadı. Olar da osı tastardan özderin köredi, iştey baylanıs izdeydi. Koreyadan habarlasıp «siz izdep jürgen balbal tastar bizdiñ elde de bar» deydi. Biz osı arqılı tübi bir türki äleminiñ qanşalıqtı bay mädeni qwndılıqtarı bar ekenin körsetemiz dep oylaymın.

– Eger koreyler men japondar özderin bizben baylanıstırıp jatsa, tastarımız jalpı­adamzattıq mwra bop ketpey me?

– Meniñşe, jalpıadamzat bizdiñ mädenietimizge qanığa tüsedi. Iä, elimizdiñ atı şığıp, dañqı jıl sayın artıp kele jatır. Biz Olimpiada oyındarında, EXPO-nı wtıp jatırmız. Osı jeñister men jetistikterdiñ arqasında bizdi tanıp, moyındap jatır. Biraq biz äli de bolsa älem üşin beytanıs elmiz. Tek Qazaqstandı ğana emes, Ortalıq Aziyanıñ özin köp eşkim bile bermeydi. Men bwrınıraqta aymaqtıñ köne sayasi kartaların jinaumen äuestendim. Sonda bayqağanım, qay eldi alsañız da geografiyalıq atauları bağzıdan qazirge deyin bir ataumen ataladı. Ortalıq Aziyanı qazaq, özbek, qırğız dep emes, «Tartariya» dep körsetken. Orta ğasırlarda da, XVIII ğasırda da solay atalğan. Tartariya – belgisiz halıqtardıñ mekeni degen mağınanı beredi. HİH ğasırdağı fran­cuzdar jasağan kartanı qarasam, «eşkimge bağınbaytın halıqtar mekeni» dep kör­setilgen. Bir jağınan jaqsı es­tilgenimen, ekinşi jağınan jabayı degenge kel­tirilgen. Ortalıq Aziyanı küni büginge deyin jeke aymaq retinde moyındau joq. Pentagonda bizdiñ öñirmen Päkistan men Auğanstanğa arnalğan departamenti aynalısadı eken. Sırtqı ister vedom­stvosında Ortalıq Aziyanı zertteumen Resey departamenti şwğıldanadı. Mine, osılarğa qarap, biz özimizdi jeke bir aymaq retinde moyındata almay jatırmız ba dep oylaymın.

Tağı bir oyımda jürgeni – Şoqannıñ jürip ötken jolımen jürip şığu. Biraq, däl sonday bolmasa da Şıñjañnan bastap, Moñğoliya jerine baramın. Sodan keyin jäne eñ negizgi maqsatı – Ortalıq Aziyanı aralau arqılı osı aymaqtağı halıqtardıñ bügingi ömir süru saltın zertteu. Meniñşe, tübi birigemiz. Oğan senemin. Kez kelgen ıntımaqtastıqtıñ alğışartı – mädeni-gumanitarlıq tw­tastıq. Ol bolmayınşa, bäri jasandı şığadı. Bügingi bizdiñ türli jobaları­mızdıñ jasandı şığıp jatqandığı sol ğoy. Sondıqtan osı halıqtardıñ tübi bir mädenietiniñ baylığın körsetudi maqsat etip otırmın.

– Qoğamda Qazaqstan sırtqı sayasatta esesin jiberip jatır degen pikirler bar. Osınday iri masştabtağı şaralardı jüzege asıru arqılı jan-jağımızdan entelep twrğan memleketterden mereyimizdi üstem ete alamız ba?

– Mwnday pikirler Europadağı qauipsizdik jäne ıntımaqtastıq wyımına törağalıq etkenimizde de, AÖSŞK sammitin ötkizgen kezimizde de aytıldı. Jalpı, bizde qazaq qoğamında aynalada bolıp jatqan qwbılıstar men procesterge jahandıq, auqımdı közqaras joq. Jalpı qoğamdı aytpağanda, ziyalılar men sarapşılar qauımına globaldı oylau jetispey jatadı. Jas memleket bolğannan keyin be, älde qanşama jıl otarlıq ezgide bolğasın ba, äyteuir ambiciya ğana emes, bir keñ auqımdı közqaras jetispey jatadı. Bir oqşau, özimizben-özimiz ömir sürip jatqan el siyaqtı. Biraq sırt el­derdiñ, bükil älemniñ bizge ıqpalın, äserin sezbeymiz, moyındamaymız.

Sondıqtan, jañağı siyaqtı tıñ ideyalarmen şığıp otırğanda özge elder bizdiñ qoğammen, memleketpen sanasa bastaydı. Elbasımız osınday iri halıqaralıq şaralardı wyımdastıru arqılı bizdi joğarı deñgeydegi jobalar men ideyalar tudıruımızğa itermelep jürgendey körinedi. Ara-qatınasımız keñeyip, oyımızdı, boyımızdı tüzep qaluğa mümkindik bar. Sebebi alasapıran zamanda jahandıq deñgeyde ılği boy körsetip otırmasaq basılıp qalamız.

– Aqparat qwraldarında sizdiñ «Euraziyalıq Parlamenttiñ boluı mümkin emes» degen pikiriñiz köp talqılandı. Qoğamnıñ «datın» aytqanday boldıñız. Bwl pikir alğaş ret qayda, qalay aytıldı?

– Iä, keybir basılımdar bwl pikirdi biliktiñ aytuımen jetkizdi dep te mälimet tarattı. Men onı qaytalap däleldep jatqım kelmeydi. Bwl äñgime Mäskeude Kedendik odaq memleketteriniñ parla­mentariy­leriniñ kezekti bir jiınında tudı. Meni sarapşı retinde şaqırıptı. Reseylikter sol jiında ortaq parlament qwru turalı oyların ortağa salıp qoymağan kezde, bizdiñ deputattar «biz basqa mäselelerdi talqılauğa keldik» dep kesip ayttı. Sonımen ol jiında bwl mäsele jabıldı. Biraq biz elge kelgende reseylik aqparat qwraldarınıñ mäseleni mülde bwrmalap, birjaqtı etip kör­setkenine köz jetkizdim. YAğni üş eldiñ deputattarı ortaq parlament qwruğa kelisti degenge sayatın maqalalar ja­zılğan. Jiındı közben körip, bastan-ayaq qatısqannan keyin, bwrmalanğan aq­parattıñ taralğanına şıdamadım. Tipti oğan qarsı ekenimizdi, ol jiında ol mäsele köterilmegenin jetkizdim. Bwl integraciya barısında aşıq talqılau­lardıñ bar ekenin körsetedi. Keybir memleketter siyaqtı bir odaqtan bir künde kirip, kelesi küni şığıp ketpes üşin, mañızdı sayasi qadamdarğa jeti ret ölşep, bir kesu arqılı barğanımız jön dep oylaymın.

– Äñgimeñizge raqmet!

Alaşqa aytar datım… 

Ortalıq Aziyada ıntımaqtastıqtı arttıruğa eñ negizgi alğışarttıñ bäri bar. Biraq uaqıt ötken sayın alıstap baramız. Bizdiñ azamattar özbek pen qırğızdan göri amerikalıqtardıñ tarihı men bügingi ömirin jaqsı biledi. Osı Ortalıq Aziya tarihşılarınıñ kongresin ötkizu de oyımda jürgen dünieniñ biri. Nege? Sebebi büginde özbektiñ, qırğızdıñ, bizdiñ tarihi oqulıq­tarımızda tarihımız bir bolğanımen ärtürli jazılğan. Onı oqıp tärbie alğan wrpaq qalay jaqındasadı? Bwrın aytatın Qıtaydıñ oqulıqtarında qazaq jerin özderiniki etip oqıtıp jatır eken dep. Ol tügil, küni keşege deyin ortaq tarihımız bolğan körşi, bauırlas eldiñ tarihtarında bügin ne jazıp jatqanın qarañızdar… Kezinde Alaş mäselesine qatıstı dünieme özbektiñ bir ğalımı öre türegele qarsı şıqtı. Tanım, tüsiniktiñ alıstap bara jatqanın osıdan añğaruğa bolatın şığar.

Alashainasy.kz