|  |  |  | 

Көз қарас Саясат Сұхбаттар

“Саясаткерлер пафоспен сөйлегенді жақсы көреді”. Түркі мемлекеттері ынтымақтастығының болашағы бар ма?


Түркі мемлекеттері ұйымына мүше және бақылаушы мәртебесіне ие елдердің басшыларының Самарқанда (Өзбекстан) бірігіп түскен суреті. 11 қараша, 2022 жыл

Түркі мемлекеттері ұйымына мүше және бақылаушы мәртебесіне ие елдердің басшыларының Самарқанда (Өзбекстан) бірігіп түскен суреті. 11 қараша, 2022 жыл

Астанада Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) оныншы саммиті өтіп жатыр. Бұл кездесу не береді? Түркия Ресейдің Украинамен соғыстан бас көтере алмай жатқанын пайдаланып, аймаққа ықпалын күшейтуге тырыса ма? Түркі мемлекеттері ынтымақтастығының, әсіресе әскери салада болашағы бар ма? Азаттық осы жөнінде Солтүстік Кипрдегі Таяу Шығыс университеті саясаттану кафедрасының доценті Әсел Тутумлумен әңгімелесті.

ТҮРКИЯНЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ЫҚПАЛЫ ҚАНДАЙ?

– Астанада Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) оныншы саммиті өтіп жатыр. Ұйым азаматтық қорғаныстың бірлескен механизмін нығайтуға мүдделі. Сондай-ақ күн тәртібінде аймақтағы және сырттағы саяси-экономикалық оқиғаларды талқылау мәселесі тұр. Саммиттің уақыты мен геосаяси контексі жөнінде не айта аласыз?

– Түркия үшін, қазіргі [Таяу Шығыстағы] жағдайларды ескерсек, бұл өте маңызды саммит. Түркия соғыс жүріп жатқандықтан, Қызыл теңіз бен Жерорта теңізі арқылы оңтүстіктен де, солтүстіктен де жүк тасымалдау белгілі бір қауіп туғызуы мүмкін екенін түсінеді. Сондықтан оған Транскаспий дәлізімен тауар тасымалдауға мүмкіндік жасау және оны кеңейту өте маңызды.

Солтүстік Кипрдегі Таяу Шығыс университеті саясаттану кафедрасының доценті Әсел Тутумлу

Солтүстік Кипрдегі Таяу Шығыс университеті саясаттану кафедрасының доценті Әсел Тутумлу

Бұл жерде Түркияның мүддесі мен Орталық Азияның мүддесі тоқайласып тұр. Олар да қауіпті жағдайда, өйткені солтүстіктегі көршісі [Ресей] бар, төменгі жағында Ауғанстан тұр, ол жақта Кош-Тепа суару арнасы салынып жатқандықтан, онымен де жұмыс істеу өте қиын. Бұл арна өзеннен [Әмудариядан] су тартып, болашақта ауыл шаруашылығында сыртқы және ішкі қауіп тудыруы мүмкін.

– Сарапшылар Түркия президенті Режеп Тайып Ердоғанның басты мақсаты – Ресейдің Украинадағы соғыстан бас көтере алмай жатқанын пайдаланып, ресурсқа бай бұрынғы совет мемлекеттерімен арада экономикалық байланысты нығайту дейді. Бұл жөнінде не айтасыз? Түркия аймаққа ықпалын күшейткісі келе ме?

– Әлбетте, біз Орталық Азияда Ердоған режимінің ықпалы күшейіп келе жатқанын байқап жүрміз. Бюрократия барлық деңгейде тығыз байланыс орнатып жатыр: кездесулер, кеңес алу жиі өтіп тұрады. Ердоған режимі мен Орта Азия режимі сыртқы саясаттағы ұстанымдарын үйлестіргісі келеді. Түркияның инвестор ретіндегі ықпалына келер болсақ, бұл жерде аздаған шектеулер бар.

Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған

Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған

Түркия өзін аймақта тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқаратын ойыншы ретінде көрсеткісі келеді: Ресей мен Украина арасындағы келіссөздерде делдал қызметін атқарып қана қоймай, Таяу Шығыста да белгілі бір баланс сақтауға тырысады. Түркия ерекше геосаяси жағдайын басқаруды біледі және Еуропа, Орталық Азия, араб мемлекеттері, солтүстіктегі көршілерімен қарым-қатынас жасаған кезде соны пайдаланып отыр. Бәлкім ол шынымен күшейіп келе жатқан шығар, алайда бәрі контекске байланысты: егер қандай да бір күштер, мәселен, Ресей, Иран немесе Израиль оны мойындаудан бас тартса, мұны өзгерте алатындай мықты ықпал ету тетігі жоқ.

АНКАРА НЕ ҰСЫНА АЛАДЫ?

– ТМҰ-ның ұзақмерзімді жоспарларының біразы осыдан екі жыл бұрын қабылданған “2040 жылға дейінгі мерзімге түркі әлемінің тұжырымдамасы” атты құжатпен бекітілген. Онда түркі ұйымы мүше-мемлекеттердің ұжымдық ресурстарын пайдаланады және әлемдік арена санасатын күшке айналады делінген. Осы ұжымдық ресурсты ТМҰ елдері қаншалықты пайдалана алады?

– Әзірге айтарлықтай нәтиже көріп отырған жоқпыз. Орта Азияның бес мемлекеті арасында бұған ұмтылыс бар: олар бір аймақ ретінде өзінің сыртқы саясатын құрғысы келеді. Содан кейін ғана басқа мемлекеттермен, соның ішінде Әзербайжанмен және Түркиямен саяси байланыс орнатылады. Айтайын дегенім, түркі мемлекеттері ұйымында белгілі бір топтар болатын сияқты. Ол табиғи процесс. Әзербайжан мен Түркия – тарихы бір мемлекет, тілінде, мәдениетінде айтарлықтай айырмашылық жоқ. Демек, Түркия мен Әзербайжан – бір топ.

Қалған үш мүше елдің (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан) өз көзқарасы мен ұстанымы бар. Бұл екі жүйе арасында интеграция қалай жүретіні үлкен мәселе. Тұжырымдаманың болашағы осы екі топтың қалай ымыраға келіп, ынтымақтаса алатынына байланысты болмақ.

Қазір белгілі бір экономикалық перспективалар бар. Алайда саяси тұрғыда әрбір ТМҰ мүшесінің өз құндылығы, өз мүддесі бары анық. Мәселен, тіпті Әзербайжанның түркімен газын өз инфрақұрылымы арқылы өткізу туралы қарапайым ұсынысы келіссөзден әрі аса алмай қалды, өйткені Түркіменстан [ТМҰ бақылаушысы] түркімен газын Еуропа нарығына шығаруға мүмкіндік беретін көпірді қажет етпейді. Түркіменстан түркімен газын сатуға арналған үлкен инфрақұрылым жасауға ғана емес, өз ішкі инфрақұрылымы мен жаңа кен орындарын дамытуға да мүдделі. Ал Әзербайжан мен Түркия, Түркіменстанның ішкі экономикасында тарихы ортақ ойыншы болғанымен, Қытай мен Ресей сияқты көп ұсына алмайтын болып тұр.

Яғни, белгілі бір саяси ұстанымдар мен мүдделердің бірігуі – айтарлықтай үлкен проблема, сол үшін 2040 жылға дейін жоспар құру қиын.

ӘСКЕРИ САЛАДА ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ БОЛУЫ МҮМКІН БЕ?

– Қандай салада ынтымақтастық күшті болады деп есептейсіз?

– Тіл ұшына бірден әскери сала келді. Түркия дрондарды жасау мен Қазақстанға немесе Қырғызстанға сатуға ғана мүдделі емес. Оның ойы танкілер немесе артиллерия қаруын жасау технологиясын сату арқылы аймақтағы елдерге ықпалын күшейту. Бірақ бұл жерде әскери инфрақұрылым мен тауарлардың 90 пайыздан астамы Ресейден келетінін түсіну керек. [Түріктердің әскери технологиясы] барлық жағдайда сәйкес келе бермейді.

[Қазақстанның] әскери байланыс пен әскери өндірісті дамыту әлеуеті жоғары. Бірақ оның белгілі бір ерекшеліктері бар, компоненттерді сәйкестендіру мүмкін болмай тұр. Сондықтан ел әскери ынтымақтастық саласында Ресейге тәуелді қалпында қала береді.

Орталық Азиядан Түркия арқылы Еуропа нарығына шығу ықтималдығы басым ауылшаруашылығы инфрақұрылымын құру туралы жиі айтылады. Бірақ Орталық Азиядағы экологиялық қатерлерді ескерсек, бұл да өте қиын.

– Шынында да, Түркия жоғары сұранысқа ие әскери өнімдер өндіруші ретінде танылған. Қазақстан ынтымақтасып, дрондар шығаруды жоспарлап отырғанын мәлімдеді. Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымына мүше Қазақстан мұндай жоспарды жүзеге асыра ала ма?

– Бұл жерде мәселе біздің ҰҚШҰ-да болғанымыз емес, элиталардың мүддесінде жатыр. Негізі, дрондарды Қазақстанда жасап шығаруға мүмкіндік бар. Бірақ әңгіме ішкі өндіріс белгілі бір элиталарға осы дрондарды сырттан сатып алғаннан гөрі көбірек ақша табуға мүмкіндік бере ме дегенге тіреледі.

Біз оны бұрынғы “Қазақстан Инжиниринг” еншілес кәсіпорны мысалынан көрдік. Кәсіпорын өз өнімін шығарды, бірақ мемлекеттік тапсырыстан айырылып қалды. Белгілі бір дәрежедегі шенеуніктерге тауарды сырттан сатып алған тиімді. Элита мемлекеттік бюджеттің қаржысын сатып алуға жұмсаса, көбірек пайдаға кенеледі. Ішкі өндірісті жасауға болады, бірақ ол мемлекеттің қолдауынсыз жұмыс істемейді.

– Яғни бұл мәселеде Ресейге жалтақтамай ма?

– Бұл салалық өндіріс болғандықтан, олай деп ойламаймын. Біз дрондарды Ресей ұсына алмағандықтан жасаймыз. Ал егер ішкі өндірісті дамытсақ немесе Ресеймен бәсекелес болатын ішкі қару-жарақ өндірісін дамытуға сырттан инвесторлар шақырсақ, проблема тууы мүмкін. Бірақ біздікілер ондай қадамға барады деп ойламаймын: әскери элита Ресей институттарында оқып-жаттықты және тәрбиеленді, мұндай нәрсе олардың ойына да кіріп-шықпайды.

АНКАРА МЕН МӘСКЕУ ЫҚПАЛ ЕТУДЕ БӘСЕКЕЛЕС ПЕ?

– Сарапшылар ТМҰ алдына кереметтей мақсаттар қойғанымен, бұл одақтың ұстанымын толық жүзеге асыру үшін қосымша күш салуға Әзербайжан мен Түркия ғана дайын, өйткені Ресей Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан сияқты ұйым мүшелеріне ықпал ететіндей күшке ие деп есептейді. Осыған қатысты не айтасыз? ТМҰ Ресей ықпалына қауіп төндіре ме?

– Бұл жерде Ресей мен Түркия арасында бәсекелестік бар деп ойламаймын. Меніңше, Түркия мен Әзербайжанның мүддесі және Орта Азия мемлекеттерінің мүддесі бір-бірін толықтырады, және де Ресейдің мүддесіне қайшы келмейді.

Ресей Түркияның ұсыныстарынан өзіне қауіп төнеді деп есептемейді. Иә, кейбір [ресейлік] шенеуніктер латынға көшу – Ресей ықпалына қарсы шығу немесе балама дәліз құру – транзит бойынша серіктес Ресейдің ықпалын жоюға тырысу деп айтуы мүмкін. Бірақ меніңше, Ресей балама дәліз бен жол жасау өзіне де тиімді екенін түсінеді. Оның ТМД, Орталық Азия елдерімен серіктестігі басқа ұйымдар мен келісімдер аясында сақталып қала береді.

Қазақстан әскери теңіз күштерінің Каспийдегі әскери жаттығуы. Тамыз айы, 2022 жыл.

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ

“Түркия Каспий теңізінде үстем ойыншыға айналмақ”. Тоқаевтан көмек сұраған диқандар

– Ресей баспасөзі дегенмен бұған қатысты зілді мәлімдемелер жасап жүр. Оған қоса Астана мен Анкара жазда Оралда әскери кеме құрылысын бастау туралы келісімге қол қойды. Батыс сарапшылары мұны Каспий теңізіндегі ресейлік флотилияның үстемдігіне соққы жасау әрекетіне теңеді, себебі енді Түркия үстемдік құруға ниетті дегендей пікірлер айтты.

– Ресейдегі мемлекеттік БАҚ мұндай жағдайға үнемі жауап беріп отырады. Ресейліктер өзін империяшыл ойыншы санайды. Бәлкім, ондағы оқырманға Ресейдің бәріне жауап қатып, “бақылап” отырғаны ұнайтын шығар.

Бірақ шын мәнінде басшылық оны жақсы түсініп отыр: бұл жобаның қаншалықты жүзеге асатыны әлі белгісіз. Біздегі Каспийдің таяз екенін білеміз және терең бөлігі Иран мен Түрікменстан аумағында орналасқанын ескерсек, бізге флот қажет болмай қалуы да мүмкін. Ал солтүстік бөлік жазық әрі терең емес. Сондықтан бұл жобаның жүзеге асу-аспауы – бөлек мәселе.

"Жағалау алыстап барады". Каспийдің қазіргі күйі қандай?
– Түркия президенті жанындағы Қауіпсіздік және сыртқы саясат кеңесінің мүшесі, саясаттанушы Бурханеттин Дюран бір мақаласында Түркия аймақта Қытаймен бәсекелесе алатынын айтты. Сіздің ойыңызша, бұл мүмкін бе?

– Түрік саясаткерлері пафоспен сөйлегенді жақсы көреді. Бірақ бұл әңгіменің астарында Қытаймен бәсекелесудің қажеті жоқ, ол бәріне – Орталық Азия елдеріне де, Әзербайжан мен Түркияға да, Еуропаға да қажет деген ой жатыр. [Қытай] Түркияның стратегиялық орнын жүк тасымалына пайдалануы мүмкін. Түркия салалық өнім шығарса, Қытай оған инвестиция, ресурс және тауар ұсына алады. Аймақтағы күштердің орналасуын қарасақ, Түркияның [Қытаймен] бәсекелестікке қарағанда ынтымақтасу мүмкіндігі көбірек.

– ТМҰ ынтымақтастығының болашағы жайында не айтар едіңіз?

– Мемлекеттердің өзара қарым-қатынасты қаншалықты нығайта алатынына байланысты. Мәдени мұра, тұрақтылықты күшейту туралы пафостық әңгімелер айтыла берер, бірақ біз бәрібір тауар айналымы тым аз екенін және өспейтінін көріп отырмыз. [ТМҰ-ға мүше елдер] үкіметтерінің тауар айналымын екі, тіпті үш есеге ұлғайту жоспарына қарамастан, нәтиже шығар емес. Белгілі бір болжамдар айтылып жатыр, бірақ оларды іс жүзіне асыру өте қиын екенін бәрі біліп отыр.

Азаттық

Related Articles

  • Джо Байден Ақ үйден кетер алдындағы сөзінде сыртқы саясат жайлы айтты

    Джо Байден Ақ үйден кетер алдындағы сөзінде сыртқы саясат жайлы айтты

    АҚШ президенті Джо Байден Мемлекеттік департаментте сөйлеп тұр. Вашингтон, 13 қаңтар, 2025 жыл. АҚШ президенті Джо Байден Ақ үйдегі қызмет мерзімі аяқталар алдындағы соңғы сөзінде сыртқы саясат жайына тоқталып, Ресей президенті Владимир Путинді мысқылдады. “Путин Украинаға басып кіргенде Киевті бірнеше күнде аламын деп ойлады. Ал іс жүзінде соғыс басталғаннан кейін Киевтің орталығында ол емес, мен тұрдым. Ол жерде Путин болған жоқ”, – деді АҚШ мемлекеттік департаментінде сөйлеген Джо Байден. Мен америкалық әскердің бақылауынан тыс жердегі соғыс аймағына сапармен барған жалғыз Жоғарғы бас қолбасшымын”, – деп сөзіне қосты АҚШ президенті. Байден сөзінде Украинаға көбірек назар бұрды. Айтуынша, ол ресейлік басқыншылықтан қорғанған Украинаға халықаралық қолдау ұйымдастыруды және ядролық жанжалға жол бермеуді өзіне

  • Бұл – советтік һәм назарбаевтық кезеңнен қалған, журналистиканы жағымпаз қолбала, шауыпкел құрал деңгейіне түсірген шенеуніктік штамповка.

    Бұл – советтік һәм назарбаевтық кезеңнен қалған, журналистиканы жағымпаз қолбала, шауыпкел құрал деңгейіне түсірген шенеуніктік штамповка.

    “Сұхбатты” енді ғана оқып шықтым. Әзірге, сипаты туралы аз сөз: Әлбетте, бұл – журналистика стандарттарына сай, шынайы, нағыз сұхбат емес. Конституциялық құқығы тең, екі саналы азаматтың өзара пікірлескен, еменжарқын әңгімесі емес. Бұл – советтік һәм назарбаевтық кезеңнен қалған, журналистиканы жағымпаз қолбала, шауыпкел құрал деңгейіне түсірген шенеуніктік штамповка. Пәленбай адам түзеп-күзеген, ананы да, мынаны қамтуға тырысқан, аяғында жаны жоқ мәтіндер жиынтығы туған. Тоқаев айналасындағыларға: “осыншалық жасанды кейіппен халық алдында көрінуім ұят болады, қойыңдар, айналайындар, қателессем де өз болмысыммен шығам” деуге түсінігі жетпегені өкінішті. Былтыр “Егеменде” “сұхбаттасқан” Дихан Қамзабек те, биыл “Ана тілінде” “әңгімелескен” Ерлан Жүніс те, кешіріңіздер, ешқандай да интервьюер емес. Иә, біреуі терең ғалым, екіншісі тамаша ақын, бірақ, өмірінде бір

  • Жұрттың баласы мен оның ақшасы. Тұрақтылық пен тұрақсыздық құны туралы бірер сөз

    Жұрттың баласы мен оның ақшасы. Тұрақтылық пен тұрақсыздық құны туралы бірер сөз

    Тура біз сияқты мұнай сататын Әзірбайжан 2015 жылдан бері бір АҚШ доллары 1,7 манатқа тең бағамды ұстап келеді. Және The Economist Group болжауынша осы паритет 2029 жылға дейін тұрақты сақталуы тиіс. Яғни манаттың долларға шаққандағы бағамы 14 жыл бойы өзгермейді. Экономика мен экспорт құрылымы бізге ұқсас Әзірбайжан қалайша ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз етті? Және осы тұрақтылықтың бағасы қандай? Теңге неге манат сияқты болмады? Және неге бола алмайды? Неге біздің теңге кез-келген әлемдегі жағдайға тым сезімтал? Осыған асықпай жауап іздесек, көп процесс сізге түсінікті бола бастайды. Ашық мойындау керек, өз валютамызға қиянат көрсеткен кездеріміз аз болмады. Сондықтан барлығын әлемдік нарықтар мен сыртқы құбылыстарға ғана байланыстырып оқырманды алдағым келмейді. Теңге тамырына жеке

  • ОА қорғанысқа қаржыны не себепті арттырды? Каспийден Украинаға зымыран ұшырған Ресей суды ластап жатыр ма?

    ОА қорғанысқа қаржыны не себепті арттырды? Каспийден Украинаға зымыран ұшырған Ресей суды ластап жатыр ма?

    Елнұр ӘЛІМОВА Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Әзербайжан әскері бірігіп өткізген «Бірлестік-2024» жаттығуы. Маңғыстау облысы, шілде 2024 жыл. Қазақстан қорғаныс министрлігі таратқан сурет.  Орталық Азия елдері қорғаныс шығынын арттырды, мұның астарында не жатыр? «Қазақстан ауыл шаруашылығы өнімдерін екі есе көп өндіруді жоспарлап отыр, алайда үкімет бұл салада жұмыс күшінің азайғанын есепке алмаған». «Каспий теңізінен Украинаға зымыран ұшырып жатқан Ресей теңіздің экологиялық ахуалын ушықтырып жатыр». Батыс басылымдары бұл аптада осы тақырыптарға кеңірек тоқталды. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ҚОРҒАНЫС ШЫҒЫНЫН АРТТЫРДЫ. МҰНЫҢ АСТАРЫНДА НЕ ЖАТЫР? АҚШ-тағы «Америка дауысы» сайты Украинадағы соғыс тәрізді аймақтағы қақтығыстар күшейген тұста Орталық Азия елдері қорғаныс саласына жұмсайтын ақшаны арттырғанына назар аударды. Бірақ сарапшылар мұндай шығын тұрақтылыққа септесетініне күмән келтірді. Стокгольмдегі бейбітшілікті

  • Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

    Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

    Еліміздің гербін ауыстыру туралы Президенттің ұсынысы (о баста ұсыныс суретші-дизайнер мамандардан шыққан сияқты) тұтас қоғамда болмағанмен, әлеуметтік желілерде әжептәуір қарсылық тудырды. Бірақ, байыптап қарасақ, бұл қарсылықтың қазіргі гербтің қазақ үшін ерекше қастерлі немесе эстетикалық тұрғыдан мінсіз болуына еш қатысы жоқтығын аңғарасыз. Соңғы уақыттары, ауыр індетпен қатар келген қаңтар трагедиясынан бастап, халық айтарлықтай күйзеліске ұшырады. Қазақстанның еркінен тыс, соғысқа, басқа да себептерге байланысты болып жатқан экономикалық қиындық салдарынан халықтың әл-ауқаты төмендеді. Осының бәрі қазір қоғамда байқалып қалған «терістеу синдромына» түрткі болды. «Терістеу синдромы» – дұрысты да бұрысқа шығаратын, қандай бастамаға болсын қарсы реакция шақыратын құбылыс. Әлеуметтік психологияны зерттеушілердің пайымдауынша, осы құбылысты барынша күшейтіп тұрған фактор – әлеуметтік желілер. Яғни, алдағы уақытта

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: