كوز قاراس رۋحانيات سۇحباتتار

زiكiريا جانداربەك، دiنتانۋشى عالىم: ۇلتتى ساتۋ بIر ءارIپتI ساتۋدان باستالادى

kerey.kz

 |  Jan 21, 2017

بۇگiندە قازاقستاننىڭ دiني الەمi ءتۇرلi اعىمدارعا جiكتەلiپ كەتكەن. بۇل ۇلت ءۇشiن وتە قاۋiپتi. كەرەك دەسەڭiز، ەلدiڭ ەسiن العان ەكسترەميزمنiڭ دە بiر ۇشى وسى دiني اداسۋشىلىققا بارىپ تiرەلەدi. ال دiن دەگەن نە؟ دiندi مادەنيەتتەن ءبولiپ قاراستىرۋعا بولا ما، الدە ول ۇلتتىق تانىم-تۇيسiكتiڭ اجىراماس بiر بولشەگi مە؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردىڭ جاۋابىن وقىرمان تومەندەگi سۇحباتتان تابادى عوي دەگەن ويدامىز. بۇل – بەلگiلi دiنتانۋشى عالىم زiكiريا جانداربەكتiڭ “ەسi دۇرىس ادام “اللاح” دەپ ايتقىزۋمەن رۋحانياتتى كوگەرتەم دەپ ويلاي ما؟” اتتى تاقىرىپپەن الەۋمەتتiك جەلiدە جاريالانعان كولەمدi سۇحباتىنان ىقشامدالىپ الىندى. عالىمنىڭ بارلىق پايىمى رەداكتسيا پiكiرiمەن سايكەس كەلە بەرمەۋi مۇمكiن ەكەنiن ەسكەرتە وتىرىپ، بۇل تاقىرىپتا تىڭ وي، قايشى پiكiر ايتام دەۋشiلەرگە دە گازەت بەتiنەن ورىن بەرەتiنiمiزدi ەسكەرتەمiز.

– التىن وردا حاندارى شەكسiز بيلiككە جەتۋ ءۇشiن باتىرلاردى ەمەس، دiنشiلدەردi كوبiرەك قولداندى ما؟
– ساۋىت كيiپ، كارۋ اسىنعان باتىرلار قان مايداندا عانا كەرەك. ال دiني ۋاعىزشىلار كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاجەت. ورتا عاسىردى قويا تۇر. قازiرگi تاريحقا نازار سال. كۇنi كەشە قازاقستاندا جەر داۋى بولدى. “شەتەلگە جەر ساتىلادى” دەگەندi ەستiگەن حالىق كوشەگە شەرۋلەتiپ شىقتى. ۇكiمەت ولاردى جاڭاوزەندەگi سياقتى اسكەرمەن باسقان جوق. پاتشا سارايىنان پانا تاپقان دiنشiلدەر ءاماندا ەلدi اداستىرۋعا دايىن تۇرادى. قازاقتىڭ بارلىق سالت پەن ساناسىن شيرككە بالاپ جۇرگەن “بۇلبۇلدار” اياق استىنان قازاق جۇرتىنىڭ قامىن جەپ شىعا كەلدi. ۇستەرiنە قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگi سالىنعان وقالى شاپاندى كيiپ الىپ: “ۋا، حالقىم، سابىر ساقتالىق. پاتشانىڭ امiرiنە قارسى كەلمەڭدەر. دۇرلiگiپ كوشەگە شىققاننان پايدا جوق. ودان دا مەشiتتەرگە بارىپ دۇعا ەتەلiك. دۇعادان باسقا نارسە كومەكتەسپەيدi” دەپ الەۋمەتتiك جەلiدە پوست جازىپ، تۆ ارنالاردان جارىسا سويلەپ جاتتى. بۇل وقيعا ححI عاسىردا بولىپ جاتىر. ەلدi اقىماق قىلۋدىڭ ءتۇرلi قيتۇرقى امالدارىن بiلەتiن ساياسي تەحنولوگتار “جەر داۋىندا” كلاسسيكالىق ادiسكە جۇگiندi. ۇلتىن ساتقان ەكiجۇزدi دiنشiلدەردi بيلiك قاجەتiنە قولداندى. ولار دا وزدەرiنiڭ بيلiككە ادال ەكەندەرiن دالەلدەۋگە بارىن سالىپ باقتى. مىنا تۇركيانىڭ قازiرگi ديكتاتورى ەردوعان دا سولاي. بيلiگiن يمامدار ارقىلى ۇستاپ وتىر. يمامدار جۇما نامازىندا جاماعاتىنا قاراتىپ “ەردوعانعا داۋىس بەرiڭدەر” دەسە، شارۋاسى بiتiپ جاتىر. اۋىل-ايماقتاعى ميلليونداعان نامازحاننىڭ داۋىسى iرi قالالارداعى كوزi اشىق، بiراق ءاماندا سانى از ينتەللەگەنتسيانىڭ داۋىسىن باسىپ تاستايدى. سوندىقتان ديكتاتۋرا ورناعان ەلدە دiني ليدەر بولىپ ءومiر ءسۇرۋ قاشان دا بولسىن راقات. ۇكiمەتتiڭ تاپسىرىسىن ورىنداساڭ – شىلقىپ ءومiر سۇرەسiڭ. بiراق ولاردىڭ اقىرەتتەگi حالi نەشiك بولارىن ايتا المايمىن…
– جارايدى، تاريحتاعى ناقشبانديا تاريحاتى پارسىدان كەلدi دە، ورتا عاسىردا الاش جۇرتىنا مادەني سوققى بەردi دەلiك. بiراق ەندi ەسكi داۋدى قوزدىرىپ نە كەرەگi بار؟ مىسالى، قازiر دە ناقىشبانديا جولىندا جۇرگەن سوپىلاردى بiلەمiن. ءبارi دە قازاقتار. الەۋمەتتiك جەلiدە بەلسەندi. بiراق ولار تۋىستارىنا ۇيلەنiپ، نەمەسە بيلiك ءۇشiن كۇرەسiپ جۇرگەن جوق قوي. وزدەرi اقيقات دەپ تاپقان دiن ءۇشiن ايقاسىپ جاتىر. ارۋاق كۋلتiن قىزعىشتاي قوريدى. بۇنىڭ نەسi جامان؟
– دۇرىس، ونى مەن دە بiلەم. ولاردىڭ پiرلەرiمەن دە جولىعىپ، سويلەسiپ تۇرام. بiراق بiر نارسەگە كوڭiلiم تولمايدى.
– نە نارسەگە تولمايدى؟
– بۇلاردا مادەني توقىراۋ بار. قازاق مادەنيەتiن تۇتاس الىپ قارايتىن تەرەڭ تانىم جوق. ءتۇپ اتاسىن ياساۋيدەن تاراتادى. بiراق ياساۋي شايقىلارى تۋدىرعان رۋحاني، مادەني ونiمدەردi تۇتاس تۇتىنبايدى. مىسالى، تەرەڭ iلiم-بiلiمدi ايتپاعاندا ءان، كۇي، جىر، تەرمە، داستان، پوەزيا، پروزا دەگەنگە وتە شورقاق. تەك قانا شاريعات پەن تاريحاتتىڭ اياسىندا تارتىسادى. بۇل – مادەني مايداندا جەڭiلدiڭ دەگەن ءسوز. ساۋاتتى كوزi اشىق ادامدار ولارعا سىرتتان قاراپ “ورتا عاسىردا قالىپ كەتiپتi” دەپ مىسقىلدايدى. نەگiزi دiننiڭ دۇرىستىعى مادەني ونiممەن ولشەنەدi.
– ناقتىراق، نەنi ايتاسىز؟
– مىسالى بىلاي. مەن كونە قولجازبا وقيمىن. سول بويىنشا مادەني شكالانى انىق كورەمiن. ياساۋي شايقىلارى بيلiككە ىقپال ەتۋدi باستاعاندا، كونە تۇركiلiك رۋح تiرiلiپ شىعا كەلەدi. مادەنيەتتiڭ بارلىق سالاسىندا دامۋ بايقالادى. اۋىز ادەبيەتi مازمۇنى جاعىنان بايىپ كەتەدi. ەڭ قىزىعى – ياساۋي شايقىلارى حالىقتى اسسيميلياتسياعا ۇشىراتپايدى. كەرiسiنشە، باسقانىڭ ءونiمiن وزiنە سiڭiرiپ، ءتول تانىمىنا بەيiمدەۋمەن كۇشەيەدi. سول سەبەپتi دە مادەني ەكسپانسيانى توقتاتۋعا ۇلەس قوسقان كەز كەلگەن تۇلعانى – ياساۋي جولىن جالعاستىرۋشى دەپ تانيمىن. كەز كەلگەن دiني جاماعاتقا بارىپ: “جينالىپ قۇلشىلىق قىلعاندارىڭا ون بەس جىل بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيiن حالىق تۇتىناتىن قانداي مادەني ياكي رۋحاني ءونiم بەردiڭدەر؟” دەپ سۇراساڭ، ساۋداسى بiتiپ جاتىر. بiردە-بiرەۋi جاۋاپ بەرە المايدى. دiن دۇرىس بولسا: مادەنيەتتiڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋى كەرەك. ناعىز رۋحاني كوسەمدەر شەتتەن قۇندىلىق يمپورتتاپ قانا قويمايدى. كەرەك دەسەڭ، ەكسپورتتايدى. ال بiزدiڭ دiني كوسەمدەر يدەيانى تەك سىرتتان يمپورتتايدى. وزدەرi وندiرمەيدi. ەكسپورتقا ەشتەڭە شىعارمايدى. بۇرىننان بار قۇندىلىقتى قولدانبايدى. كەرiسiنشە، جويادى. قىسقاسى قازiرگi اۋعانستان سياقتى ەل بولعىسى كەلەدi.
– دiنi دۇرىس بولسا، مادەني تانىمدى كۇشەيتەدi دەگەن ويدى تارقاتا كەتسەڭiز.
– مىسالى، اباي مەن شاكارiمدi-اق ال. ماعان ولاردىڭ ياساۋي تۋرالى دەرەك قالدىرعانى ماڭىزدى ەمەس. مەن ءۇشiن ولاردىڭ قازاق مادەنيەتiن بايىتقان ارەكەتi ماڭىزدى. حاكiم اباي شىعىستىڭ نەشە ءتۇرلi جاۋھارلارى مەن لەرمونتوۆتى اۋدارعاندا تۋرا بiر قازاقتىڭ ءتول ءونiمi سياقتى اۋدارعان. ال شاكارiم قاجى قوجا حافيزدi اۋدارعاندا “شاراپ” دەگەن ءسوزدi “قىمىز” دەپ وزگەرتكەن. بۇل قوس عۇلاما وسىنشاما iلiم-بiلiمدە جۇيرiك بولا تۇرا، كۇندەلiكتi تiرشiلiكتە قازاق سالتىمەن ءومiر كەشكەن. ال ۇناماعان سالتى بولسا ونى راديكالدى جولمەن ەمەس، بiلiمنiڭ قۋاتىمەن رەتتەۋگە تىرىسقان.
– ە، سول ەكەن عوي، 2002 جىلدارى سiزدiڭ بiر ستۋدەنتiڭiز “زiكiريا اعاي قىزىق ادام. مۋزارتتى ياساۋي جولىن جالعاستىرۋشى دەپ ايتادى” دەپ كۇلiپ جۇرەتiن ەدi. سول وسى ەكەن عوي.
– سەندەرگە كۇلكiلi شىعار. ماعان ولاي ەمەس. ەسiڭدە بولسا، 2001 جىلى قازاقستاننىڭ ەستراداسى ءولiمشi حالگە جەتكەن. تىڭدايتىن ەسi دۇرىس بiر ءانi قالماعان. قايدا بارساڭ دا، سارتتىڭ ءانi سايراپ تۇرادى. الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىندا كiلەڭ سارتتار كونتسەرت بەرەتiن. پارۆيز نازاروۆ، يۋلدۋز ۋسمانوۆا دەگەن سياقتىلار قازاق جاستارىنىڭ كۋميرiنە اينالعان. شىمكەنتتە تويعا بارساڭ، قازاقتار تەك وزبەكشە ءان ايتىپ، وزبەكشە بيلەيتiن. باسى “باريگالدان” باستالىپ، سوڭى ياللانىڭ “باكا-باكا بايىمەن” اياقتالاتىن. مiنە سول كەزدە ساحناعا مۋزارت شىقتى دا، ءبارiن ەسترادا الاڭىنان ىعىستىردى. سودان باستاپ قازاق اندەرiن شىرقاۋ سانگە اينالدى. ونىڭ ارتى ء“ان مەن ءانشi” دەگەن ۇلكەن جوباعا ۇلاستى. قازiر پارۆيز دا، يۋلدۋز دا بiزدiڭ جاستارعا كۋمير ەمەس. ەستۋiمشە، قازiر مۋزارتتىڭ دiني تانىمى وزگەرگەن دەيدi. سوعان وراي ولاردىڭ دا مادەني ىقپالى ەندiگi كەزدە باسقاشا بولادى دەپ بولجايمىن.
– انشiلەردiڭ ىقپالى كەرiسiنشە بولادى دەگiڭiز كەلiپ وتىر عوي؟
– ءسوز جوق، سولاي! ارابتىق تانىمعا بوي ۇرعان انشiلەر كونە تۇركiلiك رۋحتى كوتەرەتiن جىر ستيلiندە ءان سالۋدان باس تارتادى. 1991 جىلدارى “روكسوناكي” ەسكi جىرلاردى جاڭا جانردا شىرقاپ، كونە داستۇرگە جان بiتiرگەن. ول ءداستۇر قايتادان ءولiپ بارادى. ەندi اراب-پارسى ستيلiندە ۋاعىز-ولەڭ ايتۋ كۇشەيەدi. دۇشپان دا پىشاقتى قاي جەردەن قاداۋ كەرەگiن جاقسى بiلەدi. ءاماندا ەڭ اۋىر سوققىنى مادەني قاباتقا بەرەدi. مادەنيەت توزعاندا ادامدار جۇرتىمەن، ۇلتىمەن ماقتانا المايدى. ءوزiن قور سەزiنەدi. كورمەيسiڭ بە، دوسمامبەتتiڭ جىرلارىن قوبىزبەن شىرقايتىن باياعى باتىرىمىز قازiر نە كۇيگە ءتۇستi? ول 20 جىل بۇرىن جىر ايتقاندا تۇركi بالاسىنىڭ ارقاسى قوزاتىن. سول فەنومەن قايدا كەتتi قازiر؟ 2000 جىلى سيدنەيدە چەمپيون بولعان بوكسشىلار “ارۋاق!” دەپ اقىرعان ەدi. 2016 جىلى ريودا جەڭگەن بوكسەرلەر رينگتە ساجدە جاساپ، “مەن ارۋاققا تابىنمايمىن!” دەپ مالiمدەدi. بار-جوعى 16-اق جىلدا وسىنداي بولدى. ودان بولەك ايتىس اقىندارىنا قارا. ولار ەزiلگەن حالىقتى رۋحتاندىرۋدىڭ ورنىنا دiني ۋاعىز ايتىپ، ساحنادا ەلدi كونفورميزمگە شاقىرىپ وتىر. ايتىس دەمەكشi, يانۋشكەۆيچتiڭ كۇندەلiگiن وقىپ قارا. سول جەردە حIح عاسىرداعى ەكi قازاقتىڭ ايتىسىن كوزبەن كورiپ، تاپتiشتەپ تۇرىپ جازادى. قازاقتىڭ قوس اقىنى ەجەلگi ۆاۆيلونداعى پاتشالاردان باستاپ، مىسىرداعى پەرعاۋىنداردى ەسكە سالىپ، بۇكiل پايعامبار قيسساسىنان بەرi قاراي تاراتىپ ناسيحات ايتتى دەيدi. قازiرگi ايتىس اقىنى قيسسانىڭ نە ەكەنiن بiلە مە ەكەن؟
–سوندا دiني ەكسپانسيا ءالi توقتاعان جوق دەيسiز عوي؟
– جوق. توقتاعان ەمەس. توقتامايدى دا. وسىلاي ۇزدiكسiز ءجۇرiپ تۇرادى. كسرو كەزiندە تەمiر پەردە تارتىلىپ، شەكارالار جابىلعاندا بiزگە ارابى-پارسى تاراپىنان مادەني ەكسپانسيا جوق سياقتى كورiنگەن. تەمiر پەردە ءتۇرiلiپ، شەكارا اشىلعان سوڭ ەجەلگi مىلتىقسىز مايدان تەز ارادا ارناسىنا قايتا ءتۇستi. ونىڭ ايقىن دالەلi مىناۋ. قازiر ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ارابتىق تانىمعا بوي ۇرعان جاس قازاقتار جاپپاي شەتەلگە بارىپ بiلiم الىپ جاتىر. اقىلشى اعالارى اقش-قا، انگلياعا ارتىنان iزدەپ بارىپ، ولارعا ۋاعىز ايتىپ، ميلارىن تۇراقتى “تازالاپ” تۇرادى. ولاردىڭ ارابتىق تانىمعا ادال بولۋىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىر. سوندىقتان باتىستا بiلiم الۋشى “يماندى” جاستار وتانعا ورالعان سوڭ دەموكراتيالىق قوعام قۇرادى دەپ دامەلەنۋ – اقىماقتىق! مەنiڭشە، ولار كوممۋنيست قازاقتار سياقتى ءوز ۇلتىنىڭ تاريحي جادى مەن رۋحاني تانىمىن جويۋعا شىنداپ كiرiسەدi. ولار ياساۋي جولىنان باس تارتقان كۇنi-اق حالقىنىڭ مۇددەسiن ساتىپ جiبەرگەن. مەن نە ءۇشiن ياساۋيدi جاقسى كورەم؟ نە ءۇشiن وعان ءومiرiمدi ارنادىم، بiلەسiڭ بە؟
– ءيا، نە ءۇشiن؟
– سەبەبi, ياساۋي كەزiندە دە تۋرا وسىنداي ساتقىن ۋاعىزشىلار ەل iشiندە قاپتاعان. جاستاردى اراب، پارسى ناسiلiنە تابىندىراتىن مۇنافىق سارتتار ءورiپ ءجۇردi. ەلدiڭ ءبارi ولارعا تابىنىپ، ساداقا-زەكەتiن سولارعا اپارىپ بەرگەن. تۇركi ءناسiلiن ادام قاتارىنا ساناماعان. قازiرگiشە ايتقاندا، وسى وڭiرگە ديسكريميناتسيانىڭ كوكەسiن ورناتقان عوي.
– سوسىن؟
– سوسىن، تاريح ساحناسىنا ياساۋي شىقتى. تۇركiنiڭ ۇلى ۇستازى اراب پەن پارسىنىڭ جالعان يمامدارى جۇقتىرعان بۇكiل رۋحاني كەسەلدi قوعامنان جويدى. جۇرەك كوزiن اشاتىن حيكمەت iلiمiن تۇركi بالاسىنان ولاردان ارتىق يگەرمەسە كەم بiلمەيتiنiن iس جۇزiندە كورسەتتi. شاريعات ايتىپ داۋلاساتىن دوگماتيكتەردi iلiمنiڭ كۇشiمەن تاس-تالقان قىلدى. ياساۋي ەجەلگi تۇركiلiك سالت پەن ساناعا كيە دارىتىپ، ماڭگiلiك قۇندىلىققا اينالدىردى. دالا زاڭدارىن قۇران رۋحىمەن ۇندەستiرiپ، يسلامنىڭ تۇركiلiك جاڭا فورماسىن الەمگە سىيلادى. يسلام وركەنيەتi تۇركi مادەنيەتiمەن تاعى دا بايىدى. ايتپەسە “تۇركi تiلi دىمعا جارامايدى” دەگەن اڭگiمە سول كەزدەن بار ەدi. بۇل كوزقاراس ءالi تiرi. ورىسقا، ارابقا، اعىلشىنعا باس ۇرعاندار “قازاق تiلi دىمعا جارامايدى” دەپ جيi ايتادى. ءوزiڭ ويلاپ قارا، سوڭعى 25 جىلدا دiني ەكسپانسيانىڭ تiلگە دەگەن ىقپالىنىڭ كۇشەيگەنiن مىنادان بiل. حارام، حالال، حيدجاپ، اقي، ۋحتي دەگەن سياقتى ارابى سوزدەر اينالىمعا ەنiپ جاتىر. باسقانى بىلاي قوي، اتام زاماننان بەرi اللا دەپ كەلە جاتقان قۇداي اتىن “اللاح” دەپ وزگەرتتi. ونى وزگەرتكەن جالپى جۇرت ەمەس، ءمۇيiزi قاراعايداي فيلولوگ عالىمدار! اباي ولەڭدەرiنە رەۆيزيا جاساپ، اللا ءسوزiن “اللاح” دەپ وزگەرتكەن دە سول ۇياتسىزدار. كوزi اشىق دەگەن عالىمدار انا تiلiنە وسىنداي ساتقىندىق جاساعان سوڭ قارا حالىقتان نە كۇتەسiڭ؟ ەسiڭدە بولسىن، ۇلتتى ساتۋ – بiر ءارiپتi ساتۋدان باستالادى! ايتپەسە، ەسi دۇرىس ادام “اللاح” دەپ ايتقىزۋمەن رۋحانياتتى كوگەرتەم دەپ ويلاي ما؟ كونە قولجازبانى قاراپ وتىرساڭ اللا ءسوزi سيرەك كەزدەسەدi. قولجازبادا ءتاڭIر دەگەن ءسوز كوپ قولدانىلعان. قازiر مۋفتياتىڭ وسى “اللاح” ءسوزiن اللا دەگەن قالپىنا كەلتiرۋ ءۇشiن ارنايى ءپاتۋا شىعارىپ اۋرە بوپ جاتىر. اۋىزاشار دەگەن ادەمi قازاقى ءسوزدi “يفتار” دەگەن اراب ءسوزi ىعىستىردى. اعا، iنiشەك، باۋىرىم دەگەن قاراتپا سوزدەر ادىرا قالىپ، “اقي” دەگەن اراب ءسوزi ەنiپ ۇلگەردi. وسىنىڭ ءبارi ادامنىڭ ءوز ءناسiلiن قورسىنۋدان شىققان بەيشارالىق. بولماسا ءناسiلدi, ۇلتتى، انا تiلدi ادامعا قۇداي بەرەدi. تاعدىر دەگەن سول. وسى اللا بەرگەن تاعدىرىڭا قارسى شىعۋ، وعان ريزا بولماۋ – قۇدايعا قارسى شىققانمەنەن تەڭ دەپ بiلەمiن.
– بۇل ەندi راسىندا قىزىق ءۇردiس. ورتا عاسىردا ماقۇل دەلiك. ححI عاسىردا ساۋدياعا تابىنۋ دەگەن ۇيات قوي.
– ۇيات ەمەس، كادiمگi قاۋiپ بۇل. ححI عاسىردا ينتەرنەت دامىدى. ۇيiڭدە وتىرىپ باسقا ەلدi بارلاي الاسىڭ. اراب الەمiنiڭ قانداي بىلىققا باتقانىن ينتەرنەت اشىق كورسەتiپ جاتىر. ارنايى بارىپ جاسىرىن تۇسiرگەن بەينەماتەريالدار ساۋديانىڭ بۇكiل بىلىعىن ايداي الەمگە پاش ەتتi. سوندا دا سورلى قازاق سولارعا باس ۇرادى. قىزدارىن سىلاپ-سيپاپ وسiرەتiن قازاق مادەنيەتiنەن باس تارتىپ، ايەل زاتىن مالدان دا بەتەر تومەن ۇستايتىن سونداي قاراڭعى قوعامعا قىزىعۋ ءۇشiن ادام قانداي دارەجەدە نادان بولۋى كەرەك؟ ەندi ءوزiڭ ويلاي بەر: ينتەرنەت جوق ورتا عاسىردا وسى ناداندىق قاي دەڭگەيدە بولدى. ول داۋiردە دە بiزدiڭ جۇرتتا ارابتى كورسە، قۇدايدى كورگەندەي قالتىرايتىن قۋىسكەۋدەلەر تولىپ جۇرگەن. ولار سول كەزدە “مىناۋ شيرك، اناۋ بيدعات” دەپ كونە تۇركiلiك بال-بال تاستاردى قيراتۋمەن يسلامدى سiڭiرمەكشi بولعان. قوجا احمەت اتاڭ سونداي ەسالاڭداردىڭ ەسiن جيعىزعان عوي قىسقاسى.
– ەندi تاعى بiر سۇراق. قازiر ياساۋي جولىن وقىتاتىن دەگەن كلاسسيكالىق iلiم وشاعى جوق. كسرو ونى تولىق جويدى. بەرتiندە جىلت ەتكەن ساۋلەنi ۇكiمەت تاعى دا تاپتاپ تاستادى. ەندi قازاق مادەنيەتi جويىلدى دەپ بiلەمiز بە؟ وسىمەن قازاق حالقىنىڭ ادامزات تاريحىنداعى تاۋەلسiز تiرشiلiگi سوڭىنا تاقادى ما؟
– تولىق جويىلدى دەۋگە ءسال ەرتە. ەسiڭدە بولسىن. ياساۋي جولىنا قاۋiپ نەگiزiنەن دiني تاراپتان بولادى. ياساۋي iلiمiنiڭ ساۋلەسi ءالi دە مادەنيەتتiڭ كوپ سالاسىندا ساقتالىپ تۇر. ءداستۇرلi انشiلەر، تەرمەشiلەر، اسiرەسە جىرشىلار سول اماناتتى ارقالاپ كەلە جاتىر. ودان بولەك قازاق تiلi ءۇشiن كۇرەسiپ جاتقان كەز كەلگەن كوزi اشىق مامان – ياساۋي جولىنىڭ جوقشىسى. مىسالى عىلىمداعى اسقار جۇمادiلداەۆ، تiلدەگi قانات تاسىبەكوۆ، ادەبيەتتەگi مۇحتار ماعاۋيندەردi ياساۋي جولىنىڭ مودەرن دارۋiشتەرi دەسە دە بولادى. مەن سەن سياقتى ياساۋي جولىن تار ايادا تۇسiنبەيمiن. سەن عوي ول زiكiر ايتقان قازاقتى عانا ياساۋي iلiمiنە بەت بۇرعان دەپ تانيتىن. ال مەن ياسساۋي جولىن تۇتاس قازاقستاننىڭ شەڭبەرiندە، مادەنيەتتiڭ بارلىق قاباتىندا بارلايمىن. ياعني، قۇندىلىق اتاۋلىنى – مەيلi ول تiل بولسىن، مەيلi ول ءداستۇر بولسىن، مەيلi ول ادەبي مۇرا بولسىن – ساقتاۋعا تىرىسىپ، سول ءۇشiن جانىن ايامايتىن قازاقتىڭ ءبارiن ياساۋي iلiمiنiڭ مۇراگەرi دەپ بiلەمiن. عىلىمدا ولاردى “اق كۇشتەر” دەپ اتايدى. ياعني كەز كەلگەن مادەني ەكسپانسياعا قارسى تۇرۋشى زيالى جۇرتتى سولاي دەپ اتايدى. ازiرگە قازاقتىڭ جانىن دا، بارىن دا، نارىن دا جاۋعا بەرمەي جاعالاسىپ جاتقان باتىرلار – وسىلار!
– ەندi بiر سۇراعىم بار. ياساۋي جولىن زەرتتەگەندە ەسكi اراب تiلi مەن پارسى تiلiن مەڭگەرۋ بارiنە شارت پا؟ ونى سۇراعانىم، سiز مونوگرافياڭىزدا كوبiنە اۋىز ادەبيەتiن قولدانعانسىز. ول قالاي سوندا؟
– جالپى، مەن اكادەميك عالىمدار اۋىز ادەبيەتiندەگi دەرەكتەرگە قالاي كۇمانمەن قاراسا، مەن دە تۋرا سول دەڭگەيدە جازبا دەرەككە كۇمانمەن قارايمىن.
– نەگە؟
– سەبەبi كونەدەن جەتكەن قولجازبا ءشۇباسiز يمان كەلتiرەتiن اللانىڭ ۋاحيى ەمەس. وعان 100 پايىز سەنiپ، سوعان عانا سۇيەنiپ، عىلىمي پايىم جاساۋ قاتە دەپ بiلەمiن. ءوز باسىم اراب-پارسى مادەنيەتi ىقپال ەتكەن ايماقتاردان تابىلعان دەرەكتەرگە تولىق سەنگەن ەمەسپiن. سارتتار قاعازى مەن قالامى قولىندا تۇرعاندا وزiنە ىڭعايلاپ، نە بولسا سونى جازىپ قالدىرا بەرگەن. بiر قولجازبا دەرەك تابىلعاندا “بۇنى كiمدەر جازدىردى؟ بۇل قولجازبانى قالدىرعان ادامنىڭ ارتىندا كiم تۇردى؟ جىلناماشى كiمنiڭ مۇددەسiنە وراي جازدى؟” دەپ سۇرايمىن. قازiرگi زامانمەن سالىستىر. مىسالى، قازiر ساياسي ماڭىزى بار، ياكي تانىمال قوعامدىق تۇلعا تۋرالى ماقتاۋلى ياكي داتتاۋلى ماقالا شىقسا، كوزi اشىقتار بiردەن “بۇنى كiم جازدىردى؟ بۇنىڭ ارتىندا كiمدەر تۇر؟ نە ءۇشiن جازدىردى؟” دەپ سۇرايدى. ساياساتتىڭ تامىرشىلارى قاي ماقالانىڭ ارتىندا قانداي توپتار تۇرعانىن بiردەن ايىرادى. مىسالى، ۇكiمەت تاپسىرىسپەن ماقالا جازدىرۋ ءۇشiن قانشاما بلوگەرلەردi جالداپ، سولاردىڭ قولىمەن، اۋزىمەن جالعان يدەيالاردى حالىققا تاڭادى. بىلايشا ايتقاندا، مانيپۋلياتسيا جاساپ وتىر. تاعى بiر مىسال. فەيسبۋكتە بيىل ياساۋي تۋرالى 100 پوست شىقتى دەلiك. 10 پوست ياساۋيدi ماقتاپ جازادى، 90 پوست قارعاپ جازادى. سەبەبi الەۋمەتتiك جەلiدە ياسساۋيدi قارالايتىن ساتقىنداردىڭ قاراسى كوپ قوي. اقشالارى كوپ بولعاندىقتان ولار انتياساۋيلiك ناسيحاتتى قارقىندى جۇرگiزەدi. ارادا ءجۇز جىل وتكەن سوڭ بiر عالىم شىعىپ، ححI عاسىردىڭ باسىنداعى دەرەكتەردi اكادەميالىق ادiسپەن تەكسەرسiن دەلiك. البەتتە، ول ياساۋيدi قارالاپ جازعان پوستتاردى جازبا دەرەك رەتiندە الار ەدi. سوسىن “ححI عاسىردىڭ باسىندا ياساۋي تۇك تە تانىمال بولماعان. ونى قازاقتار جەك كورگەن. ءبارi ونى جەك كورگەن. ول ەلدi اداستىرۋشى سوپى بولعان” دەگەن قورىتىندى شىعارادى. ال شىندىعىندا ياساۋيدiڭ iلiمi مەن سالت-ساناسى ميلليونداعان قازاقتىڭ جۇرەگiندە ءومiر ءسۇرiپ جاتىر. بۇل فاكتiلەر جازبا دەرەكتi اقتارعاندا نازارعا iلiكپەيدi. سول سەبەپتi جازباشادان كورi اۋىزشا دەرەككە كوبiرەك سۇيەنەم. حالىقتىڭ ناعىز مۇڭى، زارى، كوڭiل-كۇيi, رۋحاني احۋالى، دۇنيەتانىمى جىردا، قارا ولەڭدە، اڭىزداردا، ماقال-ماتەلدەردە، ەرتەگiلەردە دۇرىس ساقتالادى. حيكمەت iلiمi ادامعا نە ءۇشiن كەرەك؟ وسى اۋىز ادەبيەتiندە ساقتالىپ تۇرعان ابستاركتiلi ءمان مەن مازمۇندى قاپىسىز ايىرۋ ءۇشiن كەرەك!

سۇحباتتاسقان سانجار كەرIمباي

zhasalash.kz