كوز قاراس تاريح تۇلعالار

تاعى دا «موڭعول» اتاۋى جايىندا

kerey.kz

 |  Jan 21, 2017

حاسەن قوجا-تۇرك

شىڭعىز حان مەن ونىڭ قۇرعان مەملەكەتى ماسەلەسى الەم زەرتتەۋشىلەرى ەڭ كوپ قالام تارتقان تاقىرىپ سانالادى. بۇل تاريحتاعى كىسىلەر مەن رۋ-تايپا اتتارى تۇركشە، اسىرەسە قازاق تىلىنە جاقىن بولعاننان كەيىنگى كەزدەرى ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەردىڭ دە جازعاندارى مولايدى. الايدا ولار شىڭعىز حان باسشىلىعىمەن 1206 جىلى قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ «تۇركتىگىن» ايتا كەلە: «كوپتەگەن تۇرك  رۋلارىن  باعىندىرىپ  ەل قىلعان «موڭعول» اتتى («سول ماڭايدا كوشىپ جۇرگەن سانى از تايپا») حالىق، شىڭعىز حان – موڭعول بولعان» – دەگەن تۇجىرىم ايتادى. ونداعان تۇرك رۋلارىن، حاندىقتارىن ءبىر عانا موڭعول دەگەن تايپا باعىندىرىپ، مەملەكەت سونىڭ اتىمەن اتالعان بولسا بۇعان قازاق (تۇرك) زەرتتەۋشىلەرى (حالقى) نەسىنە شاتتانۋعا ءتيىس؟! بۇل، كەرسىنشە، تۇرك ءناسىلىن قورلايتىن جاي ەمەس پە!؟ سوندىقتان، بۇل تاريحپەن كوپتەن تانىس بولسام دا، تۇركتىك ءسوز-اتاۋلاردى كورە تۇرا بۇل تاريحقا قالام تارتپاعان ەدىم. ايتسەدە، وسى تاريحقا  قاتىستى بۇرىن-سوڭدى جازىلعان ءبىرتالاي ەڭبەكتەرمەن تانىسا جۇرە  «موڭعول» اتاۋى تۋرالى ءوز پىكىرىم پايدا بولىپ، بۇل ەتنوستىڭ ەمەس، 1206 جىلى شىعىس تۇرك تايپالارى شىڭعىز حاننىڭ باسشىلىعىمەن قۇرعان وداعىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ اتاۋى بولعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم. ءسويتىپ 2008 جىلى باستاعان «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» (ورىسشاسى «زابلۋجدەنيە، دليۆشەەسيا ۆەكامي») اتتى كىتابىم 2013 جىلى باسپادان شىقتى. كىتاپ تاراۋلارى 2010 جىلدان بەرى ون شاقتى گازەت-جۋرنالداردا، ينتەرنەتتە جاريالاندى. دەگەنمەن «موڭعول» اتاۋى العاش رەت قاشان تاريحتا كورىندى، بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسى نە دەگەن سۇراقتار ءالى دە تولاستاماي وتىر. سوندىقتان كىتابىمدا بايان ەتكەن دالەلدەرىمدى تولىقتىرۋدى ءجون كوردىم.

موڭعول دەگەن حالىق 1206 جىلى كەنەتتەن پايدا بولىپ، جارتى الەمدى 20-اق جىلدا جاۋلاۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «موڭعول ەتنوسىنا» دەرەكتى 1206 جىلدان ارعى، ەرتە تاريحتان ىزدەۋدە. ل.گۋميلەۆ «حۋننۋ» كىتابىندا: «حۋننو-سيانبي – سمەشاننىە رودى ۆ حالحە ۆ چاحارە; ەتنيچەسكي سۋبسترات، نا بازە كوتوروگو ۆسلەدستۆيە بولەە پوزدنيح پاسسيونارنىح تولچكوۆ ۆوزنيكلي تيۋركسكيە ي مونگولسكيە ەتنوسى ۆەليكوي ستەپي ۆ Vءى-ءحىى ۆۆ. ن.ە.»،– دەپ جازىپتى. ءيا، حۋننۋلار يمپەرياسى ىدىراعاننان كەيىن ول ولكەدە 552 جىلى تۇرك قاعاناتى پايدا بولعانى ءمالىم.

  تۇرك قاعاناتتارىن قۇرۋشىلار جايىندا قىتايدىڭ ەسكى دەرەكتەرىندە ءتورت رەت كەزدەسەدى ەكەن. «ءسۇيشۋ»، جىۋشۋ»  كىتابتارىندا: «تۇرىكتىڭ ارعى اتاسى پيڭلياندا ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن حۋلاردان»، «تۇرك ءۇيىنىڭ اتا-باباسى «اشينا» دەپ اتالاتىن حۋننۋ ءۇيىنىڭ بولەك ءبىر بۇتاعىنان»، «تۇرك – سيۋڭنۋدىڭ ءبىر تۇقىمىنان»; «تۇركتىڭ تەگى سيۋڭنۋلاردىڭ تەرىسكەيىندەگى سو مەملەكەتىنەن شىققان» دەلىنگەن. تۇركتىڭ، ارينە، تۇرك تەكتى حالىقتان شىعاتىنى زاڭدى. سوندىقتان، كوپتەگەن دەرەكتەرگە سۇيەنگەن زەرتتەۋشىلەر سيۋڭنۋلاردى (حۋ، حۋننۋ) تۇرك تەكتى حالىق دەپ وتىر. حۋننۋلارمەن ءبىر مەزگىلدە مەملەكەت قۇرعان قاڭلىلار مەن ۇيسىندەر دە تۇركتەر ەكەنى بەلگىلى. مىسالى جاڭا جىل سانۋعا دەيىنگى 53 جىلى پايدا بولعان سولتۇستىك سيۋڭنۋلاردىڭ جىجى شانيۇيىنە قانگۇيدىڭ بيلەۋشىسىنەن  ۇيسىندەردى  ەكى ەلدىڭ بىرىككەن كۇشىمەن جاۋلاپ الۋعا ۇسىنىس جاساعان ەلشى كەلگەنى قىتاي دەرەكتەرىندە بار. سوندىقتان قىتايدىڭ ءتورت دەرەگىن «بۇكىل تۇرك تەكتى حالىقتار سيۋڭنۋلاردان تاراعان» دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. بۇل قىتاي دەرەكتەرى تەك 552 جىلى تۇرك قاعاناتىن قۇرۋشىلار جايلى عانا بايان ەتكەن. تۇرك قاعاناتىمەن ءبىر كەزەڭدە تۇرگەش، قىرعىز، وتىز تاتار، ت.ب. تۇرك تەكتى ەلدەر بولعانى كولتەگىن، تونىكۇك ەسكەرتكىشتەرىندە دە جازىلعان.

ءسويتىپ، گۋميلەۆتىڭ «ۆوزنيكلي تيۋركسكيە ي مونگولسكيە ەتنوسى» دەگەن سوزىندەگى  تۇرك اتاۋىنا قاتىستى دەرەكتەر بارشىلىق ەكەن. ال «Vءى عاسىردان موڭعول ەتنوسى دا پايدا بولدى»  دەگەندى نەگە سۇيەنىپ ايتقانى بەلگىسىز، بۇعان ەش دەرەك تاپپادىق. «شىڭعىز حان زامانى كەزىندە، وعان دەيىن دە سول ولكەدە موڭعول دەگەن تايپا، حالىق بولىپتى» – دەۋشى  وزگە زەرتتەۋشىلەر دە ءوز پىكىرلەرىنە ەشبىر دەرەك كەلتىرمەگەن. تۇرك جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ  انىق وقىلعاندارىنىڭ ەڭ كونەسى سانالاتىن 716 جىلى تۇرعىزىلعان تونىكۇك، 732 جىلى تۇرعىزىلعان كولتەگىن، ت.ب. ەسكەرتكىش جازۋلارىندا دا «موڭعول» ءسوز نە كىسى، ەل اتاۋى رەتىندە مۇلدە كەزدەسپەيدى.

1074 جىلى جازىلعان «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» ەڭبەگىنىڭ «تۇرك حالىقتارى مەن تايپالارى جايىندا» تاراۋىندا ماحمۇت قاشقاري: «تۇركتەر تەگىنەن 20 تايپالى. ولار بارلىعى ءتاڭىرى ءازىز كورگەن نۇق پايعامباردىڭ ۇلى يافاس جانە يافاستىڭ ۇلى تۇرككە بارىپ تىرەلەدى… ءاربىر تۇرك تايپاسىنىڭ قانشاما ۇرىق-شارىپتەرى بار، ولاردىڭ سانى ۇلى ءتاڭىرىنىڭ ءبىر وزىنە ماعلۇم. مەن بۇلاردىڭ ءتۇپتامىرلارى مەن انا تاراپتارىن جازدىم. رۋ-ايماقتارىن تاستادىم… مۇسىلمان بولسىن، بولماسىن مەيلى. رۇم ولكەسى جانىنان كۇنشىعىسقا قاراي كەتكەن رەت بويىنشا، بىرتىندەپ، شىعىستاعى تايپالاردىڭ ورنالاسقان جايلارىن كورسەتىپ ءوتتىم. رۇم ولكەسىنە بارىنەن جاقىن ورنالاسقان تايپا بەشەنەك; ودان قالسا قىپشاق، وعىز، يەمەك، باشعىرت، باسمىل، قاي، ياباقۋ، سودان تاتار، سودان قىرقىز تاراپتارى. قىرقىزدار شىنعا جاقىن جايلاسقان. بۇل تايپالاردىڭ بارلىعى رۇم ولكەسى جانىنان شىعىسقا قاراي وسى رەتپەن سوزىلىپ جاتىر. سودان، شىگىل، توحسى، ياعما، ۇعراق، جارۇق، جومىل، ۇيعىر، تاڭعۇت، حىتاي. قىتاي ولكەسى «شىن» دەپ اتالادى. ودان سوڭ، تابعاش، ونى «ماشىن» دەيدى. بۇل تايپالار جەنۇپ پەن شيمال اراسىندا تۇر. ولاردىڭ ورنالاسقان ورىندارىن وسى شەڭبەرلى كارتادا ءبىر-بىرلەپ كورسەتتىم»، دەيدى.

ال «تۇرك تىلدەرى تۋرالى» تاراۋىندا: «جاپارقالىقتار (جاپوندىقتار) شالعاي الىستا ورنالاسقاندىقتان، ماشىن مەن ولاردىڭ اراسىن ۇلى تەڭىزدەر ءبولىپ تۇرعاندىقتان ولاردىڭ ءتىلى بىزگە بەلگىسىز، بىلىنبەيدى.

 شىن مەن ماشىن حالىقتارىنىڭ تىلدەرى بولەك، ايىرمالارى بولسا دا، شاحارلىقتار تۇرىكشە جاقسى بىلەدى.  بىزگە جازعان حات-حابارلارىن تۇرك جازۋىمەن جازادى. سونداي-اق، ارادا ۇزاق الىستىق جانە شىن يىنىندەگى تاۋ، تەڭىزدەر بولعاندىقتان ءياجۇج بەن ماجۇجلەردىڭ تىلدەرى بىزگە ءمالىم ەمەس.تۇبۇتتەردىڭ بولەك ءتىلى بار… ۇيعىرلاردىڭ ءتىلى تۇركشە، ايتسە دە، ءوزارا ءبىر-بىرىمەن تاعى ءبىر ءتۇرلى وزگەشە تىلمەن سويلەسەدى. كىتاپتىڭ باس تاراپىندا كورسەتىلگەن جازۋمەن جازادى. ۇيعىرلار مەن شىنالىقتاردىڭ بۇدان باسقا تاعى ءبىر جازۋلارى بار. ول جازۋدى مۇسىلمان بولماعان ۇيعىرلار مەن شىنالىقتاردان باسقالار وقي المايدى… ساحارا-قىر حالىقتارىنا جاتاتىن جومىلداردىڭ ءتىلى بولەك ءبىر ءتىل بولىپ، ولار تۇركشەنى دە بەك جاقسى بىلەدى. قاي، ياباقۋ، تاتار، باسمىل تايپالارى دا سونداي»،– دەپ جازادى(اۋد. ا.ەگەۋباي).

باتىستاعى رۋم مەن رۋس جەرىنەن باستاپ، جاپوندارعا دەيىنگى مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس حالىقتاردىڭ ءبارىن  بىرنەشە رەت ءتىزىپ جازعاندا م.قاشقاري «موڭعول» دەگەن حالىقتى يا تايپانى اتاماعان. ءتىپتى، تۇرك ەكەندىگى كۇمانسىز، سول ولكەنى مەكەندەپ حاندىق قۇرىپ وتىرعان جالايىر، نايمان، كەرەيىت، مەركىت، قياتتاردى دا اتامايدى. ويتكەنى م.قاشقاري دا شىعىستاعى تۇركتەردىڭ بارشاسىن ولاردىڭ ءىى عاسىردا، سانبيلەرمەن وداقتاسقان كەزدە قابىلداعان بىرلەستىگىنىڭ اتاۋىمەن «تاتار» دەپ كورسەتكەن.

كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «موڭعول» اتاۋىنىڭ جازبا دەرەكتەگى العاش كورىنۋى دەپ تابعاشتار قۇرعان تان مەملەكەتى (618-907 ج.ج.) تۋرالى جازىلعان «تسزيۋ تان شۋ» كىتابىنداعى («ەسكى تان تاريحى»، 945 ج.) «مەنۋ شيۆەي» دەلىنگەن، تولىقتىرىلعان «سين تان شۋ» («جاڭا تان تاريحى»، 1060 ج.) نۇسقاسىنداعى «مەنۆا»  («ك يۋگۋ وت رەكي ناحوديتسيا كوچەۆە مەنۆا») دەلىنگەن  سوزدەردى  ساناپ كەلەدى. بۇل اتاۋلار وسى ەكى كىتاپتىڭ شيۆەي حالقىنىڭ تايپالارى جايىنداعى تاراۋىندا بايان ەتىلگەن.«تسزيۋ تان شۋ»:«شيۆەيلىكتەر قيدانداردىڭ جەكە ءبىر بولىگىنە جاتادى. ولار ناويۋەحە وزەنىنىڭ (امۋر وزەنىنە قۇياتىن زەيا وزەنى) سولتۇستىگىن مەكەندەيدى. ولاردىڭ يەلىكتەرى استانادان (چانان) سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 7 مىڭ لي جەردە. شىعىستا حەيشۋي موحە (شۇرشىتتەردىڭ ەسكى اتاۋى.ح.ق-ت)جەرىنە دەيىن، ال باتىستا تۋتسزيۋلەرمەن(تۇركتەرمەن.ح.ق-ت), وڭتۇستىكتە قيداندارمەن شەكارالاس، سولتۇستىكتەگى جەرلەرى تەڭىزگە جەتىپ تىرەلەدى.  ولاردىڭ  جەرلەرىندە  ورتاق  ءبىر  بيلەۋشى  جوق. تەك موحەدو دەپ اتالاتىن ءىرى كوسەمدەر بار. سولار قونىستاردى باسقارادى،  الايدا ءبارى تۇركتەردىڭ بوداندىعىندا. ءبىزدىڭ تان اۋلەتىنە  باعىنىشتى توعىز شيۆەي تايپاسى بار» – دەلىنىپ، ەكى كىتاپتا دا شيۆەيدىڭ 19 تايپاسى اتالادى: «لينسي، شانبەي، حۋانتوۋ، داجۋچجە، سياوجۋچجە، پوۆو، نوبەي، لودان. بۇلار ليۋچەننىڭ  سولتۇستىك-شىعىسىن مەكەندەيدى. جاقىنى 3 مىڭ لي، قاشىعى 6 مىڭ ليدەن استام  جەردە  تۇرادى.  ەڭ  باتىستا قونىستانعانى (كوچەۆە) ۋسۋگي تايپاسى. ولار حۋەيحەلەرمەن (ۇيعىرلارمەن)  شەكارالاسىپ، تسزيۋيلۋن كولىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان. كولدىڭ شىعىسىندايسايمو، ال ونىڭ شىعىسىندا سايحەچجي ورنالاسقان. ولاردان دا شىعىسقا قاراي  حەتسزە، ۋلوحۋ، نالي، لينسي تايپالارى قونىستانعان. ولاردىڭ سولتۇستىگىندە  نوبيچجي تايپاسى تۇرادى. وسى قونىستىڭ سولتۇستىگىندەگى ۇلكەن تاۋدىڭ ارعى جاعانداعى شيتسزيانحە وزەنىنىڭ جاعاسىندا دا شيۆەيلەر(ۇلىق، ۇلكەن شيۆەيلەر) تۇرادى. بۇل وزەن تسزيۋيلۋن كولىنەن باستاۋ الىپ، يرەلەڭدەي شىعىسقا قاراي اعادى. وزەننىڭ وڭتۇستىگىندە مەنۆا قونىسى، ودان سولتۇستىكتە لوتان قونىسى ورنالاسقان. وسى وزەن شىعىستا ناحە جانە حۋحانحە وزەندەرىمەن قوسىلادى دا حەيشۋي موحە(شۇرشىتتەر ح.ق-ت) جەرىنىڭ  ورتاسىمەن اعىپ شىعىستاعى تەڭىزگە قۇيادى»، – دەلىنگەن. («ەسكى تان تاريحىندا» الگى تۇس: «دالەە نا ۆوستوكە تەچەت ك سەۆەرۋ وت مەنۋ شيۆەي  ي ك يۋگۋ وت لوتسزۋ شيۆەي» – دەپ جازىلعان).

ال، شيۆەي حالقىنىڭ (تايپالارىنىڭ) تۇرمىس-سالتى جايىندا: «ۇساق قونىستاردا مىڭ، ءىرى قونىستاردا بىرنەشە مىڭ ءۇي بولادى، ولار وزەن اڭعارلارىندا شاشىراپ ورنالاسقان. اعاشتى ۇشتاپ سوقا جاسايدى. جەر جىرتقاندا سوقانى ادامدار سۇيرەيدى. ەگىستەرىنىڭ ءونىمى وتە تومەن. ويتكەنى جەرلەرىندە اۋا-رايى كوبىنە سۋىق، جازدا تۇمان مەن جاڭبىر، قىستا قىراۋ مەن قار بولادى… كۇيەۋى ولگەن ايەل ەكىنشى رەت تۇرمىسقا شىقپايدى. ءار قونىستا بىرلەسىپ ۇلكەن بالاعان جاسايدى دا، سوعان ولىكتى قويىپ، ءۇش جىل ازا تۇتادى… ولاردىڭ جەرىندە التىن مەن تەمىر از بولعاندىقتان مەتالداردىڭ كوپ بولىگى گاوليدەن (كورەيا) اكەلىنەدى… ىستىق ءارى ىلعالدى جاز ايلارىندا ولار باتىستاعى دايبو مەن تساندۋي تاۋلارىنا كوشەدى. مۇندا ماسا كوپ بولعاندىقتان، ولاردان قۇتىلۋ ءۇشىن ادامدار اعاشتاردا ۇيالار جاساپ، سوندا تۇرادى… كوبىنەسە وگىز جەگىلگەن اربامەن جۇرەدى. ارباعا تالدان ورىلگەن (تسينوۆكا) ءۇي ورناتىلادى. ءۇيدى تەرىمەن نەمەسە اعاشتى ءيىپ ورگەن توقىمامەن(تسينوۆكا) جابادى… شيۆەيلەردە قوي بولمايدى، جىلقى از، الايدا ءمۇيىزدى ءىرى-قارا ۇستايدى. ۇلكەن شوشقالار اسىراپ، ەتىن جەيدى، ال تەرىسىن يلەپ كيىم تىگەدى، ءۇي جابۋعا قولدانادى. تىلدەرى موحە تايپاسىمەن ء(شۇرشىت) بىردەي»، – دەپ جازىلعان.

تان تاريحىنىڭ ەكى نۇسقاسىنداعى وسىنداي دەرەكتەرگە تۇسىنىكتەمەسىندە ورىس زەرتتەۋشىلەرى: «ەتنونيمى مەنۆا ي مەنۋ، كاك سپراۆەدليۆو سچيتايۋت بولشينستۆو ۋچەنىح، ترانسكريپتسيا سلوۆا «مونگول»، ي ەتو ياۆلياەتسيا پەرۆىم دوستوۆەرنىم ۋپومينانيەم و مونگولاح»، «ەسلي ەتنونيم «مونگول» پرويسحوديت وت نازۆانيا شيۆەيسكوگو كوچەۆيا مەنۆا، يلي مەنۋ، ەتوداەت ۆەسكوە وسنوۆانيە وتنوسيت شيۆەيتسەۆ ك مونگولام، ك كوتورىم دولجنى پرينادلەجات يۆسە ەتنيچەسكي رودستۆەننىە ك شيۆەيتسام پلەمەنا» – دەگەن تۇجىرىمدار جاسايدى. (وسى پىكىردى وزگەلەردىڭ قايتالاۋ سەبەبى – و باستا زەرتتەۋشىلەر «تان تاريحتارىندا» «مەنۆۋ» يا «مەنۋ» دەگەن حالىقتىڭ نەندەي وقيعاعا  بايلانىستى  جازىلعانىن تۇسىندىرمەي، كىتاپ تاراۋىنانتەك «مەنۆۋ»، «مەنۋ» اتاۋلارىن ءۇزىپ بەرۋدەن دە بولار).

«موڭعول» اتاۋى جايلى«ەكىنشى دەرەك» دەگەنورىس تاريحشىلارى:«بولەە راننيە پو سراۆنەنيۋ  س راشيد-اد-دينوم سۆەدەنيا و مونگولاح، جيۆشيح ۆ ەتوم رايونە، يمەيۋتسيا ي ۆ سوچينەني ە  لۋنلي «تسيدانگوچجي»: «پريامو نا سەۆەرە زەملي  كيدانەي دوحوديات دو ۆلادەنيا مەنگۋلي. ۆ ەتوم ۆلادەني نەت پراۆيتەليا، كوتورىي بى ۋپراۆليال نارودوم. ناسەلەنيە نە زانيماەتسيا زەملەدەليەم، [وسنوۆنىم] زانياتيەم ياۆلياەتسيا وحوتا. ليۋدي نە جيۆۋت پوستوياننو نا ودنوم مەستە، ا كوچۋيۋت ۆ كاجدىي يز چەتىرەح سەزونوۆ گودا ۆ پويسكاح حوروشەي تراۆى ي ۆودى. پيششەي سلۋجات تولكو مياسو ي كۋمىس. س كيدانيامي نە ۆويۋيۋت، ا ليش تورگۋيۋت س نيمي يزدەليامي يز شكۋر ي شەرستي كرۋپنوگو روگاتوگو سكوتا، وۆەتس، ۆەربليۋدوۆ ي لوشادەي»، –  دەپ،  وسى «مەنگۋلي» مەن راشيد اد-دين جازعان «موڭعولدى» ءبىر حالىق ەتىپ كورسەتپەك بولادى. ال ە لۋنلي باستاپقىدا وزەن تۇنعىستارى جايىنباياندايدى دا، ارتىنشا قيدانداردىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تۇركتەر تۋرالى (استىن سىزدىق!) ايتىپ كەتكەنىن كورەمىز.(حح عاسىردا كوپ ورىس زەرتتەۋشىلەرى دە وسىلاي ەتەدى). شىندىعىندا، وڭتۇستىك سۋندىق ە لۋن لي بۇل ەڭبەگىن 1180 ج.، قيدان مەملەكەتى (1125 ج.) قۇلاعانىنان جارتى  عاسىردان كەيىن جازعان، ءوزى ول ولكەلەردە بولماعان ەكەن.

ەندى «تان تاريحىنىڭ» ەكى نۇسقاسىندا ايتىلعان مەنۋ يا مەنۆۋ تايپالارىن1310 جىلى جازىلعان راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» بايانىمەن سالىستىرىپ كورەلىك.

1. ورىس، ت.ب. باتىس ەلدەرىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى «تان تاريحىنداعى» شيۆەيدىڭمەنۋ (مەنۆۋ) تايپاسىن «موڭعول» دەسە، ال راشيد اد-دين: «مونگولسكيە  پلەمەنا  بىلي  ودنوي يز گرۋپپ وبششەي ماسسى تيۋركسكيح پلەمەن، يح وبليك ي رەچ سحودنى مەجدۋ سوبويۋ» ء(ى ت. 1 كىت. 153 ب.) دەپ، موڭعولدى تۇرك تايپالارىنىڭ ءبىرى دەيدى;

2. راشيد اد-دين كىتابىندا قيان مەن نۇكىس باستاپ ەرگەنە قوندى  ءتورت جارىم عاسىر قونىستاپ شىققان تايپالار تۋرالى «ۋپومينانيە و تيۋركسكيح پلەمەناح، پروزۆانيەم كوتورىح ۆ داۆنەە ۆرەميا بىلو مونگولى» («موڭعول» دەگەن لاقابى بولعان تۇرك تايپالارى تۋرالى) دەپ ءتىزىپ جازعان16«موڭعول» تايپالارىنىڭ ەشبىرىنىڭ اتاۋى «تان تاريحىنداعى» شيۆەيلىك تايپالاردىڭ اتىمەن سايكەس كەلمەيدى. سونداي-اق، شىڭعىز حان شىققان نيرۋن تايپاسى تۋرالى  4-ءبولىمنىڭ 2-تاراۋىن «ۋپومينانيە و تەح تيۋركسكيح پلەمەناح، كوتورىح نازىۆايۋت نيرۋن» دەپ، «موڭعول» ءسوزىن مۇلدە جازباعان. وسى، 19 نيرۋن  تايپالارىنىڭ دا اتاۋلارى «تان تاريحىنداعى» شيۆەيلىك تايپالارمەن ەش سايكەسپەيدى.

3. «تان تاريحتارىندا»  شيۆەيلىك تايپالاردىڭ ورتاق باسشىسى جوق ەكەنى ايتىلعان. ال راشيد اد-دين دە، وزگە تاريحشىلار دا «موڭعولداردىڭ» ءتۇپ-تەگى تۇرك،  باباسى رەتىندە قيان (قيات) اتالسا (قىتاي دەرەكتەرىندە حۋننۋ مەملەكەتىنىڭ كنيازى حۋيان), ەرگەنەقوننان «موڭعولداردى» باستاپ شىققان  رۋى  قورالاس-قيات  بورتە اشۋننان (اسقان، وتكەن، العاشقى، الاش)  بەرگى شىڭعىز حاننىڭ 22 اتاسىنىڭ ەسىمدەرى، ولاردىڭ ءوز تايپالارىنا باسشى بولعانى دا شەجىرەلەردەن بەلگىلى.

4. تان تاريحنامالارىندا شيۆەيلىكتەردىڭ ەلشىلەرى 629 جىلداردان كەلىپ تۇرعانى جازىلعان: «…وني پريسلالي پوسلوۆ، پودنەسشيح ۆ دان سوبولەي س گۋستىم مەحوم. ۆ دوباۆوچنوي 12-ي لۋنە 8-گو گودا ەرى پراۆلەنيا چجەن-يۋان (792) شيۆەيسكيگلاۆنو-ۋپراۆليايۋششي  حەتسزەجەسۋ ۆو گلاۆە دەسياتي چەلوۆەك ياۆيلسيا كو دۆورۋ. ۆ 12-ي لۋنە 9-گو گودا  (835) وت شيۆەيتسەۆ پريبىلو كو دۆورۋ 30 چەلوۆەك ۆو گلاۆە س داشەندۋاچەنوم. ۆ ەرۋ پراۆلەنيا سيان-تۋن (860-874) شيۆەيسكي  ۆوجد دالە ي سيستسى پريسلالي ۆ ستوليتسۋ پوسلوۆ، نو، تاك كاك شيۆەيتسى بىلي نەزامەتنىمي ينورودتسامي، پوسلەدۋيۋششيە يستوريكي نە وستاۆيلي و نيح زاپيسەي». ال وسى ەلشىلەر مەن حالىق باسشىلارىنىڭ ەسىمدەرى شىڭعىز حاننىڭ «موڭعولدارى» جايىنداعى كىتاپتاردىڭ ەشبىرىندە كەزدەسپەيدى.

5. «تان تاريحىنداعى» شيۆەيلىكتەر مەن شىڭعىز حان حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى، تىرشىلىگى دە ەكى باسقا – شيۆەيلەر قوي مالىن ۇستامايدى، جىلقىنى از وسىرەدى، ال سيىر مەن دوڭىزدى كوپتەپ وسىرسە، شىڭعىز حان حالقى قوي مەن جىلقىنى كوپ ءوسىرىپ، سيىردى از، ال دوڭىزدى مۇلدە اسىراماعان;1220-1221 جىلدارى مۇقاليدىڭ ( بۇل ارابتىڭ «ءالي، عالي» سوزىنەن ەمەس،  التاي توبى تىلدەرىنە ورتاق «مۇقالعان» سوزىنەن، ماعىناسى – دومالاق كىسى)  ورداسىندا بولعان وڭتۇستىك سۋن ەلشىسى چجاو حۋن«مەن-دا بەي-لۋ» ەڭبەگىندە: «ۋ تاتار زەملي يزوبيلۋيۋت ۆودوي ي تراۆوي ي بلاگوپرياتنى دليا وۆەتس ي لوشادەي. ەتو ياۆلياەتسيا [يح] سرەدستۆوم ك سۋششەستۆوۆانيۋ. دوما يلي ۆنە دوما [تاتارى] پيۋت ليش كوبىلە مولوكو يلي رەجۋت وۆتسۋ نا پرودوۆولستۆيە. پوەتومۋ ۆ يح سترانە ۋ كوگو ەست ودنا لوشاد، نەپرەمەننو ەست شەست-سەم وۆەتس. سلەدوۆاتەلنو، ەسلي [ۋ چەلوۆەكا] ستو لوشادەي، تو [ۋ نەگو] نەپرەمەننو دولجنو بىت ستادو يز شەستيسوت-سەميسوت [گولوۆ] وۆەتس»، دەپ جازعان;شيۆەي ايەلى ەرى ولسە، قايتا تۇرمىسقا شاقپايدى، ال شىڭعىز حاننىڭ اكەسى قايتىس بولعان سوڭ شەشەسىنىڭ تۇرمىسقا قايتا شىققانى بەلگىلى; شيۆەي ەلىندە تەمىر از بولسا، ال ەرگەنەقوننان قيات، قوڭىراتتاردىڭ، ت.ب. «موڭعولداردىڭ» تەمىر تاۋدى بالقىتىپ شىققانى، سول كۇندى جىل سايىن «قىزعان تەمىردى توسكە سالىپ بالعامەن سوعىپ تويلايتىن ءداستۇرى» بارى بەلگىلى. تەمىرشىڭ دەگەن اتىنىڭ ماعىناسى «ۇستا» ەكەنىن كىتابىمدا دالەلدەگەنمىن. وسى ايتىلعان سالىستىرۋلار  «تان تاريحتارىنداعى» مەنۋ، مەنۆۋ موڭعول اتاۋىنا ەش قاتىسى جوق ەكەنىن دالەلدەسە كەرەك. شىندىعىندا، «تان تاريحتارىنداعى» شيۆەيلەر وزەن حالىقتارى. دەرەكتەر ولاردى «دوڭىزدى كوپ  وسىرەتىندىگى ءۇشىن «تۇڭعىس» اتانعان»، – دەيدى.

شيۆەيلىك مەنۋ تايپاسى  تۋرالى ءۇشىنشى رەت قىتاي تاريحشىلارى 1206 جىلى شىڭعىز حان باسشىلىعىمەن شىعىس تۇرىك تايپالارىنىڭ مەملەكەتى قۇرىلعاننان سوڭ قايتا ءسوز ەتكەن.چجاو حۋن ەڭبەگىندە: «ۆ ستارينۋ سۋششەستۆوۆالو گوسۋدارستۆو مونگۋس (تۇپنۇسقادا«مەن-گۋ-سى»). تسزينسكيە رازبوينيكي ۆوەۆالي س نيمي. ۆپوسلەدستۆي جە [تسزينسكيە رازبوينيكي] دالي [يم]  منوگو زولوتا ي شەلكوۆىح تكانەي ي پوميريليس س نيمي. كاك گوۆوريتسيا ۆ «چجەن-مەنتسزي» لي ليانا: «مونگولى (تۇپنۇسقادا «مەن-جەن») نەكوگدا پەرەمەنيلي پەريود  پراۆلەنيا نا تيان-سين ي [يح ۆلادەتەل] نازۆال سەبيا «رودوناچالنيكوم ديناستي ي پەرۆىم پروسۆەششەننىم اۆگۋستەيشيم يمپەراتوروم» ([يا]، حۋن، چاستو راسسپراشيۆال يح [وب يح پروشلوم] ي ۋزنال، چتومونگولى ء(تۇپن. «مەن») ۋجە داۆنو يسترەبلەنى ي يسچەزلي»،– دەيدى.

لي سين-ءچۋاننىڭ «تسزا-تسزي» ەڭبەگىندە دە: “سۋششەستۆوۆالو ەششە كاكوە-تو مونگولسكوە گوسۋدارستۆو ء(تۇپن. «مەن-گو»). ونو ناحوديلوس ك سەۆەرو-ۆوستوكۋ وت چجۋرچجەنەي. پري تان ەگو نازىۆالي پلەمەنەم مەن-ۋ. تسزينتسى نازىۆالي ەگو مەن-ۋ،مەن-گۋ. ەتي ليۋدي نە ۆاريلي پيششي. موگلي ۆيدەت نوچيۋ. وني يز شكۋر اكۋلى  دەلالي لاتى، كوتورىە موگلي زاششيتيت وت شالنىح سترەل. س ناچالا [گودوۆ پراۆلەنيا]  شاو-سين (1131-1162) وني ناچالي مياتەجي… يح ۆلادەتەل تاكجە نەزاكوننو نازىۆالسيا «پەرۆىم اۆگۋستەيشيم يمپەراتوروم-رودوناچالنيكوم»…وني بىلي داۆنو… تەپەر تاتارى نازىۆايۋت سەبيا ۆەليكيم مونگولسكيم گوسۋدارستۆوم («دا مەن-گۋ گو»), ي پوەتومۋ پوگرانيچنىە چينوۆنيكي يمەنۋيۋت يح [سوكراششەننو] مەن-دا («موڭعول-تاتار» اتاۋلىرىن قىسقارتىپ ايتقاندارى. ح.ق-ت). نو ەتي دۆا گوسۋدارستۆا وتستويات درۋگ وت درۋگا س ۆوستوكا نا زاپاد ۆ وبششەي سلوجنوستي نا نەسكولكو تىسياچ لي. نەيزۆەستنو پوچەمۋ وني وبەدينەنى پود ودنيم يمەنەم»، –  دەيدى.

وڭتۇستىك سۋن تاريحشىسى حۋان چجەن «گۋ-تسزين تسزي-ياو ي-پيان» (1256ج.) شىعارماسىندا: «سۋششەستۆوۆالو ەششە كاكوە-تو مونگولسكوە گوسۋدارستۆو.  ونو ناحوديلوس ك سەۆەرو-ۆوستوكۋ وت چجۋرچجەنەي. ۆو ۆرەمەنا تسزينسكوگو ليانا [ونو] ۆمەستە س تاتارامي پريچينيالو زلو نا گرانيتساح. تولكو ۆ چەتۆەرتوم گودۋ ناشەگو [پەريودا پراۆلەنيا] تسزيا-دين (1211-1212 جج.) تاتارى پريسۆويلي يح يميا ي ستالي نازىۆاتسيا «دا مەن-گۋ گو»– دەپ جازعان.

اكادەميك ۆ.پ.ۆاسيلەۆ(1818-1900):«دان-تسزين-گو-چجي» ۋتۆەرديتەلنو گوۆوريت، چتو نارود  مەنۆۋ جيل نا سەۆەرو-ۆوستوكە وت چجۋرچجەنەي، ي چتو ەتو سوۆسەم نە توت، كوتورىي سدەلالسيا پوسلە ي يزۆەستەن پود يمەنەم مونگولوۆ، كوتورىە جيلي نا سەۆەرو-زاپادە. تاكيم وبرازوم، نارود مەنۆۋ بىل توجە مانچجۋرسكي; ون وبيتال نا ۋستە امۋرا، گدە مى ي نىنە ناحوديم يميا مانگۋنى، ناسكولكو يزۆەستنو يز راسسكازوۆ پۋتەشەستۆەننيكوۆ، گوۆورياششيح مانچجۋرسكيم  يازىكوم، ا سلوۆو مەنگۋ وزناچاەت نا يح يازىكە رەكۋ، ي ودنورودنو س سوۆرەمەننىم مانچجۋرسكيم سلوۆوم مۋكە»، – دەگەن ەدى.

     شىنىمەن دە،امۋر، ۋسسۋري وزەندەرى بويىن مەكەندەيتىن تۇڭعىس تايپاسى ۋلچ بۇگىن دە «ماڭگۋسال»، ال نانايلار «مامعۇ، ماڭبۋ»، دەپ اتالۋدا. تۇڭعىس تىلىندە قازىر دە امۋر، ۋسسۋري، سۋنگاري سياقتى  ۇلكەن  وزەندەر «ماڭگۇ،  ماڭمۋ»، ال كىشىرەك وزەندەر «ماڭگۋقا(ن)»، دەپ اتالادى. ماعىناسى – قازاقستانداعى جەم-ەمبا، ورتا ازياداعى امۋ-داريا اتاۋلارىنداعىداي «ەم، ەمۋ، جەم» – اسىراۋشى. مۇنى «تۇڭعىس-مانجۇر تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى سوزدىگىنەن» («سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ» لەنينگراد. ناۋكا. 1975) كورۋگە بولادى:

مامڭۋ  رەكا امۋر.

نەگيدال مامڭۋ، مامگۋ، مامۋ – ر. امۋر.

وروچ ماڭگيدي، ماڭگۋدنا – امۋرسكايا ستورونا;  ماڭگۋ 1) رەكا; 2) رەكا امۋر.

ۋدەي ماڭمۋ، مانعۋ  1). رەكي امۋر، ۋسسۋري، سۋنگاري; 2). حور، بيكين، سامرگين ديالەكت. – ناناەتس;

ۋلچ  ماڭعۋ 1) رەكا (بولشايا); 2) ۋستار. رەكا امۋر; ماڭگۋقا(ن)  رەچكا.

وروك. ماڭعا – رەكا; ماڭعۇ – رەكا امۋر; مامعۇ، ماڭبۇ – ناناەتس; ماڭگۋسال – ۋلچي. نانايماڭبو، ماڭبۋ، ماڭۋ 1) رەكا (بولشايا); 2) رەكا امۋر.

مەمە – ماما. سولون  مەمە – ماما; ناناي مەمە -1. گرۋد، سوسكي، ۆىميا; 2) گرۋدنوە مولوكو. مانچجۋر.مەمە، مەمەنە، مەمە+ەنە – مات، كورميليتسا، مامكا; مەمە +اما – وتەتس 1) مۋج كورميليتسى; 2) پەرەنوسن. كورميلەتس. ياكۋت. ءماما – سوسكا، روجوك (دليا كورملەنيا رەبەنكا مولوكوم).

«ءبىز، تاتارلار!..»

شىڭعىز حان  مەن  ونىڭ حالقى جايلى زەرتتەۋشىلەر جاۋلانعان تسزين جەرىن (سولتۇستىك قىتاي) باسقارۋعا  قويىلعان مۇقاليدىڭ ورداسىندا 1220-1221 جىلدارى  بولعان وڭتۇستىك سۋن ەلشىسى چجاو حۋننىڭ «مەن-دا بەي-لۋ» شىعارماسىمەن تانىس بولۋعا ءتيىس. ول: «يا، حۋن، ليچنو زامەچال، كاك يح ۆرەمەننو زامەششايۋششي  يمپەراتورا گو-ۆان مو-حوۋ كاجدىي راز سام نازىۆال سەبيا “مى، تاتارى”; ۆسە يح سانوۆنيكي ي كوماندۋيۋششيە [تاكجە] نازىۆالي سەبيا “مى، دا-دا جەن”(«ءبىز، تاتار ادامدار» ح.ق-ا.). وني داجە نە زنايۋت، ياۆليايۋتسيا لي وني مونگولامي (مەن گۋ) ي چتو ەتو زا نازۆانيە» – دەپ جازعان.سونداي-اق: «پلەمەنا [تاتار] پرويسحوديات وت وسوبوگو رودا  شا-تو. يح  يمەيۋتسيا تري رودا: چەرنىە، بەلىە ي ديكيە.نىنەشني يمپەراتور چينگيس، ا تاكجە ۆسە (ەگو] پولكوۆودتسى، مينيسترى  ي سانوۆنيكي ياۆليايۋتسيا چەرنىمي تاتارامي» – دەيدى.

(پ. پەلو: “…كيتايتسى ۆ ناچالە XIII ۆ. چاستو نازىۆالي ناستوياششيح مونگولوۆ، مونگولوۆ چينگيس-حانا، حەي-دا „چەرنىە تاتارى”، ا ونگۋتوۆ وبوزناچالي يمەنەم باي-دا يلي باي دا-دا „بەلىە تاتارى” – دەيدى. وڭعىتتار قازىرگى قازاق رۋى ۋاق دەپ سانالادى. ەندەشە تاتارلاردىڭ اعى دا، قاراسى دا تۇرك رۋلارى).

    چجاو حۋننىڭ جازعانىنان بايقالاتىنى:

– رۋى جالايىر مۇقالي (جانە ونىڭ نوكەرلەرى) وزدەرىن «ءبىز تاتارلار» دەۋى – «تاتار»ول كەزدە (كەي جاعدايدا قازىر دە) ناقتى ءبىر تايپانىڭ عانا ەمەس، شىعىس تۇرك رۋلارىنىڭ بىرلەستىگىنىڭ اتاۋى ەكەنىن كورسەتەدى. («جامي ات-تاۋاريح»: «درۋگيە تيۋركسكيە رودى، پري ۆسەم رازليچي  يح رازريادوۆ ي نازۆاني، ستالي يزۆەستنى پود يح يمەنەم ي ۆسە نازىۆاليس تاتارامي» ء(ى ت. 2 كىت.102 ب.). ءبىز كىتابىمىزدا ورتاق «تاتار» اتاۋى ءىى عاسىردا، سيۋڭنۋ (حۋننۋ) مەملەكەتى ىدىراپ، كوپتەگەن شىعىس تۇرك رۋلارى سانبيلەرمەن بىرلەسكەن كەزدەن پايدا بولدى دەپ شامالادىق);

– جالايىر مۇقالي جانە كۇللى شىعىس تۇركتەرىنىڭ 1206 جىلدان «موڭعول» اتالۋى بۇنىڭ دا جەكە تايپانىڭ ەمەس، بىرلەستىك (مەملەكەت) اتاۋى ەكەنىن كورسەتەدى.چجاو حۋننىڭ: «وني داجە نە زنايۋت، ياۆليايۋتسيا لي وني مونگولامي (مەن گۋ) ي چتو ەتو زا نازۆانيە» – دەۋى شىڭعىز حان حالقىنىڭ ءالى جاڭا اتاۋعا ۇيرەنبەگەنىن، كسرو تارقاعاننان سوڭ بىرازعا دەيىن تمد اتاۋىنا ۇيرەنە الماعان ءبىزدىڭ كۇيدى كەشكەنىن اڭعارامىز – ەگەر شىڭعىز حان حالقى «تان تاريحتارىندا» 945 جىلى جازىلعان مەنۆۋ بولسا  مۇقالي ورداسىنداعىلار بۇل اتاۋدى 1220 جىلدارى جاقسى بىلگەن بولار ەدى، وزدەرىن «تاتارمىز» دەمەس ەدى. «موڭعول» (مەنگۋ ەل) اتاۋىن بىلمەۋ سەبەبى ونىڭ جۋىردا، 1206 جىلعى قۇرىلتايدا قابىلدانۋىنان (لي سين-چۋان «تسزا-تسزي» كىتابىندا: “كوگدا مونگولى (مەن-جەن) ۆتورگليس ۆ گوسۋدارستۆو تسزين، [وني] نازۆالي سەبيا ۆەليكيم مونگولسكيم گوسۋدارستۆوم (دا مەن-گۋ گو). پوەتومۋ پوگرانيچنىە چينوۆنيكي پروزۆالي يح مونگوليەي (مەن-گۋ)” – دەۋى جاڭا اتاۋدىڭ كورشى ەلدەرگە 1211 جىلدان باستاپ قانا بەلگىلى بولا باستاعانىن بىلدىرتەدى);

قورىتا ايتساق، تان مەملەكەتى، ت.ب. قىتاي تاريحنامالارىنداعى «مەنۋ» – وزەندىك شيۆەيلەر، بۇگىنگى تۇڭعىستىڭ ۋلچ، ناناي تايپالارىنىڭ اتا-بابالارى. ولاردىڭ تايپالىق اتاۋىنىڭ 1206 جىلى شىعىس تۇركتەرى قۇرعان «ەكە مەنگۋ ەل» (قىتايشا «دا مەن گۋ گو»، قازىرگى تىلىمىزبەن ۇلى ماڭگى ەل) مەملەكەتىنىڭ دە، حالقىنىڭ دا اتاۋىنا ەش قاتىسى جوق. (گو – قىتاي تىلىندە «ەل»، «مەملەكەت» ءسوزى، ورىستىڭ «(گو)سۋدارستۆو» ءسوزى وسىدان).

«موڭعول» ەمەس، «ماڭگى ەل» ەكەن

«عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» كىتابىندا جازعان وسى تۇجىرىمىما كەي زەرتتەۋشىلەردەن  «ماڭگى ەل» اتاۋى بۇرىن دا ايتىلعان» دەگەن پىكىر ەستيمىن. يا، ل.گۋميلەۆتىڭ، تاتار زەرتتەۋشىسى ر.بەزەرتينوۆتىڭ كىتابىنان «تۇرك قاعاناتىنىڭ  اتاۋى «ۆەچنىي ەل» بولىپتى» دەگەنىن، ونى ق.سالعاراۇلى «ماڭگى ەل» دەپ اۋدارىپ«ۇلى قاعانات»كىتابىندا: «تۇركتەردىڭ 552 جىلى ءجىۋجانداردى تالقانداپ، وزدەرىنىڭ مەملەكەتىن «ماڭگى ەل»  اتاعانى بارشاعا ايان» (166-ب.) – دەپ جازعانىن وقىعانمىن.

وسى زەرتتەۋشىلەر «تۇركتەر ءوز قاعاناتىن «ۆەچنىي ەل»(«ماڭگى ەل») اتاعان» دەپ قاي دەرەككە سۇيەنىپ جازىپ ءجۇر ەكەن؟» دەپ ىزدەپ، كولتەگىن «كىشى جازۋىنىڭ» 8-جولىندا: «وتۇكەن يىش ءولۇرسار بەڭگۇ ەل تۇتا ولىرتاچىسىڭ»  دەگەن  سويلەمدى  كورگەنمىن.  «بەنگۋ ەل» ءسوزىن ورىس  شىعىستانۋشىلارى  «ۆەچنىي پلەمەننوي سويۋز» (س.مالوۆ), ««ۆەچنىيا پلەمەنا وبيتايۋششيا» (ۆ.رادلوۆ، پ.مەليورانسكي), قازاق زەرتتەۋشىلەرى ق.سارتقوجا، م.جولداسبەكوۆ، ع.ايداروۆ، م.مۇحيتدەنوۆ، «ماڭگى ەل»، ا.امانجولوۆ «ۆەچنوە گوسۋدارستۆو» – دەپ اۋدارعان ەكەن. كونە تۇرك جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى ماتىندەرمەن تانىسا كەلە «ماڭگى ەل» تۇرك قاعاناتتارىنىڭ اتاۋى بولىپتى دەگەن ناقتى دەرەك تابىلماعانىمەن، ماڭگى ەل قۇرۋ شىعىس تۇركتەرىنىڭ ارمانى، يدەياسى بولعاندىعى انىقتالدى.

حارا داۆان كىتابىندا  شىڭعىز  حاننىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن «وزناچالو نامەرەنيە ۆوسستانوۆيت درەۆنيۋيۋ مونگولو-تيۋركسكۋيۋ يمپەريۋ ءحى ۆەكا» دەۋى ماعان:«1206 جىلعى  قۇرىلتايعا قاتىسقان جالايىر، قيات، كەرەيىت، نايمان، قىرعىز، ويرات، ت.ب. تۇرك تايپالارى وزدەرىن VI-VIII عاسىرلارداعى تۇرك قاعاناتىنىڭ مۇراگەرى ساناعاندىقتان بابالارىنىڭ ماڭگى ەل قۇرماق يدەياسىن جاڭا بىرلەستىگىنىڭ (مەملەكەت) اتى رەتىندە قايتا جاڭعىرتقان بولار؟» – دەگەن وي كەلدى.(«ماڭگى» ءسوزى «بەڭگۋ» (باڭگى) تۇرىندە كولتەگىن «كىشى جازۋىندا» بىرنەشە رەت كەزدەسەدى: 12-جول: «بۇنى كورۇڭ-ءبىلىڭ بەنگۋ تاش توقىتتىم»، 13-جول: «ەرىگ يەرتە بەنگۇ تاش توقىتتىم» (ەرۋلەگەن جەردە ماڭگى تاس تۇرعىزدىرتتىم). 1069 جىلى جازىلعان ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسىندا:  «ەraz qot tilek  arzu mengu  tile»، – دەگەن سويلەم بار).

بۇرىن-سوڭدى ايتىلعان – موڭعول ەتنوسىن تۇڭعىستىڭ مەنگۋ، مەنۆۋ تايپاسىنا تەلۋ، ءسوز ماعىناسىن جۋجان مەملەكەتىن  قۇرعان شەلۋننىڭ (402-410 جج.) اتاسى سانالاتىن سولتۇستىك ۆەي ەلىنىڭ مۋگۋليۋي  دەگەن  ادامنىڭ اتى دەۋ، راشيد اد-دين  «جامي` ات-تاۋاريحتا» (1310 ج.): «سلوۆو جە مونگول سپەرۆا زۆۋچالو «مۋنگول»، تو-ەست «بەسسيلنىي» ي «پروستودۋشنىي»، ابىلعازى «تۇرك شەجىرەسىندە» (1663 ج.): «مۇڭعۇل»  ءسوزى «مۇڭ» جانە «ول» دەگەن سوزدەردەن شىققان. «مۇڭنىڭ» ماعىناسى قايعى ەكەنىن بارشا تۇرك بىلەدى، – دەۋى، ت.ابەنايۇلى  كىتابىندا:  «ماڭ» – تۇرك تىلدەرىندە ءجۇرۋ، جىلجۋ ماعىناسىن بىلدىرەدى. وعان «قۇل» ءسوزى جالعانىپ «ماڭعۇل» اتاۋى شىققان»، – دەۋى، سانان شەشەنگەسۇيەنگەن اكادەميك گ.ءشميدتىڭ:«مونگ» زناچيت «نەپوكورنىي، نەۋستراشيمىي»، دەپ «موڭكۋ» سوزىنەن شىعارۋى، د.بانزاروۆتىڭ مۇنى تەرىس دەپ: «ونو رازلاگاەتسيا نا مون-گول، «رەكا مون»، –دەۋى،ق.دانياروۆ، ءا.تارازي، ە.قۇرمانباەۆ، ت.ب. «مىڭ قول»، باشقۇرت اكادەميگى كۋزيەۆ پەن ءو.جولىمبەتوۆتىڭ: «موڭعول» ەتنونيمىنىڭ شىعۋ تەگى «مىڭ قول» ەمەس، «مىڭ قۇل» سوزىنە بايلانىستى» دەۋى، ق.سالعاراۇلىنىڭ «مىڭ قۇل»يا «مۇڭدى قۇل» دەگەن پىكىرلەرى كوڭلىمە قونباعان.

سوندىقتان، مەنىڭ ساناما ءتاڭىرىنىڭ سالعانى  – جۇرتتىڭ سان-ساققا جۇگىرتىپ جۇرگەن «موڭعول» اتاۋىن  كولتەگىن ەسكەرتكىشىندەگى «بەنگۋ ەل» (ماڭگى ەل) سوزىمەن سالىستىردىم. ءارى قاراي زەرتتەۋ بارىسىندا شىڭعىز حان زامانىندا «موڭعول»  ەتنوستىڭ اتاۋى بولماعان، بۇل – شىعىس تۇركتەرى 1206 جىلى قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتاۋ دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەنمىن.

قازاق رۋلارىن «موڭعول»،  «تۇڭعىس» اتاتقىزىپ قويامىز با؟!

قازاق ەلىن قۇرعان  رۋلاردىڭ  كوپشىلىگىنىڭ  ءحىىى-ءحىV-عاسىرلارعا  دەيىنگى تاريحى التاي تاۋىنىڭ ارعى جاعىندا وتكەندىكتەن قيىر شىعىس ەلدەرىنىڭ تاريحى دا نازاردان تىس قالماۋى كەرەك. سوندىقتان نەشە جىلدان بەرى مەن «باتىستى شىعىسىم ەتۋدى» ازايتىپ، شىعىستى شىعىسىما اينالدىرعانمىن.1125 جىلى قيدان مەملەكەتىن جويىپ قازىرگى قىتايدىڭ سولتۇستىگىن العان، ىلە وڭتۇستىك سۋن ەلىمەن سوعىس باستاعان تسزين (التىن) يمپەرياسىنا سولتۇستىكتەن شابۋىلداعان، ءتىپتى  سالىق تولەتتىرگەن مەنۋ تايپاسىنىڭ كۇشەيۋى قاي جىلدارى بولعانى، ولاردى باسقارىپ، ءوزىن «اۆگۋستەيشي يمپەراتور» دەپ جاريالاعان وزەن تۇڭعىسى كىم ەكەنىن انىقتاماق بولدىم.

قىتاي قۇجاتتارىنان كەزدەسەتىن شيۆەيلىك مەنۋ اتاۋىن تۇگەلدەي دەرلىك ورىس اۋدارماشىلارى «مونگول» دەپ بۇرمالاپ جازاتىنىن كورگەن سوڭ: «شىركىن، قىتاي ءتىلىن ءبىلىپ،  تۇپنۇسقادان وقىسا عوي!» – دەگەنمىن. سويتسەك، ول ەلدە دە بيلىكتەگى اۋلەت اۋىسقان سايىن، كەلەسىسى كوميسسيا قۇرىپ، بۇكىل وتكەندەگى تاريحي  جازبالاردى  رەداكتسيالايدى ەكەن. 135 تاراۋدان تۇراتىن «تسزين تاريحى» قىتايدى شىڭعىزحان اۋلەتىنىڭ  سوڭعى قاعانى توعان تەمىر بيلەگەن 1344 جىلى جازىلىپتى. الايدا ونى 1634 جىلى قىتايدى ەكىنشى رەت جاۋلاپ «مانچجۋر» اتانعان تسين اۋلەتى كەزىندە ارنايى كوميسسيا انتيچجۋرچجەندىك تۇستارىن الىپ تاستاپ 1644 جىلى قايتا شىعارىپتى. ورىسشاعا گ.م.روزوۆ (1808-1856) اۋدارعان «انچۋن گۋرۋن» (يستوريا زولوتوي يمپەري) سول مانچجۋر نۇسقاسى ەكەن. تۇزەپ-كۇزەلگەن ونى تۇپنۇسقادا وقىعاننان دا پايدا جوق ەكەن. بۇل تۋرالى تۇسىندىرمەدە «چەتكو ناتسەلەننوە نا ۆوسحۆالەنيە دەياني پرەدكوۆ – چجۋرچجەنەي، ا تاكجە يح ۆوجدەي ي نا “ۋتۆەرجدەنيە ۆەليچيا مانچجۋرسكوگو نارودا” – دەلىنىپتى. سوندىقتان مانجۇر نۇسقاسىنان تسزيندىكتەرگە قارسى وزەن تۇڭعىستارىنىڭ سوعىسىن كەزدەستىرمەدىك.

تسزين يمپەرياسى تۋرالى وزگە دە بىرقاتار زەرتتەۋلەردە وزەن تايپالارىمەن سوعىس  جايى ايتىلماعان.سوعىستىڭ بولعان مەزگىلى تۋرالى وڭتۇستىك سۋن (قىتاي) تاريحشىلارى لي سين-چۋان «تسزا-تسزي» ەڭبەگىندە: «س ناچالا [گودوۆ پراۆلەنيا] شاو-سين (1131-1162) وني ناچالي مياتەجي»، ال حۋان چجەن: «ۆو ۆرەمەنا تسزينسكوگو ليانا (1150-1161) [ونو] ۆمەستە س تاتارامي پريچينيالو زلو نا گرانيتساح» –دەلىنگەن.

«يزۆەستيا و ناروداح  نيجنەگو امۋرا ي ساحالينا ۆ يستوريچەسكيح دوكۋمەنتاح XIII-XIV ۆۆ.» كىتابىنا كىرىسپە ماقالاسىندا و.يۋ.دەدياحين: «سەۆەرو-ۆوستوچنىمي پوگرانيچنىمي سوسەديامي  چجۋرچجەنسكوي يمپەري ياۆلياليسپلەمەنا ۋدەگاي ي تسزيليمي، پروجيۆاۆشيە نا نيجنەم امۋرە ي ساحالينە. پوسلەدنيە نەرەدكو وتوجدەستۆليايۋتسيا س پرەدكامي ۋدەگەيتسەۆ ي نيۆحوۆ. ۆ كاكوي ستەپەني زاۆيسيموستي ناحوديليس وني وت تسزينتسەۆ، يز يستوچنيكوۆ، وپۋبليكوۆاننىح ۆ ناشەي سترانە، پوچتي نيچەگو نە يزۆەستنو، زا يسكليۋچەنيەم توگو، چتو پلەمەنا ۋدەگاي ۆ XII ۆ.، پو مەنشەي مەرە، دۆاجدى پودنيمالي مياتەج ي پروتيۆ نيح ۆ ناچالە ەرى پراۆلەنيا تيان-حۋي (1123-1134 گگ.) پوسىلالاس كاراتەلنايا ەكسپەديتسيا يمپەراتورسكوي گۆاردي، سپۋستيۆشاياسيا نا سۋداح ۆنيز پو تەچەنيۋ ر. حۋنتۋنتسزيان (ت. ە. نيجنەمۋ تەچەنيۋ رەك سۋنگاري ي امۋر), – دەپتى.

م.ۆوروبەۆتىڭ «چجۋرچجەني ي گوسۋدارستۆو تسزين» كىتابىندا (موسكۆا. 1975. 117 ب.) تسزين يمپەرياسىنىڭ 1141 جىلى وڭتۇستىك سۋن مەملەكەتىمەن كەلىسىم جاساۋ سەبەبى  جايىن: «ۆاجنىم وبستوياتەلستۆوم، سرەدي پروچيح سكلونيۆشيم چجۋرچجەنەي ك زاكليۋچەنيۋ ميرا، وكازالوس وبوسترەنيە سيتۋاتسي نا سەۆەرنىح گرانيتساح يمپەري. زدەس جيلي منوگوچيسلەننىە ي پو سۆوەمۋ نراۆۋ ەششە بولەە ۆوينستۆەننىە، نەجەلي چجۋرچجەني، پلەمەنا مەنگۋ (مونگولى). نەكوگدا چجۋرچجەنى ي مەنگۋ بىلي سويۋزنيكامي ۆ بوربە س كيدانيامي، نو س پادەنيەم لياو مەجدۋ نيمي نامەتيلوس سوپەرنيچەستۆو. مەنگۋ پوستوياننو ۆتورگاليس ۆ سەۆەرنىە پرەدەلى مانچجۋري، ي ني تسەپ ۋكرەپلەني نا گرانيتسە، ني پوسىلكا پوداركوۆ نە سلۋجيلي دوستاتوچنوي گارانتيەي بەزوپاسنوستي گرانيتسى. ناكونەتس، ۆ 1136 گ. تسزين پوسلالا ۆ ەتي كرايا بولشۋيۋ ۆوەننۋيۋ ەكسپەديتسيۋ، كوتورايا ۆوەۆالا دولگو ي ۋپورنو، نو ۆ رەزۋلتاتە سوپروتيۆلەنيا مەنگۋ ي نەدوستاتكا پريپاسوۆ بىلا ۆىنۋجدەنا ۆەرنۋتسيا. نا وبراتنوم پۋتي ۆ 1139 گ. ونا بىلا رازبيتا. ۆ ەتوم جە گودۋ ك مەنگۋ  سو سۆويمي سوراتنيكامي بەجال سىن كازنەننوگو چجۋرچجەنسكوگو ۆەلموجي دالايا، ي ەتو ەششە بولشە ۋسيليلو پوزيتسي مەنگۋ. چجۋرچجەني پوسىلالي نا سەۆەر 80-تىسياچنۋيۋ ارميۋ پود كوماندوۆانيەم يزۆەستنوگو پولكوۆودتسا ۋچجۋ. ودناكو  دوبيتسيا  بولشيح ۋسپەحوۆ ون  نە سموگ، ي چەرەز نەسكولكو لەت – ۆ 1147 گ. بىل زاكليۋچەن مير. پوسلە ەتوگو ۆوجد مەنگۋ پروۆوزگلاسيل سەبيا يمپەراتوروم ي داجە ۆزيال  سوبستۆەننىي دەۆيز گودوۆ پراۆلەنيا، پراۆدا پروسۋششەستۆوۆاۆشي ۆسەگو ودين گود. نەسموتريا نا زاكليۋچەنيە ميرا، ستولكنوۆەنيا پرودولجاليس ەششە نەسكولكو لەت، نو زاتەم سۆەدەنيا و نيح پرەكراششايۋتسيا»،–دەپ جازادى، «تان تاريحتارىنداعى» مەنۋ، مەنۆۋ  اتاۋلارىن «مەنگۋ» دەپ وزگەرتىپ جانە بۇل اتاۋدى «مونگولى» – دەپ ءتۇسىندىرىپ.ال كىتاپتىڭ وسى سوعىس كەزىندەگى تسزين يمپەرياسىنىڭ ەكونوميكاسى جايىنداعى تاراۋىندا تىپتەن «مونگول» دەۋگە كوشەدى: «ۆ 1146 گ. ۆو ۆرەميا مونگولسكوي ەكسپەديتسي ۆ تسزين سۋششەستۆوۆالو تري ۆيدا ارمەيسكوگو دوۆولستۆيا: گارنيزوننوە، پولەۆوە، بوەۆوە». (روزوۆ اۋدارعان «تسزين تاريحىنىڭ» 1139 جىل وقيعالارىندا دالان دەگەن تسزيندىك باس قولباسشىنىڭ سۋن مەملەكەتىنىڭ جانسىزى بولعاندىقتان ولتىرىلگەنى ايتىلادى. ءدالاننىڭ بالاسى مەنۋ جەرىنە وسى كەزدە قاشقان سىڭايلى).

وسى مىسالداردان ورىس زەرتتەۋشىلەرى مەن اۋدارماشىلارىنىڭ  شىڭعىز حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ «مەنگۋ ەل» اتاۋىن قالايشا بۇرمالاپ «مونگول» دەگەن ەتنوس اتاۋىنا اينالدىرعانىن كورەمىز. م.ۆوروبەۆ كىتابىنىڭ 328-332  بەتتەرىندەگى – تۇڭعىس مەنۋ تايپاسى مەن شىڭعىز  حان حالقىنىڭ تاريحىن ارالاستىرعان قويىرتپاقتى ءتۇسىنۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. الگىندە عانا تسزيندىكتەردىڭ سولتۇستىگىندەگى حالىقتى «مەنگۋ (مونگولى), مونگولى» – دەي تۇرا، ەندى باتىسىنداعى حالىقتۋرالى دا: «سوبستۆەننو مونگولسكايا گرۋپپا پلەمەن، ستاۆشايا يادروم بۋدۋششەگو وبەدينەنيا، ۆو ۆتوروي پولوۆينە ءحىى ۆ. وبجيۆالا باسسەينى  رەك ورحون ي كەرۋلەن; دجالايرى جيلي ۆ دولينە ر.ونون، تايچجيۋتى – ۆ دولينح رەك ونون ي سەلەنگا، كەرەيتى – ۆ دوليناح رەك ورحون ي تولا، نايمانى – مەجدۋ حانگايسكيم ي التايسكيم حرەبتامي، تاتارى – ۋ وزەر بۋير-نۋر، مەركتيى – ۆ باسسەينە ر. سەلەنگي» – دەپ قىچانوۆتان سىلتەمە كەلتىرەدى. بۇل «مونگول» دەگەنى تۇرك تايپالارى ەكەنىن ءار قازاق بىلەدى. بىراق ۆوروبەۆ بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «ناشە راسسموترەنيە مى ناچنەم س مەنگۋسى (مانگۋتسزى، مەنگۋ، موكوشي) تو-ەست س مونگولوۆ. «دا تسزين گو چجي» سووبششاەت فانتاستيچەسكيە سۆەدەنيا و نارودە مانگۋتسزى، نادەليايا پوسلەدنيح روستوم ۆ ۆوسەم فۋتوۆ، سپوسوبنوستيۋ ۆيدەت زا نەسكولكو دەسياتكوۆ لي داجە مەلكيە پرەدمەتى، وبياسنيايا ەتو سۆويستۆو تەم، چتو وني نە ەلي گورياچەگو، ا پيتاليس ودنيم سىرىم ولەنيم مياسوم. ۆ پەريود ۋستانوۆلەنيا ديناستي تسزينتسى ۆەربوۆالي ۋ مەنگۋسى سولدات، نو نارۋشيلي ۋسلوۆيا وپلاتى».«مەنگۋسى (مانگۋتسزى، مەنگۋ، موكوشي)» اتاۋلارىنا: «پوسلەدني ەتنونيم ۋپوترەبلەن ۆ «تسزين شي» ۆمەستو مەنگۋ يلي مەنۋ، ۆەروياتنو، دليا ماسكيروۆكي نەپرياتنىح دليا مونگولوۆ فاكتوۆ يح پروشلوگو، ۆچاستنوستي پودچينەنيا  تسزين نا زارە يح يستوري» – دەپ چان حوك-لام ەڭبەگىنە سىلتەمە جاسايدى. مىنە، وسىلايشا جالايىر، كەرەي، نايمان، مەركىت، تاتار سياقتى تۇرك تايپالارى مەنگۋسى (مانگۋتسزى، مەنگۋ، موكوشي) اتالىپ شىعا كەلەدى!

م.ۆوروبەۆ ءارى قاراي: «وكولو 1135 گ. ۆوجد مونگولوۆ حابۋل-حان (پرەدوك چينگيسا) پريسۋتستۆوۆال نا كوروناتسي سي-تسزۋنا ي ۆ چەست ەگو بىل ۋستروەن پير. بوياس ۋسيلەنيا حابۋل-حانا تسزينسكي يمپەراتور پورۋچيل سۆويم ليۋديام سحۆاتيت ۆوجديا نا وبراتنوم پۋتي، نو وني پوگيبلي ۆ سحۆاتكە. ەتوت ەپيزود پوۆلەك زا سوبوي ۋبيستۆو ۆ 1137 گ. تسزينسكيح پوسلوۆ ي نەۋداچنۋيۋ ەكسپەديتسيۋ پروتيۆ مونگولوۆ»، – دەپ، زەرتتەۋشى تويامااعا سىلتەمە جاسايدى. ودان كەيىنگى: «حۋتۋلا-حان، سىن حابۋل-حانا، رازگروميل تسزينسكوگو ۆوجديا ي ۆەرنۋلسيا س بوگاتوي دوبىچەي» – دەگەن سويلەم شىڭعىز حان تۋىستارى جايىندا، ال استى سىزىلعان سويلەم جانە «مير بىل زاكليۋچەن ليش ۆ 1147 گ. ياۆنو ۆ پولزۋ مونگولوۆ: بىلا ۋستانوۆلەنا نوۆايا گرانيتسا مەجدۋ دۆۋميا نارودامي، 27 چجۋرچجەنسكيح كرەپوستەي ك سەۆەرۋ وت ەتوي گرانيتسى پەرەداۆاليس مەنگۋ، چجۋرچجەني سنابجالي يح ەجەگودنو بارانامي، كوروۆامي ي حلەبوم.چجۋرچجەني موگلي كونتوروليروۆات ۆ ەتيح مەستاح ليش گورنىە پروحودى، نو ەتو نە پرەپياتستۆوۆالو مەنگۋ سوۆەرشات نابەگي نا تسزينسكيە زەملي. ۆو ۆرەميا ەتيح نابەگوۆ چجۋرچجەني وتكۋپاليس رابامي، دراگوتسەننوستيامي ي تكانيامي. پوزدنەە مونگولى ستالي زاحۆاتىۆات ۆ پلەن كيدانسكيح ي كيتايسكيح جەنششين ي ۆستۋپات س نيمي ۆ براك»، – دەگەنى تۇتاستاي تۇڭعىستار تۋرالى.

وسىلايشا م.ۆوروبەۆ چجۋرچجەندەردىڭ سولتۇستىگىندەگى تۇڭعىس مەنۋ (مەنۆۋ) تايپاسىن، باتىسىنداعى، كەلەشەكتە، 1206 جىلى عانا «مەڭگۋ ەل» الاتىن تۇرك تايپالارىمەن ابدەن شاتاستىرىپ بىتكەن.سويتە تۇرا م.ۆوروبەۆ ءوزى: «ينتەرەسنو، چتو يستوچنيكي ءحىى ۆ. نە سچيتالي مەنگۋ (دۇرىسى: مەنۋ، مەنۆۋ) روديچامي مونگولوۆ.وني ۋكازىۆالي، چتو مەنۋ ناحودياتسيا نا ۆوستوكە، ا مونگولى – نا زاپادە ي يح رازدەليايۋت نەسكولكو تىسياچ لي»، – دەيدى. شىنىمەن دە; «تان تاريحتارىندا»: «شيۆەيتسى…  نا يۋگە گرانيچات س كيدانيامي»، «كيداني جيۆۋت ك يۋگۋ وت ر. حۋانشۋي. نا ۆوستوكە وني گرانيچات س گاولي، …نا سەۆەرە – دو زەمەل شيۆەيتسەۆ» – دەسە،چجاو حۋن: «زەملي، نا كوتورىح ۆپەرۆىە ۆوزۆىسيليس تاتارى  راسپولوجەنى ك سەۆەرو-زاپادۋ وت (زەمەل) كيدانەي»، – دەگەن.

لي سين-چۋان «تسزا-تسزي» كىتابىندا: «ۆ پەريود پروتسۆەتانيا گوسۋدارستۆا تسزين بىلي سوزدانى سەۆەرو-ۆوستوچنوە ۆەربوۆوچنو-كاراتەلنوە ۋپراۆلەنيە دليا وبورونى وت مونگولوۆ (تۇپنۇسقادا مەن-ۋ) ي  كورەي ي يۋگو-زاپادنوە ۆەربوۆوچنو-كاراتەلىيۋە  ۋپراۆلەنيە دليا كونتروليا ناد تەرريتوريەي تاتار ي سي سيا (تانعۇت)»، – دەلىنگەن. حۋان چەن مەنۋ تايپاسى تۋرالى: «سۋششەستۆوۆالو  ەششە كاكوە-تو مونگولسكوە گوسۋدارستۆو. ونو ناحوديلوس ك سەۆەرو-ۆوستوكۋ وت چجۋرچجەنەي. ۆو ۆرەمەنا تسزينسكوگو ليانا [ونو] ۆمەستە س تاتارامي پريچينيالو زلو نا گرانيتساح»، – دەۋى دە بۇلاردىڭ ەكى ءتۇرلى حالىق ەكەنىن، تسزين يمپەرياسىنا ەكى تۇستان شابۋىلداعانىن كورسەتەدى. (1739 جىلى جازىلعان «مين تاريحىنداعى»:  «ويراتى – مونگولسكوە پلەميا ي ناحودياتسيا ك زاپادۋ وت تاتار» – سويلەمى: «تاتارامي ۆ مينسكيح يستوچنيكاح نازىۆاليس ۆوستوچنىە مونگولى» – دەپ تۇسىندىرىلگەن).

«شۇرشىتتەرمەن سوعىسقان امۋر، ۋسسۋريدەگى بالىقشىمەنۋ حالقى قالايشا ورتالىق ازياعا كوشىپ كەلىپ موڭعول-تاتار بولىپ، جارتى عاسىر وتپەستەن مالشىلىقپەن اينالىساتىن  دالا  حالقىنا اينالىپ كەتكەن؟» – دەگەن سۇراقتارعا ايتارىمىز –  ول زاماندا ەكى حالىق تا ءوز ورىندارىندا بولعانىنا دالەلدەر جەتەرلىك. مىسالى، 1135 جىلى  باتىسىنداعى  «موڭعول» قابىل حان تسزيندىكتەرگە تويعا بارعان كەزدە، ولار  سولتۇستىگىندەگى «مەن-ۋ»-لارمەن سوعىسىپ جاتقان. مەنۋ (ناناي، ۋلچ), ت.ب. تۇڭعىستار بۇل ولكەگە كوشسە، ول  كەيىننەن، 1636 جىلدارى چجۇرچجەندەردىڭ «مانجۇر» اتانىپ قىتايدى ەكىنشى رەت جاۋلاعان كەزدە بولعان جاعداي. قازىرگى موڭعوليا حالقىنىڭ ءتىلىن تۇسىنبەيتىنىمىز سودان.

سونىمەن، قولىمىزعا تۇسكەن ەشبىر قۇجاتتان ءوزىن «يمپەراتور» دەپ جاريالاعان مەن-ۋ حالقىنىڭ باسشىسىنىڭ ەسىمى كەزدەسپەدى. ال م.ۆوروبەۆ ايتقان «1135 جىلى تسزين يمپەراتورىندا قوناقتا بولعان قابىل حاننىڭ مەنۋتۇڭعىسى ەمەس، رۋى قيات شىڭعىز حاننىڭ اتاسى ەكەنى بەلگىلى. راشيد اد-دين «جامي ات-تاۋريحىندا» قابىل حاننىڭ سول تويدا بيلەپ ءجۇرىپ تسزين يمپەراتورىنىڭ ساقالىن تارتىپ ويناعانى، سول ءۇشىن ارتىنان قۋعىنشى جىبەرىلىپ، ولاردى قابىل حاننىڭ ايەلدەرى، كەلىندەرى، ءۇي قىزمەتشىلەرى ساباپ ولتىرگەنى كەڭىنەن باياندالعان. وسى وقيعادان سوڭ كوپ ۇزاماي قابىل حاننىڭ اۋرۋدان قايتىس بولۋى دا ونىڭ ءوزىن «يمپەراتور» دەپ جاريالاماعانىن بىلدىرەدى.

و. يۋ. دەدياحين ماقالاسىندا: «ستويت لي ۋديۆلياتسيا تومۋ، چتو پوسلە دامانسكيح سوبىتي گ.ۆ. مەليحوۆ ۆ سۆوەي سپەتسيالنوي رابوتە پو سەۆەرو-ۆوستوكۋ مونگولسكوي يمپەري ۋپوترەبيت سلوۆو “امۋر” ليش ودناجدى، ۆ سكوبكاح، ا ۆ فۋندامەنتالنوي (ي، پوجالۋي، ودنوي يز لۋچشيح ۆ روسسيسكوي وريەنتاليستيكە) مونوگرافي م.ۆ. ۆوروبەۆا  زاگادوچنىم وبرازوم يسچەزنۋت داجە ۋپومينانيا و پوگرانيچنىح سوسەدياح يمپەري تسزين نا سەۆەرو-ۆوستوكە (لەتوپيسنىح پلەمەناح تسزيلەمي ي ۋديگاي) داۆنو ۆسەم يزۆەستنىح»، – دەۋى، وتارىنداعى ۇلتتاردىڭ تاريحىن، باتىرلارىنىڭ اتىن ۇمىتتىرۋ ماسەلەسىندە كسرو مەن قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تسەنزۋرالارى بىردەي «قىراعى»بولعانىن كورسەتەدى. مەنۋ كوسەمىنىڭ اتىن اتاۋعا دا، ءبىزدىڭ كەنەسارىعا سياقتى، «تابۋ» سالىنعانى بايقالادى.

اكادەميكۆ.پ.ۆاسيلەۆ موڭعول ءسوزىنىڭ ماعىناسى جايىندا: «مونگولىدوچينگيسوۆسكوي ەپوحي نيچەگو وبششەگو نە يمەلي س تەمي مونگولامي، نازۆانيە كوتورىح ۆسترەچاەتسيا ۆ كيتايسكيح يستوچنيكاح ۆ رازليچنىح ترانسكريپتسياح، ي ترانسكريپتسيا مەن-گۋ، وتليچنايا وت ۆسەح پرەجنيح ي ۋپوترەبلياۆشاياسيا ۆ وتنوشەني مونگولوۆ چينگيس-حانا، وزناچاەت ۆ بۋكۆالنوم پەرەۆودە “پولۋچيۆشي درەۆنەە” («ماڭگى». ح.ق-ت) ي ياۆلياەتسيا تولكو نازۆانيەم ديناستي چينگيس-حانا، كوتوروە بىلو پرينياتو پوسلەدنيم ۆ پودراجانيە كيتايسكيم يمپەراتورام»، (ۆ.پ. ۆاسيلەۆ، «يستوريا ي درەۆنوستي»، 159-161-ب.) – دەگەنىن كىتابىمدا جازعان ەدىم. ءسال انىقتاپ ايتايىن – «تان تاريحتارىندا» دا، وزگە قىتايشا قۇجاتتاردا دا وزەن حالقى «مەنۋ»، «مەنۆۋ» دەلىنگەن، ال شىڭعىز حان مەملەكەتى، حالقى «دا مەن گۋ گو» (ۇلى مەنگۋ ەل) دەپ جازىلعان. ەكەۋىن شاتاستىرمالىق.

1905 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ دۋماسىنا قازاق حالقىنىڭ دا وكىلدەرى كىرمەك بولعاندا ماركوۆ دەگەن سەناتور:«بۇلار شىڭعىز حاننىڭ، تەمىرلاننىڭ تۇقىمدارى، اباي بولۋىمىز كەرەك!» دەگەن ەكەن. بوتەن ەلدەر باياعىدان ءبىلىپ وتىرعان شىندىقتى  قازاقتاردىڭ ءوزى مويىنداعىسى كەلمەي، رۋى قيات شىڭعىز حاندى «موڭعول» دەپ ىتىرىنۋدا. ال شەتەل زەرتتەۋشىلەرىنە سالساق قازاق رۋلارىن (جالايىر، نايمان، كەرەي، ت.ب.) «موڭعول» دەگەنىمەن قويماي، ەندى تۇڭعىس (دوڭىز) تايپاسى ەتىپ شىعارعانىن كورىپ وتىرمىز.

«ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى»، – دەپ اس بەرگەنىمىزبەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن ريزا قىلۋداعى ەڭ ۇلكەن ساۋاپ ءىس – ولاردىڭ تاريحتا اتقارعان ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋ، وزگەلەرگە يەمدەنگىزبەۋ بولسا كەرەك. وزگە ەلدىڭ باقاي-ەسەپ تاريحشىلارىنا رەنجۋ بەكەرشىلىك.تاريحىمىزداعى  اق-قارانى  اۋەلى ءوزىمىز  مويىنداۋىمىز قاجەت. ەندەشە مەنىڭ وسى تاقىرىپتاعى  پىكىرلەرىم جازىلعان «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» جانە «رۋسسكي يازىك درەۆنەتيۋركسكي؟» اتتى كىتاپتارىمدى (ەكەۋىن دە 2013-2014 جج. قر عىلىم اكادەمياسىنا، قر تاريح ينستيتۋتىنا، قر پرەزيدەنتىنە بەرگەنمىن) ءتيىستى عىلىم مەكەمەلەرى تالقىعا سالىپ، دۇرىس يا بۇرىس ەكەنىن انىقتاپ، وقۋلىقتارعا ەنگىزەر ۋاقىت جەتتى. ويتكەنى اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىنىڭ شىندىعىن ءبىلۋ حالقىمىزدىڭ بۇگىنىنە دە، كەلەشەگىنە دە كەرەك ماڭىزدى ماسەلە.

www.writers.kz