Саясат Суреттер сөйлейді Тарих
Шарқи Түркістаншыл мен Чин Түркістаншыл арасындағы қақтығыс
kerey.kz
1947-1948 жылдың өрара кезеңінде Үрімжідегі қазақ игі-жақсылары мен зиялылары, саясаткерлері өлкелік үкіметтің төраға, хатшыларымен бірлесіп Үрімжі қаласына қарасты Қаратау (қытайша 南山) баурайында Наурыз мерекесін тойлап шағын құрылтай жиналысын өткізеді. Наурыз мерекесіне тігілген оншақты кигіз үйдің және өлкелік үкімет төрағалары мен әскери адамдардың (қазақ әскері де бар) суретін анық көре аласыз.
1947-1948 жылдары Шарқи Түркістаншыл күштер мен Чин Түркістаншыл күштер арасындағы қырғиқабақ қақтығыс қатты ушығып тұрған кез еді. 1946-1947-1948 жылдары Манас, Құтыби, Бөкен (Фукаң), Жемсары, Шонжы, Мори аудандарынан қазақ әскері жасақталып Манас өзенінің күнбатыс бетіндегі Шарқи Түркістан әскеріне арнайы қарулы қорғанысқа өткен кезең еді. Сонымен Манасты шекара еткен Шарқи Түркістаншыл күштер мен Чин Түркістаншыл күштер болып екі жаққа бөлінген қазақтардың саяси оқиғасы біршама терең сипат алды. 
1946-жылы Шарқи Түркістан мен Гомин екіжақ “11 тармақтан” тұратын келсімшартқа қол қойды, келсімшартта Шарқи Түркістанның 30 мың әскерін 15 мыңға қысқарту туралы хаттама бар болатын. 1946-жылдан бастап Шарқи Түркістанның әскери қосыны жаппай қысқартыла бастады, әсіресе совет одағынан көмекке келген екінші жаһан соғыс майданын көрген қазақтар түгелдей қайтып кетті. Советтен келген әскери көмек кілт тоқтауына байланысты Шарқидың әскери құрамы тәжірбиесіз қалды. Соғыс стратектері қайтып кетті, оның бір жағы 1944-45 жылдары Шарқи Түркістанда әскери реформа жүргізіліп соғысқа едауір ысылып қалған жергілікті партизан қазақтарды ауылға қайтарып жіберіп, орнына соғыс тәжірбиесі аз кілең жастарды әскер қатарына алған еді. Олар әскери түзілістен өтпей жатып 1946-жылы Советтің әскери маман, технолоктары қайтып кетті. Бұл өлара кезең Чин Түркістаншылдардың Манастан Мориға дейінгі аумақтан арнайы қазақ әскерін жинауына және Ішкі қытай арқылы Ақш-тан әскери қару кіргізуіне мүмкіндік берді. Пәтіқан Дәлелқанұлы Сүгірбаевтің “Оспан сірә қандай адам” атты естелігінде Оспан мен Үрімжідегі қазақ оқығандары ақылдаса келіп төрт қазақты Ақш-қа оқуға аттандырғанын тілге тиек етеді, және олар сол күйі Ақш-та қалып қойды деп жазады. 1947-жылғы Нан Киндегі ұлықұрылтай жиналысында ішкі қытайда білім алып жатқан Шыңжаңдық қазақ, ұйғыр студенттерге саяси идеялогиялық үгіт-нәсихат қатты жүргізілді. Шарқи Түркістаншылдар өз идеясын тықпалады, оған қарсы Чин Түркістаншыл күштер Шарқидың алдауына түспеуді, туған елге оралған соң өздеріне жақтас болуды үгіттеді. Ішкі қытайда әскери колледжде оқыған қазақтар 1947-жылы Чин Түркістаншылдар құрамындағы қазақ полкында әскери маман болды. Олардың кейінгі тағдыры мүлде беймәлім. 
Саяси қақтығыс Үрімжі қаласында да түс алып жатты. Шарқи Түркістаншыл күштер Үрімжідегі өлкелік үкіметтің төрағалары Масқұт, Жанымқан, Қадуан, Сәліс, Закариялардың үстінен орталық билікке шағым хат жолдаса, Чин Түркістаншыл күштер он мың адамдық Қазақ, Дұңған митингін ұйымдастырып Үрімжідегі Шарқи Түркістаншыл тұлғалардың Құлжаға отставкаға кетуін талап етіп жатты. 
Бұл дерекке тұздық болатын қазақ әскерлерінің суретін кейін жариялауды дұрыс көрдім. Суреттен Үрімжінің Қаратауындағы қазақ кигіз үйін анық көре аласыз. Қазақтар игі-жақсыларды жиып наурыз беріп жатқан кезде, Чин Түркістаншыл қазақ әскерлері де амандыққа кепілдік ету үшін сол маңыды қорғап жүргенін байқауға болады. Әрине, бұл наурыз мерекесі байланысымен қазақтар өлкедегі саяси тұлғаларды жинап келелі мәселелерді ортақ ақылдасқаны анық. Бұл жиналысқа қатысушы тұлғалардың суретін кейін салайын…
Kerey.kz
Пікір қалдыру