Тарихыңды тани біл (яғыни Абақ Керейдің 12 руының ноқтағасы Ителі руы жайында)
kerey.kz
Байахмет Жұмабайұлы
Тарих – әсте кешегіні аңсау емес, керісінше еске алу. Яғыни бабалар ізіне үңілу, бүгінгі бейбіт елдің кешегі тарихына көз жүгірту. Ендеше мынау бейбіт заман өткенімізге орай жаратып бергін абзалдылығына шынайы рахымет айтамыз. Біз ұлттар ара, рулар ара берекеге мән бере отырып, Қазақ тарихының ұсақ деталы болған рулық шежірені зерттеп анықтау, осы арқылы, ұлт, отан тіпті дүние тарихына өз есемізді қосу деген мақсатты алдыға ұстаймыз.
Айырықша ескертеріміз: «зерттеуіміздің жеткен жері осы» дегендік емес, бұлар тек көзқарас. Әр дәуірдегі жазылым, айтылымдардан алған дәлелдер ғана. Енді бір рудан озу, биіктеу деген ойдан аулақпыз. Әрбір ру өзінің тарихына осылайша үңілер болса, мүмкін, ұлт тарихының негізі қаланар дегенді ескере кетпекпіз.
Материялдық деректер
Кеңесті арыдан бастауға тура келеді. Ойткені оқырман үшін ұғынықты болуға ежелгі материялдық деректер әрине қажет. Мүмкін, дәп басып айта алмаса да ескеруге, пайдалануға болатын тарих жатқандықтан, бұлайша тоқталуға тура келеді.
Халқымыздың тарихы қытай халқының «ханнама», «тарихнама» сияқты ежелгі тарих бумаларынан анықталып, жұрт жүрегіне қонымды зерттеулерге ие болып отыр. Ендеше осы арқылы Ителі руының пайда болуын материялдық деректермен анықтап көрелік.
Әуелі Теле, Телі тайпасының атымен байланыстыра зерттегеніміз жөн көрінеді. Қытай жазбаларында «Чуәнроң»(犬戎) деген ертедегі елдің аты бар. Мұның мағынасы – «Ит телі» деген сөз. Бұл тайпа ерадан 1000 жыл бұрынғы «Жоу» патшалығы заманынан бастап қытайша жазбаларға түскен. Жаңа ерадан бұрынғы 771 жылы осы «ит телінің» «жоу»( 周) патшалығы жеріне басып кіргені жайлы деректер бар. «Бұл ел батыс жақта кең далада арлы-берлі көшіп-қонып жүреді, мал шаруашылығымен шұғылданады, Аң-құс атып жейді, итке табынады, өте жауыз келеді, Елді тонағанда шиебөріше шабады. Ғұндардың бір тармағына жатады, ғұн ішінде күшті ру. Адамы да, жері де көп. Әсіресе ақ ит пен ақ қасқырға өлердей табынады.» деген деректерді айта келіп, «бұл Ителі өз ішінен он екі руға бөлінеді» деп сол кездегі жер атымен байланысты он екі рудың атын атайды. Бұл ру аттарының артына түгел «犬» (ит) сөзі жалғанған. Ал «таң»( 唐) хандығы заманына келгенде бұл Ителі тағы да ауызға алынады да: «қырылып бітбеген, түтін саны шамамен 600 мыңнан асады» делінсе, тағы бірде: «Ителі үйсіндермен түбі бір ел» дейді. Біз бұл деректерден ғұн және түрік тайпаларында итті төтем еткен ел болғанын, олар төтеміне қарай «Ителі» атанғанын көре аламыз. «жоу» патшалығы заманынан 1500 жыл кейінгі «таң» патшалығы заманы түріктер тарих сахнасына шыққан заман. Ол кезде Ителі түріктердің бір тармағы болған делінеді. «нүрилаһ» деген шығармадан Қаһарман Мұқанұлы қатысты деректерден ситат ала келіп: «Ителі мен итеңмен көкбөрі төтемінен пайда болған» деген деректі айта келіп: «бұл ерте заманғы көк бөріні төтем тұтқан ғұн, түрік тайпаларының бүгінгі қазақ ішіне сіңген тұқымы екенін білдіреді» дейді.
Қытайдың «таңнама», «ханнама» жазбаларнда: «ғұндар жауынгерлерін бөрі деп атайды, олар бөріні тәңір деп сенетіндіктен жалауларына бөрінің бас суретін салады» деген деректер кездеседі. Сонымен қатар «түріктер бөріден туған он күшіктен туған» деп он оқ бүдүн елін айтса, түріктер сол ғұндардың ұрпағы екенін де жазған. Үйсін Күнби Елжауды көк құртқа емізіп, асырағаны туралы аңыз жалпыға таныс. Ал, қазақ батырлар жырларында «бөрілім менің байрағым, бөріні көтерсем, қозады менің айбарым…» деген жыр жолдары айтылады. «оғызнама» кітабында оғызхан «көкбөрі ұран болғай» дейді. Бұдан оғыздардың ұраны «көкбөрі» екенін білуге болады. Мысалы, Орақ Мамай жырында Мамай өзін: «көк арланның көзімін, өшпенді жаудың өзімін» дейді. Ол өзін киелі тектен санайды. Ал «Қобыланды жырында» Қобыландының әйелі «Аққұртқа» деп аталады. Бұл ұрғашы бөрінің аты болып, осы күнге дейін қолданылады.
Кейде ру аттарының жер аттарымен байланысып жататыны шындық. Мысалы еділ өзіні бірде «итыл» деп жазылса, бірде «итіл» деп жазылған. Еділ өзенінің бойында «итыл» атты қала да болған. Мұны түрік тайпалары тұрғызған. Кейін түрлі халықтар аралас қоныстанған.
«Қазақ совет энциклопедиясының» №3 кітабында «Еділ өзенін орыстар Олга деп атайды, түрік тілдес халықтар Итыл немесе Еділ деп атаған» десе. Осы кітаптың 280 бетінде: «Махмұт Қашқаридың еңбектерінде Итілік деген түрік тайпасының қыруар иті болған. Сондықтан оларды ешкім жеңе алмаған. Осы тайпаның түрік тілінде сөйлегені анық» деп дерек береді. Ал енді «оғызнама» жырында да «итыл» деген жер аты айтылады. Сөйтіп «итыл», «итіл», «едік», «итілік» деген сөздер ұқсас бір атау екені өз-өзінен білініп тұр.
Тағы да орыс деректерінде орысша бұл тайпаның «имек», «янму» деп тарихқа түскенін, бұлардың 652 жылы Ертіс алабын мекендегені, түтін саны 50мыңдай түрік тайпасы екені айтылады. Бұл «қытай» жазбаларындағы айтылымдарға да сәйкеседі. Бұл деректемелер «Қазақ Совет энциклопедиасының» и әріпті бөлімінде берілген.
Ителі руының арғы тегі «телі»(铁勒) тайпасының тарихымен тығыз қатысып жатқанын байқай аламыз. «қытай» жазбаларында «телі» тайпасы түріктердің бір тайпасы, ежелгі ғұндардың ұрпағы ретінде қолданылғанын да айтады. «сүй»( 隋) патшалығы кезінде телелер өз ішінен 9 тайпаға бөлінетіні айтылады. Бірақ рулар аты толық жазылмаған. Аталған теле руларының ішінде «Байлау» руының және «Хуйгы» (回纥) руының аты бар. Осы «Хуйгы» руын «Қойлау» деп білуге болады. Бұл тайпа «Хуйгу» деп те жазылған. Бұл «Қойлау» дегенге дәл келеді. Осы деректе «Телі» тайпасының «Қолау» руы 630 жылы ұлкен хандық орынға шыққандығы айтылса, қазақ шежіресі Ителіні қойлаудан таратады. Ертеде Қойлау мен Байлаудың екеуі де Телі руы аталғаны даусыз. Қазақ шежірелерінде Қойлау мен Байлауды бір адамның баласы етіп көрсетеді. Міне бұл қытай жазбаларындағы Қойлау мен Байлауды Телі руы деп атағанымен қабысып тұр. Сондықтан да кейін келе телі атауы тек Ителінің атында ғана сақталып қалғаны тәрізді. Бұдан Ителі атауының телі тайпасымен тығыз қатысып жатқанын, Ителі дегеніміздің өзі телі тайпасы болып шығатынын бір қырынан спаттайды.
Телі немесе Теле руы қытайша деректерге «Шыңтелі» болып та жазылыпты. Бұл атау «Ителі» деген сөздің дыбысталуына тіпті де жақын. Ендеше біз зерттермендер назарымен қарар болсақ, бұл жөнінде белгілі зерттеуші Әбілез Қамызаұлының «Әлмисақтан» еңбегінің 26 бетінде ит жайында тоқтала келіп: «Ирандықтар итті сак дейді екен. Өздерімен көп жауласқан ғұндардың көшпенді тайпаларын олар кемсітіп «сақ» деп атаған сөз бар» десе, осы кітаптың 27 бетінде «неге табынса, нені төтем тұтса ол кездегі адамдар соны шыққан тегіміз және қорғаушы, жарылқаушы иеміз деп білген. Ит-құсқа табыну тағылық заманның басқы кездерінде басталған болуы керек. Байырғы ру-тайпалардың кейбіреуінің «Итыл», «Ителі», «Ителмен», «Итемген» т.б. аталуы да осыған байланысты деуге болады. Сондықтан Сақтардың «Сақ» деп аталуын ирандықтардың итті солай атайтындығын түсіндіргеннен гөрі бұл атаудың ирандықтардың сөздік қорында ит мағынасында сақталуының өзі ежелгі «сақ» тайпаларының ирандықтардың етникалық құрамында болғандығымен түсіндірген жөн сияқты» дейді.
Ал, Қадыр Жұмақанның Телі тайпасы жөнінде былай бір ситат келтіргені бар еді:
«Күлтегін» деген 7 ғасырдың айғағы. Бұрын сол 7 ғасырда итке табынған теле тайпасы деп анау маңгі таста жазулы тұр. Сондықтан Телі тайпасы тура жаңағындай ұзақ тарихқа ие.
Моңғұляның 2009 жылы «дастан» баспасынан шыққан «Алтайым алтын бесігім» атты кітаптың 63 бетінде Ителі елі жөнінде былай дейді:
«Тағы бір басқа уәжке жүгінсек, Ахметалының бірнеше баласы болған. Солардың біреуі Көкбұлақ екен. Ителі руы сол Көкбұлақтан тарайды. Көкбұлақтың сәби кезінде анасы екі баланы тел қозыдай көріп емізіп өсірген екен. Арада екі бірдей баланы емізгенде сүт келмеген соң екі теліге еміреніп: «иі, иі, теліге иі» деп көзіне жас алады. Бұны көрген ауыл адамдары балалардың қамын ойлап: «иі, теліге иі» деп жалбарынып, тілек тілеген екен. Осылай Ахметәлінің баласы Көкбұлақ өсіп-ержетеді. Аса ақылды болады. Көкбұлақтың ел бастаған кезі екен. Содан «баяғыда шешесінің омырауына тоймайтын телілер қайда? Сондағы өзіміздің: «иі, иі, теліге иі» деп теліген ұлымыз осы Көкбұлақ емес пе?» дегенді естігендердің көңілі көншіп: «бұл баяғыдағы иітелінің ауылы екен ғой» деп, содан «иі, иі, телі» атанған екен» деген аңыз айтылады.
Тарихи деректерді тереңірек зерттеген кей пікірлерге жүгінер болсақ та «Сауыр» атауы моңғұлар бұл жаққа келген 13 ғасырдан көп бұрын қалыптасқан. Сауырды 6 ғасырдың өзінде түркі тектес Телі тайпасы мекен еткен, содан телі атауы Ителі руының атында сақталған» деген екен Жайсаң өңірінің тарихи кітабында.
Міне, бұның бәрі тарих. Әрине, оқырман санасында болатын қазыналы тарихтарымыз. Десе де ерекше есте болар: Шежіре халқымыздың рухани құндылығы. Себебі ататекті Европа елінде ең текті, ақсүйек, инабатті адамдардың ұрпағына жалғастыратын болса, Ал, біздің халқымызда бұл ұлттық дағдыға айналған. Сондықтан да «тегін білмеу – тексіздік» деп қорта келіп, шежірені барынша мұқият, қанық сақтай білгендіктен. Қазырғы қазақ шежірелері құймақұлақ қарияларымыздың алтын кеудесінен бүгінге жеткен құндылықтарға ие жауһар деп танып, аялап, әспеттеуге хақылымыз.
kerey.kz
Пікір қалдыру