Naurız saltı turalı wğım
kerey.kz
Bolat Bopaywlı
Etnograf,sınşı, zertteuşi
Qazaq halqı Naurız toyın ötken ğasırlarda öte ülken meyram retinde dabıralı ötkizgen. Osı kezde onıñ dästürli ädebieti men mädenieti, ädet-ğwrpı, salt-sanası ötken tarihı, bügini men bolaşağı kögenköz jas buın wrpaqqa ügittelip otırğan.
1. Qazaq halqı naurız küninen bir küni bwrın üylerin qağıp-silkip tazalaydı. Mereke küni kietin sändi kiimderin äzirleydi. Kirlerin küni bwrın juadı. Meyram küni kir jumaydı. Kir jusa üyden «qwt ürkedi». Bastan baq tayadı. Eger sol küni bilmey kir jusa, qolı qaltaq boladı dep nanadı. Eski-qwsqı kiimderi bolsa jağa, tüymesin üzip alıp qaladı, qalğandarın otqa jağıp jiberedi. Qoqısqa tastamaydı. Qoqısqa tastasa tastağan kiimniñ iesine jın-jıbırdan dert jabısadı. Jazılmas auruğa joığadı. İsi ilgeri baspaydı dep qorqadı.
2. Qazaq bwrınğa köne zamanda 21 naurız küni tünde üyiniñ törine qos şıraq ağıp qoyadı eken. Onısı üydegi erli-zayıptı eki adamnıñ ömiri sol qos şıraqtay jarıq bolsın, baqıtı bayandı bolsın, bağı örlesin, däuleti artsın, ğwmır jastarı wzaq bolsın, ömirinde qiındıq körmesin, köñilderi sol şamday mazdap janıp twrsın degen izgi tilektiñ beyne belgisin bilidiredi. Qazaqtıñ ejelgi wğımında 21 naurız küni jer iesi Qızır ata dalanı aralaydı eken. tañ bozarıp kele jatqanda, meyiri tüsken bir üyge kelip qonadı. Qızır qonğan üyge qwt-bereke daridı, däuleti şalqidı. «Qızır baba» aralağan auılğa baq oraladı, ırızdığı molayadı dep senedi. Bwl tüni auıldağı köñili jaqın ağayın adamdar toptasıp alıp, Qızır qonadı-au degen bir üyge jinaladı. Olar äueli bosağadan oñ ayaqtarımen attaydı. «Bosağa qwttı, irge mıqtı bolsın, tañmen talasıp üyiñe qıdır qonsın» – dep jaqsı tilek aytadı. Sol üyge arnap alıp kelgen sıylıqtarın üy iesine wsınadı. Azaq mereke tüni üyine şaqırılmay kelgen qwdayı qonaqqa erekşe quanadı. Sebebi qazaqta mınaday wğım bar. «Üyge qonaq keluden bwrın onıñ dämi özinen bwrın kiredi. Qonağı köp üy berekeli boladı. Qonaqpen ilesip üyge qwt qonadı. Qırıqtıñ biri Qıdır, osı kelgen qonaqtıñ biri Qıdır boluı mümkin», – dep senedi. Al sol küni jiılğan top tüni boyı wyıqtamaydı, än aytadı, küy şertedi, bi bileydi, är aluan äzildi äñgime düken qwradı. Qızdardıñ keluin kütedi. Jaña künniñ şığuın qarsı aladı. Üy iesi qonaqtarına aqsarbas qoyın atap soyadı. Mol da bay şülen dastarhan jayadı. Qonaqtarın jayrañ qaqqan qabaqpen kütip aladı. Jıiılğan top bir-birin renjitip almauğa mwqiyat nazar audaradı, erekşe köñil böledi. Bwl tüni renjisip qalsa, birinşiden, Qızır baba şamırqanadı, üyeg kelmey ketip qaladı. Qızır kelmese üyden qwt ketedi, aldıdan as ketedi, qoradan mal ketedi dep üreylenedi. Endi biri jıl basında wrsısıp-qağısıp, renjisip qalsa, jıl basındağı janjal jıl ayağına deyin jalğasadı dep ırım etedi. Sondıqtan bwl tüni jwldızı jaraspaytın adamdar bir jerge jinalmaydı.
3. Qazaq halqındağı naurız küniniñ tağı bir bastı erekşeligi sol küni bir-birine jolıqqan adamdar erekşe jılı jüzben sälem beredi, tös qağıstırıp amandasadı. Bir-birine jaña jıl tılegin bildirisedi. Mäselen,
Assalaumağaleykum!
Wlıs kün oñ bolsın,
Aq mol bolsın,
Qayda barsa jol bolsın,
Aldıñnan şığıp Qızır, İliyas,
Qwrmetpen sağan qol bersin,
Bala-şağañ baqıttı bolsın,
Tört tülik aqtı bolsın.
Wlıs bereke bersin,
Bäle-jala jerge ensin.
Jılıñ esen bolsın,
Ayıñ aman bolsın.
Küniñ köñildi ötsin!
Jamandıq eski jıda qalsın,
Baqıt esikten ensin.
Bağıñ basta qalsın,
Dwşpan taban astında qalsın.
Jaña jıldan jarılqa,
Eski jıldan esirke!
4. Qazaq soğımnan qalğan sür et, bolsa qoydıñ bası, süt, qatıq, tarı, biday, sarımsaq qatarlı jeti tağamdı qosıp, qazan tolı «Naurız köje» nemese «Tileu köje» jasaydı. Aq dastarhanğa «Aq ırıstan» – qatıq, qwrt, irimşik, qaymaq, kilegey, «kök ırıstan» – jüzim, alma, banan, meyiz, qayın, qarbız, «öızıl ırıstan» – qoydıñ bası, jambas, ortañ jilik, käri jilik, jaya-jal, qazı-qarta, «daqıl ırısınan» – biday, tarı, küriş, arpa siyaqtı tağamdardan jasalğan jeti türli tağam qoyadı. Dastarhandı molınan jayadı. Wlıs küngi jayılğan dastarhan barınşa mol boladı. Soğan oray qazaqtarda mınaday söz tirkesteri bar: «Dastarhan aş bolsa, qonaqtıñ köñili jarım boladı», «Jıl basındağı joqşılıq jıl ayağına deyin jalğasadı», «Jıl basında datarhan toq bolsa, jıl ayağına deyin uayım joq boladı, üyge ay sayın ırızdıq oraladı», – mine, osı sözder ejelgi ata-babalarımızdıñ nanım-senimderin, ädet-ğwrıptarın odan äri ayqınday tüsedi. Qazaqtıñ ejelden qalıptasqan salt-dästüri boyınşa Wlıs küni auıl adamdarı bir-biriniñ üyine qıdıradı. Wlıs künge arnap jasalğan tağamdarın işip-jeydi. Sonıñ işinde «Tileu köjeni» toyıp işu ırımı bar. Al qoydıñ basın auıl aqsaqaldarına tartadı, jastarğa bermeydi. Sebebi, jasındaikärilik kelmesin, ädepsz bolıp auıl aqsaqalınıñ aldınan ötpesin degen joldı, joralğını biledi. Käde boyınşa, auıl aqsaqalı tabaqtağı asqa, aldına pisip twrğan basqa bata jasaydı. Mısalı:
Wlıstıñ wlı küni qazaqn tolsa,
Sol jılı aq mol bolar.
Wlı adamnan bata alsa,
Sol jılı olja köp bolar.
Wlıs naurız oñ bolsın,
Aq ırıs mol bolsın.
Qayda jürse de jol bolsın,
Aldıñnan Alla jarılqasın.
Arttan Qızır, İliyas qoldasın!
Wlıs baqtı bolsın,
Tört tülik töldi bolsın.
Kelinder wldı bolsın,
Wlıs bereke bersin!
Elime bereke kelsin!
Jamandıq jerge ensin,
Baq esikten ensin,
Wl mwrattı bolsın,
Qız wyattı bolsın.
Meken twraqtı bolsın,
Jayılım qwraqtı bolsın,
Wlıs şuaqtı bolsın.
Özen suattı bolsın,
Erler quattı bolsın.
Bala baqıttı bolsın,
Alqap malğa tolsın,
Dala talğa tolsın.
Halıqqa bereke qonsın,
Ülkennen ülgi qalsın,
Jasıña önege ersin,
Däuleti şalqığan bas bersin,
Köl kösir as bersin.
Wl wyağa qonsın,
Qız qiyağa qonsın,
Wl küşti bolsın,
Qız isti bolsın.
Jer ırıstı bolsın,
Bastan baq ketpesin,
Astıdan taq ketpesin.
Jaudıñ qastığı jetpesin,
Bereke arta bersin.
«Tileu köje» qabıl bolsın,
Tilegendi Alla bersin,
Şañıraqqa baq qonsın.
Törge qıdır qonsın.
Jaña jıldan jarılqasın,
Esik jıldan esirkesin.
Bwl meniñ bergen batam emes,
Qızırdıñ bergen batası.
Barlıq isti Alla özi qoldasın.
Allahu akbar!
Bata ayaqtağan soñ, bata jasağan qariya qınınan ötkir pışağın alıp, bastıñ twmsıq jağın özine qaratıp wstap, ejelgi qalıptasqan dästürli ırım boyınşa turay bastaydı. Bastı kesudiñ de özindik jol-joralğısı bar. Aldımen oñ ezuinen bir japıraq kesip, onı tabaqqa salıp qoyadı. Onısı, «üydiñ ırızdığı, qwtı tabaqta twrsın, basqağa ketpesin» degeni. Endi biri «aşqaraq bolmayıq, ınsaptı bolayıq» degen tağılımdı joralğısı. Osıdan keyin bastıñ sol jaq ezuinen bir japıraq kesip, «bissimillä rahmanir rahim» dep qariya öz auzına saladı. Osıdan keyin bastıñ oñ jaq qwlağın kesip, sol üydiñ kenje balasına wsınadı. Kenje balası joq bolsa, dastarhanda otırğandardıñ eñ kişisine beredi. Mwnısı «qwyma qwlaq, wğımtal bol!» degeni. Osıdan keyin bastıñ qwyqasınıñ är jerinen kesip, üy iesine wsınadı. Onısı «basımız aman bolsın, dämimiz üzilmesin, ırızdığımız tasi bersin!» degeni. Osıdan soñ bastan bir-bir japıraq kesip, dastarhanda otırğan adamdardıñ ülkeninen kişisine qaray, oñınan solına qaray tügel auız tigizedi. Mwnıñ mäni «keler jılğı naurızğa deyin berekemiz jarasıp, basımız qosılıp birge jüreyik, dämimiz ben twzımız bölinbesin. Berekemiz bwzılmasın» degeni.
Al bastıñ so jaq qwlağın kespeydi. Sebebi «oñ qwlaqtan aytqan söz sol qwlaqtan ağıp ketpesin. El işinde aybat aytatındar köbeymesin» degen ırımı. Bastan tügel auız tiip bolğan soñ, bastı üy iesine wsınadı. Onı üy iesi qos qoldap kelip aladı. Bwl «bastan ülken bolsaq ta, astan ülken emespiz» degen asqa bolğan qwrmetin bildiredi jäne qonaq bolıp otırğan qariyağa körsetken sıy-qwrmeti bolıp sanaladı. Bas kesu räsimi bitken soñ, tabaqtağı kädeli jilikterdi jambastan bastap alıp turay beredi. Jambastı da taqırlap turap tastamaydı. Belgili mölşerde kesilgennen keyin sol üydiñ «ot anası» bolğan äyelge wsınadı. Onı «ot ana» ädeppen kelip, oñ tizesin bügip twrıp, qos qoldap aladı. Qariyanıñ jambastı «ot anağa» qos qoldap wsınuınıñ da eki türli tili bar. Biri – «as wstağannığ azabı bar. Osı astı sol ot ana pisiredi, törge tartılğan tabaqta bereke bar. Sol berekeli astan auız tisin» degeni. Endi biri – «jambastap jatatın qwda, jekjat, qonaq köbeysin» degen ırımı. Al, ot ananıñ oñ tizesin bügui, jambastı qos qoldap aluı, as pen basqa jasalğan qwrmet-sıyı bolmaq. Et jelinip bola bergende til üyiretin balday dämdi jeti däm qosıp jasağan tileu köje qwyıladı. Onı jastar jağı äzil-qaljıñdasıp otırıp, bäske tüsip toya işedi.
Qazaqtıñ tileu köjege sür et pen qoydıñ basın saluı qıstıñ qızıl ırısınıñ «sirge jiyar» nemese «arsa jiyar» asımen qoşasuı bolıp tabıladı. Dastarhanğa «aq ırıs» pen «kök ırıstı» jäne «daqıl tağamdarın» moldatıp qoyuı jaz tağamdarımen qauışuı bolıp eseptelinedi. Köjege eti dän salıp, jeti däm qosuı qazaqtıñ bayırğı wğımındağı «jeti ğalım», «jeti ata», «jeti qazına», «jeti äulie», «jeti Şärip», «jeti qat kök», «jeti qat jer», «jet ijarğa», «jeteli eldiñ jeti belgisi» degen sekildi älimsaqtan aytılıp kele jatqan san aluan nanım-senimderine qatıstı bolıp keledi. Wlıs küngi dämnen qazaq anaları alıs saparğa ketken bablalarına sıbağa alıp, saqtap qoyadı. Sıbağa saqtaudıñ da özindik mäni bar. «Tileu köje» köpke arnalıp jasalğan berekeniñ dämi dep biledi. Alısta jürgen balam osınday qasietti dämnen oñaşalanıp qalmasın degen ırımı. Qazaqtıñ «Sınnan qwr qalsañ da, sıbağadan qwr qalma» degen tämsil sözi är jılğı tileu köjeni oyğa saladı, sıbağanı eske tüsiredi.
5. Qazaq naurız küni tañmen talasa twradı. Öytkeni Wlıs küni, Allanıñ janındağı jaqsılıq periştesi jerge tüsedi. Tañmen talasıp, jaqsı is istegen adamdarğa baqıt nwrın şaşadı, qwt bereke darıtadı. Kün şıqqanşa wyıqtağan adam, sol baqıt pen baqtan qwr qaladı dep nanadı. Atam qazaqta «Erte twrğan erdiñ ırızdığı artıq, erte twrğan äyeldiñ bir isi artıq» degen maqal bar. Osı maqaldıñ mänin mıqtap wstanğan atalarımız ben analarımız Naurız küni erte twrğan. Erler qoldarına ketpen, kürek, t.b. qwraldar alıp, bwlaq közderin aşadı, su joldarın arşidı, ağaş egedi. «Bwlaq körseñ, közin aş, jaqsı körseñ, sözin aş», «Atañnan mal qalğanşa, tal qalsın», «ağaş ekkenge sauap köp» dep ağaş egedi, jaqsı – jaqsı ister isteydi. Al qız-kelinşekter şelekke ayran, süt qwyıp alıp, qoldarına ojau alıp, üydiñ bosağasın aqpen aptaydı. «Süt köp, kömir az bolsın, jauın-şaşın mol bolsın, kök – qwt közin aşsın» dep Alladan tilek tileydi. Mal men bastıñ amandığın swraydı. Olar ädeyi ırımmen bwlaq közine may tamızadı. Jaña ekken ağaşqa aq bürkedi. Irımdap aq şüberek baylaydı. Mwnı qazaq «Kök – qwttıñ közin aşu» dep ataydı. Wlıs küni tañmen talasıp twrğan analarımız jaña şıqqan künniñ nwrına jüzderin tosatın bolğan. Künge qarap täu etip «Armısıñ, qayrımdı Kün ana!» «Qayırlı wlıs, tañ ana!» «Keudesi tükti, jer Ana, qwt darıt, öziñ jarılqa!» dep künge de, tañğa da, jerge de sälem beredi. Oñ tizesin iip, jerge tigizedi. Tizesi tigen jerdiñ bir şım-şım topırağın alıp kelip, üyiniñ oñ jaq bosağasına tastaydı. Mwnısı bosağa qwttı, şañıraq biik, irge keñ, tabaldırıq taza, tör qwttı bolsın degeni. Osı tüni jaña tuğan ayğa da sälem beredi. «Ay kördik, aman kördik, aydan aman, jıldan esen öttik» dep tabiğat düniesine izet bildiredi. Ayğa sälem berip twrğan jerinen bir uıs şöp jwlıp alıp, otqa äkelip saladı. Onısı kök – quattap össin, quañşılıq bolmasın degeni. Ata-babalarımız özderi ömir sürgen ortasın, tabiğat düniesin, jaratılıstı tipten erteden-aq qorğap kelgen. Balalarına kök şöpti jwlğızbay, ağaş, bwtaqtardı sındırğızbaydı. Qwstardıñ jwmırtqasın şağıp, balapandarın öltirtkizbeydi. Mäselen, kökti jwlğandı «köktey orıl», «köktemey qal» dese, qwstardıñ balapanın öltirip, jwmırtqasın şıqqandarğa torğay auzınan mınanday qarğıs söz beredi: «Torğay, torğay atım bar, bir japıraq etim bar. Jwmırtqamdı şaqsañdar, wyamdı qoparıp bwzsañdar, äkeñ juğa ketkende, şeşeñ ölip jetim qal». Al sudı laylasa su iesi Süleymenniñ kiesi atadı dep är türli jaman is pen äreketten batıl tejep, qatañ tıyım salıp otırğan. Osı Wlıs küni balalarına «wyat boladı», «obal boladı», «jaman boladı», «künä boladı» degen tört sözdi qazaq anaları ünemi aytıp otırğan. Osı tört sözdi ünemi estip ösken bala eseygende anasınıñ sözinen asıp, eş uaqıtta jaman närsege barğan emes.
6. Qazaq halqı Naurız künin «Aq tüye qarını jarılğan kün» dep erekşe qasterleydi. Osı küni el işindegi dualı auızdı batagöy, äulie aqsaqaldardı arnayı dämgeşaqıradı. Ne arnayı izdep barıp aq batasın aladı. Ol qariyalarğa şapan-şaqpıt, jeyde ne taqiya sıyğa tartadı. Qazaqtıñ «Batalı wl arımas, batasız kül jarımas» degen maqalı osı şındıqtı rastaydı. Öytkeni qazaqta naurız küngi tilek qabıl boladı degen senim bar. Jaqsı adamnan bata alsañ, jolıñ jaqsılıqqa oñğarıladı dep ırım etedi. Süytip, jaqsı sözdiñ uız batanıñ, aq tilektiñ küşine kämil senedi. Bata alğan jastardıñ jüregi quanıp, jıldar boyı köñildi jüredi.
7. Qazaq halqında naurız küni han-qara, ülken-kişi, er-äyel demey, barlıq adam teñ twradı. Äzildesip, aşıq-jarqın jüredi. Keude köterip astamsımaydı. Jay künderi renjisip, ökpeleskender bolsa, däl osı küni izdep barıp, keşirim swrasadı. «aldıñ akelse, atañnıñ qwnın keş», «Jaqsılıqqa jaqsılıq jay adamnıñ isi, jamandıqqa jaqsılıq er adamnıñ isi», «Tas atqanğa as at». Mwsılmannıñ erekşeligi «Aşuı torğın şıttıñ dımı kepkenşe tarqaydı», «Aq sauıttıñ jağası bar, jeñi joq, şın jaqsınıñ aşuı bar, kegi joq» dep ökpe-nazdarın keşirisedi. Intımaqqa keledi, birlikke jüginedi. Söytip, biriniñ üyinen biri däm tatadı, qol alısadı, tös qağıstıradı, dos boladı. Al aralarına jik tüsken eki rulı el bolsa, onda auıl aqsaqaldarınıñ biri arağa tüsedi. Aqsarbas qoy, kökqasqa tay, ne atan ögiz soyadı da eki rulı eldiñ basın qosadı. Ädeyi ırımmen soyılğan maldıñ etin ülken tayqazanğa asadı. Olardı jılı sözben mämilege keltiredi. Wlıs küni är türli arazdıqtı keşu kerek. Arazdasqan eki rulı eldi şaqıradı da, ortalarına wzın köne qara arqandı tastap qoyadı. Eki jaq auızbirligine kelgen soñ, tayqazandağı astan auız tigen soñ, ortada jatqan älgi arqanğa may tamızıp, örtep jiberedi. Sonımen aradağı arazdıq kqne arqanmen otqa janıp, külge aynalıp joq boladı. Qazaq bastan ülken bolsañ da astan ülken emessiñ, – dep tayqazan dämin aralarına berekeniñ dämi etedi.
8. Qazaq auıl-auıdldağı önerpaz qız-jigitterdi jinap, auıl ortasına aq orda tigip ülken jerebe jasaydı. Mwndayda naurız toyına arnap aq tüye, tu bie, atan ögiz, ne kökqasqa tay, keminde aqsarbas qoy soyadı. Qazan tolı köje jasaydı. Mwnıñ üş türli mäni bar. Biri – kök täñiri qorğaydı, jerdi däu kök ögiz köterip twradı. Ol bir müyizi talğanda, ekinşi müyizine jerdi audarıp köteredi. Sol küni jer silkinedi. Mine, wlıs küni şalınğan ögizdiñ qanı jer silkinuden qorğaydı dep nanadı. Allanıñ ämirimen kök ögizdiñ kiesi saqtaydı dep senedi. Mine, osı wğımnıñ qwrbandığına kök ögiz şalınadı. Endi biri – qazaq halqı «kök» sözine köp män beredi. Mäselen, «kö qasqa tay», «kqkjal», «kök böri», «kök dönen», «kök serkeş», «aqsarbas qoy» degender atalı, kieli, şarapatı bar, tekti wğım dep qaralğan. Sondıqtan olarğa betaldı soqtıqpaydı, betaldı qırsa, täñiri nalidı. Adamdar basına päle tauıp aladı, olardıñ kiesi soğadı dep sengen. Osı kök sözine baylanıstı handıq, kökjaldıñ twqımı, qaraköktiñ wrpağı dep jatatını sodan.
Qazaq jalpı kök tüsti Allanıñ şarapatı qonğan närseler dep biledi. Samarqannıñ kök tası dep otırğanı da jeti qat köktiñ astındağı taq tası. Endi biri Ämir Temirdiñ basına ornatılğan Samarqan jerindegi qwlıptasın aytadı. Tağı biri qıstan aman qalğan mal men bastıñ qwrbanı jan sadaqası jarıq pen qarañğı, eski men jañanıñ, ölim men ömirdiñ, ümit pen üreydiñ kuäsi jaqsı tilektiñ, dwrıs niettiñ jarşısı tileu köjeniñ maylı da jaylı qatığı osınday kieli twqımdı maldardan alınğan ğoy.
Qazaqta wlıs küni may şwrqanmen bastalsa, ot mazdap jaqsı jansa, jıl soına deyin jalğasadı, ırıs tasidı, bereke artadı, elge de, jerge de qwt qonadı. Jıldar boyı toy bolıp ötedi dep ırıdaydı.
9. Qazaq halqı naurız küni äyeldedi erekşe qwrmetteydi. Qas qabağın küzetip ötedi. Sebebi er adamdardı otağası, äyelderdi otanası, balalardı otbalası dep atağan. Bwl ataudıñ da törkini äriden bastaladı. Dini rauayatta jer betinde, oşaq qasında eñ alğaş ot jaqqan äyel Haua ana eken. Haua anamız bir kün közine äbden qızıp jatqan eki tastı qolına alıp üykestirip körse, odan ot şığıptı. Sodan bastap oşaqqa ot jağu payda bolğan eken. Qazaqtıñ «Qalauın tapsa, qar janadı, tas tamızıq boladı» degen tämsil sözi sodan qalıptasıptı.
Iä, tirşilikiñ bir tiregi osı ot emes pe? Otsız ömir joq, qazaq halqı jaña tüsken jas kelindi ñ aldımen bosağadan oñ ayağımen attatadı. Odan soñ eneleri alaqandarına may jağıp, laulap janğan otqa qızdırıp, kelinniñ eki betin sipaydı. «Ot ana jarılqa! May ana jarılqa! Alla öziñ qolda! Ottay laulat, mayday erit, kelinniñ minezi jwmsaq bolsın, didarı nwrlı bolsın!» dep aytuı da sol Haua anamız jaqqan otpen baylanıstı bolsa kerek. Tağı bir rauayatta şaytan ottan qorqadı eken degen nanım bar. Eñ alğaş tüsken kelin birinşi ret oşaqqa ot tamızğanda aldımen otınğa may tamızadı. Sebebi kelinniñ qolı maylı bolsın degeni.
10. Qazaq halqı Nauız küni tileu köjeni qazannan basqa ıdısqa jasamaydı. Sebebi jeti qazınanıñ biri qara qazan üydiñ qwtın saqtaydı dep biledi. Naurız küni erler birinşi bolıp oşaqqa ot tamızbaydı. Oşaqqa ot tamızsa, äyelim öledi dep ırımdaydı, nesibem sarqıladı dep senedi. Qazan tübi qwrğap qaluı ğajap emes dep wyğaradı. Sol küni äyelderine ot jağudan basqa tügel isterine kömektesedi. Mwnıñ bir jağı ortamızğa ot tüspesin degeni. Qazaqta «Qazannıñ qarasınan saqta, qatınnıñ jalasınan saqta» degen tämsil söz bar. Erler qazan oşaq jaqqa ebedeysizdeu boladı. Jıl basında ıdıs-ayaq şaldırlap, abaysızda şağılıp qalsa, üyde reniş boluı mümkin dep ırım etedi. Endi bir jağınan äyeldiñ twtınıp jürgen närselerin qorğanı, äyelge bolğan qwrmet-sıyı bolıp tabıladı. Qazaqta osını däleldeytin mınaday sözder bar:
Wlıs küni qazan tolsa,
Sol jılı aq mol bolar.
Sonda oljalı jol bolar,
Oşaqtıñ otın äyel tamızsa.
Şañırağına qwt qonar.
Äyel – üydiñ qwtı,
Er – tüzdiñ qwtı,
Qız – üy qwtı.
Tüz tamaq qwtı.
Äyeli bar üy qwt,
Äyeli joq üy jwt.
Äyel asqan qazanğa
Erdiñ jarmasatın nesi bar.
Dämdi pisken asına
Erdiñ aytar nesi bar.
Äyelin qorlağan erdiñ
Öziniñ de jolı tar.
Nesibeden tarığar,
Tirşiligi bolar qar.
Mine, osı sözder äyel men erdiñ ornın, jwmıs jigin ajıratıp körsetedi. Äsirese äyeldi qwrmetteu, äyeldiñ jaqsı isin madaqtau, jaqsı qılığın qolpaştau barlıq qazaq azamattarınıñ tek Naurız küni ğana emes, bükil ğwmırındağı sanalı ömiriniñ mändi mäyegi bolmaq.
11. Qazaq naurız memrkesin wlıs toyın, üş künnen toğız künge deyin jalğastırıp toylağan. Naurızdı qwt meyramı nemese köktem merekesi dep atağan. Bastapqı üş künde qwt bası, ortañğı üş kündi qwt ortası, soñğı üşkündi qwt ayağı dep bilgen. Osı üş-üşten toğız künde üyine qonaq köp kelse, ırısımız tasıdı, bağımız jandı, adamdar arasındağı bet-bedelimiz östi, tilegimiz qabıl boldı dep quanğan. Odan biz qazaq halqınıñ öte qonaqjay, keñ piğıldı, dana halıö ekenin tüsinemiz.
Ol ğana emes.
Uaqıt, ömir degen tağılımdı dästürdi öziniñ äleumettik tirşiligimen qosa otbasındağı kündelikti tirligine aynaldırıp jibergen. Qorıtıp aytqanda, sonau Nwh payğambar zamanınan bastalğan san ğasır sanağınan ötip, bizge jetken Naurız merekesi qazaqı salt-dästür, ırım-jırım, nanım-senim, kädelik jol-joralğılarımen öñdelip, bügingi tañdağı wrpağımızğa miras bolarday, basqa wlttar aldında dañqımızdı köteretin ülken mereke, tipti bereke ekenine közimiz jetken bolar.
“Qazaq naurıznaması” kitabınan alındı
kerey.kz
Pikir qaldıru