ناۋرىز سالتى تۋرالى ۇعىم
kerey.kz
بولات بوپايۇلى
ەتنوگراف،سىنشى، زەرتتەۋشى
قازاق حالقى ناۋرىز تويىن وتكەن عاسىرلاردا وتە ۇلكەن مەيرام رەتىندە دابىرالى وتكىزگەن. وسى كەزدە ونىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتى مەن مادەنيەتى، ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى وتكەن تاريحى، بۇگىنى مەن بولاشاعى كوگەنكوز جاس بۋىن ۇرپاققا ۇگىتتەلىپ وتىرعان.
1. قازاق حالقى ناۋرىز كۇنىنەن ءبىر كۇنى بۇرىن ۇيلەرىن قاعىپ-سىلكىپ تازالايدى. مەرەكە كۇنى كيەتىن ءساندى كيىمدەرىن ازىرلەيدى. كىرلەرىن كۇنى بۇرىن جۋادى. مەيرام كۇنى كىر جۋمايدى. كىر جۋسا ۇيدەن «قۇت ۇركەدى». باستان باق تايادى. ەگەر سول كۇنى بىلمەي كىر جۋسا، قولى قالتاق بولادى دەپ نانادى. ەسكى-قۇسقى كيىمدەرى بولسا جاعا، تۇيمەسىن ءۇزىپ الىپ قالادى، قالعاندارىن وتقا جاعىپ جىبەرەدى. قوقىسقا تاستامايدى. قوقىسقا تاستاسا تاستاعان كيىمنىڭ يەسىنە جىن-جىبىردان دەرت جابىسادى. جازىلماس اۋرۋعا جوىعادى. ءىسى ىلگەرى باسپايدى دەپ قورقادى.
2. قازاق بۇرىنعا كونە زاماندا 21 ناۋرىز كۇنى تۇندە ءۇيىنىڭ تورىنە قوس شىراق اعىپ قويادى ەكەن. ونىسى ۇيدەگى ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ ءومىرى سول قوس شىراقتاي جارىق بولسىن، باقىتى باياندى بولسىن، باعى ورلەسىن، داۋلەتى ارتسىن، عۇمىر جاستارى ۇزاق بولسىن، ومىرىندە قيىندىق كورمەسىن، كوڭىلدەرى سول شامداي مازداپ جانىپ تۇرسىن دەگەن ىزگى تىلەكتىڭ بەينە بەلگىسىن بىلىدىرەدى. قازاقتىڭ ەجەلگى ۇعىمىندا 21 ناۋرىز كۇنى جەر يەسى قىزىر اتا دالانى ارالايدى ەكەن. تاڭ بوزارىپ كەلە جاتقاندا، مەيىرى تۇسكەن ءبىر ۇيگە كەلىپ قونادى. قىزىر قونعان ۇيگە قۇت-بەرەكە داريدى، داۋلەتى شالقيدى. «قىزىر بابا» ارالاعان اۋىلعا باق ورالادى، ىرىزدىعى مولايادى دەپ سەنەدى. بۇل ءتۇنى اۋىلداعى كوڭىلى جاقىن اعايىن ادامدار توپتاسىپ الىپ، قىزىر قونادى-اۋ دەگەن ءبىر ۇيگە جينالادى. ولار اۋەلى بوساعادان وڭ اياقتارىمەن اتتايدى. «بوساعا قۇتتى، ىرگە مىقتى بولسىن، تاڭمەن تالاسىپ ۇيىڭە قىدىر قونسىن» – دەپ جاقسى تىلەك ايتادى. سول ۇيگە ارناپ الىپ كەلگەن سىيلىقتارىن ءۇي يەسىنە ۇسىنادى. ازاق مەرەكە ءتۇنى ۇيىنە شاقىرىلماي كەلگەن قۇدايى قوناققا ەرەكشە قۋانادى. سەبەبى قازاقتا مىناداي ۇعىم بار. «ۇيگە قوناق كەلۋدەن بۇرىن ونىڭ ءدامى وزىنەن بۇرىن كىرەدى. قوناعى كوپ ءۇي بەرەكەلى بولادى. قوناقپەن ىلەسىپ ۇيگە قۇت قونادى. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر، وسى كەلگەن قوناقتىڭ ءبىرى قىدىر بولۋى مۇمكىن»، – دەپ سەنەدى. ال سول كۇنى جيىلعان توپ ءتۇنى بويى ۇيىقتامايدى، ءان ايتادى، كۇي شەرتەدى، بي بيلەيدى، ءار الۋان ءازىلدى اڭگىمە دۇكەن قۇرادى. قىزداردىڭ كەلۋىن كۇتەدى. جاڭا كۇننىڭ شىعۋىن قارسى الادى. ءۇي يەسى قوناقتارىنا اقسارباس قويىن اتاپ سويادى. مول دا باي شۇلەن داستارحان جايادى. قوناقتارىن جايراڭ قاققان قاباقپەن كۇتىپ الادى. جىيىلعان توپ ءبىر-ءبىرىن رەنجىتىپ الماۋعا مۇقيات نازار اۋدارادى، ەرەكشە كوڭىل بولەدى. بۇل ءتۇنى رەنجىسىپ قالسا، بىرىنشىدەن، قىزىر بابا شامىرقانادى، ۇيەگ كەلمەي كەتىپ قالادى. قىزىر كەلمەسە ۇيدەن قۇت كەتەدى، الدىدان اس كەتەدى، قورادان مال كەتەدى دەپ ۇرەيلەنەدى. ەندى ءبىرى جىل باسىندا ۇرسىسىپ-قاعىسىپ، رەنجىسىپ قالسا، جىل باسىنداعى جانجال جىل اياعىنا دەيىن جالعاسادى دەپ ىرىم ەتەدى. سوندىقتان بۇل ءتۇنى جۇلدىزى جاراسپايتىن ادامدار ءبىر جەرگە جينالمايدى.
3. قازاق حالقىنداعى ناۋرىز كۇنىنىڭ تاعى ءبىر باستى ەرەكشەلىگى سول كۇنى ءبىر-بىرىنە جولىققان ادامدار ەرەكشە جىلى جۇزبەن سالەم بەرەدى، ءتوس قاعىستىرىپ امانداسادى. ءبىر-بىرىنە جاڭا جىل تىلەگىن بىلدىرىسەدى. ماسەلەن،
اسسالاۋماعالەيكۋم!
ۇلىس كۇن وڭ بولسىن،
اق مول بولسىن،
قايدا بارسا جول بولسىن،
الدىڭنان شىعىپ قىزىر، ءىلياس،
قۇرمەتپەن ساعان قول بەرسىن،
بالا-شاعاڭ باقىتتى بولسىن،
ءتورت تۇلىك اقتى بولسىن.
ۇلىس بەرەكە بەرسىن،
بالە-جالا جەرگە ەنسىن.
جىلىڭ ەسەن بولسىن،
ايىڭ امان بولسىن.
كۇنىڭ كوڭىلدى ءوتسىن!
جاماندىق ەسكى جىدا قالسىن،
باقىت ەسىكتەن ەنسىن.
باعىڭ باستا قالسىن،
دۇشپان تابان استىندا قالسىن.
جاڭا جىلدان جارىلقا،
ەسكى جىلدان ەسىركە!
4. قازاق سوعىمنان قالعان ءسۇر ەت، بولسا قويدىڭ باسى، ءسۇت، قاتىق، تارى، بيداي، سارىمساق قاتارلى جەتى تاعامدى قوسىپ، قازان تولى «ناۋرىز كوجە» نەمەسە «تىلەۋ كوجە» جاسايدى. اق داستارحانعا «اق ىرىستان» – قاتىق، قۇرت، ىرىمشىك، قايماق، كىلەگەي، «كوك ىرىستان» – ءجۇزىم، الما، بانان، مەيىز، قايىن، قاربىز، «ءوىزىل ىرىستان» – قويدىڭ باسى، جامباس، ورتاڭ جىلىك، كارى جىلىك، جايا-جال، قازى-قارتا، «داقىل ىرىسىنان» – بيداي، تارى، كۇرىش، ارپا سياقتى تاعامداردان جاسالعان جەتى ءتۇرلى تاعام قويادى. داستارحاندى مولىنان جايادى. ۇلىس كۇنگى جايىلعان داستارحان بارىنشا مول بولادى. سوعان وراي قازاقتاردا مىناداي ءسوز تىركەستەرى بار: «داستارحان اش بولسا، قوناقتىڭ كوڭىلى جارىم بولادى»، «جىل باسىنداعى جوقشىلىق جىل اياعىنا دەيىن جالعاسادى»، «جىل باسىندا داتارحان توق بولسا، جىل اياعىنا دەيىن ۋايىم جوق بولادى، ۇيگە اي سايىن ىرىزدىق ورالادى»، – مىنە، وسى سوزدەر ەجەلگى اتا-بابالارىمىزدىڭ نانىم-سەنىمدەرىن، ادەت-عۇرىپتارىن ودان ءارى ايقىنداي تۇسەدى. قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرى بويىنشا ۇلىس كۇنى اۋىل ادامدارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە قىدىرادى. ۇلىس كۇنگە ارناپ جاسالعان تاعامدارىن ءىشىپ-جەيدى. سونىڭ ىشىندە «تىلەۋ كوجەنى» تويىپ ءىشۋ ىرىمى بار. ال قويدىڭ باسىن اۋىل اقساقالدارىنا تارتادى، جاستارعا بەرمەيدى. سەبەبى، جاسىنداىكارىلىك كەلمەسىن، ادەپسز بولىپ اۋىل اقساقالىنىڭ الدىنان وتپەسىن دەگەن جولدى، جورالعىنى بىلەدى. كادە بويىنشا، اۋىل اقساقالى تاباقتاعى اسقا، الدىنا ءپىسىپ تۇرعان باسقا باتا جاسايدى. مىسالى:
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قازاقن تولسا،
سول جىلى اق مول بولار.
ۇلى ادامنان باتا السا،
سول جىلى ولجا كوپ بولار.
ۇلىس ناۋرىز وڭ بولسىن،
اق ىرىس مول بولسىن.
قايدا جۇرسە دە جول بولسىن،
الدىڭنان اللا جارىلقاسىن.
ارتتان قىزىر، ءىلياس قولداسىن!
ۇلىس باقتى بولسىن،
ءتورت تۇلىك ءتولدى بولسىن.
كەلىندەر ۇلدى بولسىن،
ۇلىس بەرەكە بەرسىن!
ەلىمە بەرەكە كەلسىن!
جاماندىق جەرگە ەنسىن،
باق ەسىكتەن ەنسىن،
ۇل مۇراتتى بولسىن،
قىز ۇياتتى بولسىن.
مەكەن تۇراقتى بولسىن،
جايىلىم قۇراقتى بولسىن،
ۇلىس شۋاقتى بولسىن.
وزەن سۋاتتى بولسىن،
ەرلەر قۋاتتى بولسىن.
بالا باقىتتى بولسىن،
القاپ مالعا تولسىن،
دالا تالعا تولسىن.
حالىققا بەرەكە قونسىن،
ۇلكەننەن ۇلگى قالسىن،
جاسىڭا ونەگە ەرسىن،
داۋلەتى شالقىعان باس بەرسىن،
كول كوسىر اس بەرسىن.
ۇل ۇياعا قونسىن،
قىز قياعا قونسىن،
ۇل كۇشتى بولسىن،
قىز ءىستى بولسىن.
جەر ىرىستى بولسىن،
باستان باق كەتپەسىن،
استىدان تاق كەتپەسىن.
جاۋدىڭ قاستىعى جەتپەسىن،
بەرەكە ارتا بەرسىن.
«تىلەۋ كوجە» قابىل بولسىن،
تىلەگەندى اللا بەرسىن،
شاڭىراققا باق قونسىن.
تورگە قىدىر قونسىن.
جاڭا جىلدان جارىلقاسىن،
ەسىك جىلدان ەسىركەسىن.
بۇل مەنىڭ بەرگەن باتام ەمەس،
قىزىردىڭ بەرگەن باتاسى.
بارلىق ءىستى اللا ءوزى قولداسىن.
اللاحۋ اكبار!
باتا اياقتاعان سوڭ، باتا جاساعان قاريا قىنىنان وتكىر پىشاعىن الىپ، باستىڭ تۇمسىق جاعىن وزىنە قاراتىپ ۇستاپ، ەجەلگى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ىرىم بويىنشا تۋراي باستايدى. باستى كەسۋدىڭ دە وزىندىك جول-جورالعىسى بار. الدىمەن وڭ ەزۋىنەن ءبىر جاپىراق كەسىپ، ونى تاباققا سالىپ قويادى. ونىسى، «ءۇيدىڭ ىرىزدىعى، قۇتى تاباقتا تۇرسىن، باسقاعا كەتپەسىن» دەگەنى. ەندى ءبىرى «اشقاراق بولمايىق، ىنساپتى بولايىق» دەگەن تاعىلىمدى جورالعىسى. وسىدان كەيىن باستىڭ سول جاق ەزۋىنەن ءبىر جاپىراق كەسىپ، «ءبىسسىمىللا راحمانير راحيم» دەپ قاريا ءوز اۋزىنا سالادى. وسىدان كەيىن باستىڭ وڭ جاق قۇلاعىن كەسىپ، سول ءۇيدىڭ كەنجە بالاسىنا ۇسىنادى. كەنجە بالاسى جوق بولسا، داستارحاندا وتىرعانداردىڭ ەڭ كىشىسىنە بەرەدى. مۇنىسى «قۇيما قۇلاق، ۇعىمتال بول!» دەگەنى. وسىدان كەيىن باستىڭ قۇيقاسىنىڭ ءار جەرىنەن كەسىپ، ءۇي يەسىنە ۇسىنادى. ونىسى «باسىمىز امان بولسىن، ءدامىمىز ۇزىلمەسىن، ىرىزدىعىمىز تاسي بەرسىن!» دەگەنى. وسىدان سوڭ باستان ءبىر-ءبىر جاپىراق كەسىپ، داستارحاندا وتىرعان ادامداردىڭ ۇلكەنىنەن كىشىسىنە قاراي، وڭىنان سولىنا قاراي تۇگەل اۋىز تيگىزەدى. مۇنىڭ ءمانى «كەلەر جىلعى ناۋرىزعا دەيىن بەرەكەمىز جاراسىپ، باسىمىز قوسىلىپ بىرگە جۇرەيىك، ءدامىمىز بەن تۇزىمىز بولىنبەسىن. بەرەكەمىز بۇزىلماسىن» دەگەنى.
ال باستىڭ سو جاق قۇلاعىن كەسپەيدى. سەبەبى «وڭ قۇلاقتان ايتقان ءسوز سول قۇلاقتان اعىپ كەتپەسىن. ەل ىشىندە ايبات ايتاتىندار كوبەيمەسىن» دەگەن ىرىمى. باستان تۇگەل اۋىز ءتيىپ بولعان سوڭ، باستى ءۇي يەسىنە ۇسىنادى. ونى ءۇي يەسى قوس قولداپ كەلىپ الادى. بۇل «باستان ۇلكەن بولساق تا، استان ۇلكەن ەمەسپىز» دەگەن اسقا بولعان قۇرمەتىن بىلدىرەدى جانە قوناق بولىپ وتىرعان قارياعا كورسەتكەن سىي-قۇرمەتى بولىپ سانالادى. باس كەسۋ ءراسىمى بىتكەن سوڭ، تاباقتاعى كادەلى جىلىكتەردى جامباستان باستاپ الىپ تۋراي بەرەدى. جامباستى دا تاقىرلاپ تۋراپ تاستامايدى. بەلگىلى مولشەردە كەسىلگەننەن كەيىن سول ءۇيدىڭ «وت اناسى» بولعان ايەلگە ۇسىنادى. ونى «وت انا» ادەپپەن كەلىپ، وڭ تىزەسىن بۇگىپ تۇرىپ، قوس قولداپ الادى. قاريانىڭ جامباستى «وت اناعا» قوس قولداپ ۇسىنۋىنىڭ دا ەكى ءتۇرلى ءتىلى بار. ءبىرى – «اس ۇستاعاننىع ازابى بار. وسى استى سول وت انا پىسىرەدى، تورگە تارتىلعان تاباقتا بەرەكە بار. سول بەرەكەلى استان اۋىز ءتيسىن» دەگەنى. ەندى ءبىرى – «جامباستاپ جاتاتىن قۇدا، جەكجات، قوناق كوبەيسىن» دەگەن ىرىمى. ال، وت انانىڭ وڭ تىزەسىن بۇگۋى، جامباستى قوس قولداپ الۋى، اس پەن باسقا جاسالعان قۇرمەت-سىيى بولماق. ەت جەلىنىپ بولا بەرگەندە ءتىل ۇيىرەتىن بالداي ءدامدى جەتى ءدام قوسىپ جاساعان تىلەۋ كوجە قۇيىلادى. ونى جاستار جاعى ءازىل-قالجىڭداسىپ وتىرىپ، باسكە ءتۇسىپ تويا ىشەدى.
قازاقتىڭ تىلەۋ كوجەگە ءسۇر ەت پەن قويدىڭ باسىن سالۋى قىستىڭ قىزىل ىرىسىنىڭ «سىرگە جيار» نەمەسە «ارسا جيار» اسىمەن قوشاسۋى بولىپ تابىلادى. داستارحانعا «اق ىرىس» پەن «كوك ىرىستى» جانە «داقىل تاعامدارىن» مولداتىپ قويۋى جاز تاعامدارىمەن قاۋىشۋى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. كوجەگە ەتى ءدان سالىپ، جەتى ءدام قوسۋى قازاقتىڭ بايىرعى ۇعىمىنداعى «جەتى عالىم»، «جەتى اتا»، «جەتى قازىنا»، «جەتى اۋليە»، «جەتى ءشارىپ»، «جەتى قات كوك»، «جەتى قات جەر»، «جەت ىجارعا»، «جەتەلى ەلدىڭ جەتى بەلگىسى» دەگەن سەكىلدى الىمساقتان ايتىلىپ كەلە جاتقان سان الۋان نانىم-سەنىمدەرىنە قاتىستى بولىپ كەلەدى. ۇلىس كۇنگى دامنەن قازاق انالارى الىس ساپارعا كەتكەن بابلالارىنا سىباعا الىپ، ساقتاپ قويادى. سىباعا ساقتاۋدىڭ دا وزىندىك ءمانى بار. «تىلەۋ كوجە» كوپكە ارنالىپ جاسالعان بەرەكەنىڭ ءدامى دەپ بىلەدى. الىستا جۇرگەن بالام وسىنداي قاسيەتتى دامنەن وڭاشالانىپ قالماسىن دەگەن ىرىمى. قازاقتىڭ «سىننان قۇر قالساڭ دا، سىباعادان قۇر قالما» دەگەن ءتامسىل ءسوزى ءار جىلعى تىلەۋ كوجەنى ويعا سالادى، سىباعانى ەسكە تۇسىرەدى.
5. قازاق ناۋرىز كۇنى تاڭمەن تالاسا تۇرادى. ويتكەنى ۇلىس كۇنى، اللانىڭ جانىنداعى جاقسىلىق پەرىشتەسى جەرگە تۇسەدى. تاڭمەن تالاسىپ، جاقسى ءىس ىستەگەن ادامدارعا باقىت نۇرىن شاشادى، قۇت بەرەكە دارىتادى. كۇن شىققانشا ۇيىقتاعان ادام، سول باقىت پەن باقتان قۇر قالادى دەپ نانادى. اتام قازاقتا «ەرتە تۇرعان ەردىڭ ىرىزدىعى ارتىق، ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىر ءىسى ارتىق» دەگەن ماقال بار. وسى ماقالدىڭ ءمانىن مىقتاپ ۇستانعان اتالارىمىز بەن انالارىمىز ناۋرىز كۇنى ەرتە تۇرعان. ەرلەر قولدارىنا كەتپەن، كۇرەك، ت.ب. قۇرالدار الىپ، بۇلاق كوزدەرىن اشادى، سۋ جولدارىن ارشيدى، اعاش ەگەدى. «بۇلاق كورسەڭ، كوزىن اش، جاقسى كورسەڭ، ءسوزىن اش»، «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن»، «اعاش ەككەنگە ساۋاپ كوپ» دەپ اعاش ەگەدى، جاقسى – جاقسى ىستەر ىستەيدى. ال قىز-كەلىنشەكتەر شەلەككە ايران، ءسۇت قۇيىپ الىپ، قولدارىنا وجاۋ الىپ، ءۇيدىڭ بوساعاسىن اقپەن اپتايدى. «ءسۇت كوپ، كومىر از بولسىن، جاۋىن-شاشىن مول بولسىن، كوك – قۇت كوزىن اشسىن» دەپ اللادان تىلەك تىلەيدى. مال مەن باستىڭ اماندىعىن سۇرايدى. ولار ادەيى ىرىممەن بۇلاق كوزىنە ماي تامىزادى. جاڭا ەككەن اعاشقا اق بۇركەدى. ىرىمداپ اق شۇبەرەك بايلايدى. مۇنى قازاق «كوك – قۇتتىڭ كوزىن اشۋ» دەپ اتايدى. ۇلىس كۇنى تاڭمەن تالاسىپ تۇرعان انالارىمىز جاڭا شىققان كۇننىڭ نۇرىنا جۇزدەرىن توساتىن بولعان. كۇنگە قاراپ ءتاۋ ەتىپ «ارمىسىڭ، قايرىمدى كۇن انا!» «قايىرلى ۇلىس، تاڭ انا!» «كەۋدەسى تۇكتى، جەر انا، قۇت دارىت، ءوزىڭ جارىلقا!» دەپ كۇنگە دە، تاڭعا دا، جەرگە دە سالەم بەرەدى. وڭ تىزەسىن ءيىپ، جەرگە تيگىزەدى. تىزەسى تيگەن جەردىڭ ءبىر شىم-شىم توپىراعىن الىپ كەلىپ، ءۇيىنىڭ وڭ جاق بوساعاسىنا تاستايدى. مۇنىسى بوساعا قۇتتى، شاڭىراق بيىك، ىرگە كەڭ، تابالدىرىق تازا، ءتور قۇتتى بولسىن دەگەنى. وسى ءتۇنى جاڭا تۋعان ايعا دا سالەم بەرەدى. «اي كوردىك، امان كوردىك، ايدان امان، جىلدان ەسەن وتتىك» دەپ تابيعات دۇنيەسىنە ىزەت بىلدىرەدى. ايعا سالەم بەرىپ تۇرعان جەرىنەن ءبىر ۋىس ءشوپ جۇلىپ الىپ، وتقا اكەلىپ سالادى. ونىسى كوك – قۋاتتاپ ءوسسىن، قۋاڭشىلىق بولماسىن دەگەنى. اتا-بابالارىمىز وزدەرى ءومىر سۇرگەن ورتاسىن، تابيعات دۇنيەسىن، جاراتىلىستى تىپتەن ەرتەدەن-اق قورعاپ كەلگەن. بالالارىنا كوك ءشوپتى جۇلعىزباي، اعاش، بۇتاقتاردى سىندىرعىزبايدى. قۇستاردىڭ جۇمىرتقاسىن شاعىپ، بالاپاندارىن ولتىرتكىزبەيدى. ماسەلەن، كوكتى جۇلعاندى «كوكتەي ورىل»، «كوكتەمەي قال» دەسە، قۇستاردىڭ بالاپانىن ءولتىرىپ، جۇمىرتقاسىن شىققاندارعا تورعاي اۋزىنان مىنانداي قارعىس ءسوز بەرەدى: «تورعاي، تورعاي اتىم بار، ءبىر جاپىراق ەتىم بار. جۇمىرتقامدى شاقساڭدار، ۇيامدى قوپارىپ بۇزساڭدار، اكەڭ جۋعا كەتكەندە، شەشەڭ ءولىپ جەتىم قال». ال سۋدى لايلاسا سۋ يەسى سۇلەيمەننىڭ كيەسى اتادى دەپ ءار ءتۇرلى جامان ءىس پەن ارەكەتتەن باتىل تەجەپ، قاتاڭ تىيىم سالىپ وتىرعان. وسى ۇلىس كۇنى بالالارىنا «ۇيات بولادى»، «وبال بولادى»، «جامان بولادى»، «كۇنا بولادى» دەگەن ءتورت ءسوزدى قازاق انالارى ۇنەمى ايتىپ وتىرعان. وسى ءتورت ءسوزدى ۇنەمى ەستىپ وسكەن بالا ەسەيگەندە اناسىنىڭ سوزىنەن اسىپ، ەش ۋاقىتتا جامان نارسەگە بارعان ەمەس.
6. قازاق حالقى ناۋرىز كۇنىن «اق تۇيە قارىنى جارىلعان كۇن» دەپ ەرەكشە قاستەرلەيدى. وسى كۇنى ەل ىشىندەگى دۋالى اۋىزدى باتاگوي، اۋليە اقساقالداردى ارنايى دامگەشاقىرادى. نە ارنايى ىزدەپ بارىپ اق باتاسىن الادى. ول قاريالارعا شاپان-شاقپىت، جەيدە نە تاقيا سىيعا تارتادى. قازاقتىڭ «باتالى ۇل ارىماس، باتاسىز كۇل جارىماس» دەگەن ماقالى وسى شىندىقتى راستايدى. ويتكەنى قازاقتا ناۋرىز كۇنگى تىلەك قابىل بولادى دەگەن سەنىم بار. جاقسى ادامنان باتا الساڭ، جولىڭ جاقسىلىققا وڭعارىلادى دەپ ىرىم ەتەدى. ءسۇيتىپ، جاقسى ءسوزدىڭ ۋىز باتانىڭ، اق تىلەكتىڭ كۇشىنە كامىل سەنەدى. باتا العان جاستاردىڭ جۇرەگى قۋانىپ، جىلدار بويى كوڭىلدى جۇرەدى.
7. قازاق حالقىندا ناۋرىز كۇنى حان-قارا، ۇلكەن-كىشى، ەر-ايەل دەمەي، بارلىق ادام تەڭ تۇرادى. ازىلدەسىپ، اشىق-جارقىن جۇرەدى. كەۋدە كوتەرىپ استامسىمايدى. جاي كۇندەرى رەنجىسىپ، وكپەلەسكەندەر بولسا، ءدال وسى كۇنى ىزدەپ بارىپ، كەشىرىم سۇراسادى. «الدىڭ اكەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش»، «جاقسىلىققا جاقسىلىق جاي ادامنىڭ ءىسى، جاماندىققا جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى»، «تاس اتقانعا اس ات». مۇسىلماننىڭ ەرەكشەلىگى «اشۋى تورعىن شىتتىڭ دىمى كەپكەنشە تارقايدى»، «اق ساۋىتتىڭ جاعاسى بار، جەڭى جوق، شىن جاقسىنىڭ اشۋى بار، كەگى جوق» دەپ وكپە-نازدارىن كەشىرىسەدى. ىنتىماققا كەلەدى، بىرلىككە جۇگىنەدى. ءسويتىپ، ءبىرىنىڭ ۇيىنەن ءبىرى ءدام تاتادى، قول الىسادى، ءتوس قاعىستىرادى، دوس بولادى. ال ارالارىنا جىك تۇسكەن ەكى رۋلى ەل بولسا، وندا اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىرى اراعا تۇسەدى. اقسارباس قوي، كوكقاسقا تاي، نە اتان وگىز سويادى دا ەكى رۋلى ەلدىڭ باسىن قوسادى. ادەيى ىرىممەن سويىلعان مالدىڭ ەتىن ۇلكەن تايقازانعا اسادى. ولاردى جىلى سوزبەن مامىلەگە كەلتىرەدى. ۇلىس كۇنى ءار ءتۇرلى ارازدىقتى كەشۋ كەرەك. ارازداسقان ەكى رۋلى ەلدى شاقىرادى دا، ورتالارىنا ۇزىن كونە قارا ارقاندى تاستاپ قويادى. ەكى جاق اۋىزبىرلىگىنە كەلگەن سوڭ، تايقازانداعى استان اۋىز تيگەن سوڭ، ورتادا جاتقان الگى ارقانعا ماي تامىزىپ، ورتەپ جىبەرەدى. سونىمەن اراداعى ارازدىق كقنە ارقانمەن وتقا جانىپ، كۇلگە اينالىپ جوق بولادى. قازاق باستان ۇلكەن بولساڭ دا استان ۇلكەن ەمەسسىڭ، – دەپ تايقازان ءدامىن ارالارىنا بەرەكەنىڭ ءدامى ەتەدى.
8. قازاق اۋىل-اۋىدلداعى ونەرپاز قىز-جىگىتتەردى جيناپ، اۋىل ورتاسىنا اق وردا تىگىپ ۇلكەن جەرەبە جاسايدى. مۇندايدا ناۋرىز تويىنا ارناپ اق تۇيە، تۋ بيە، اتان وگىز، نە كوكقاسقا تاي، كەمىندە اقسارباس قوي سويادى. قازان تولى كوجە جاسايدى. مۇنىڭ ءۇش ءتۇرلى ءمانى بار. ءبىرى – كوك ءتاڭىرى قورعايدى، جەردى ءداۋ كوك وگىز كوتەرىپ تۇرادى. ول ءبىر ءمۇيىزى تالعاندا، ەكىنشى مۇيىزىنە جەردى اۋدارىپ كوتەرەدى. سول كۇنى جەر سىلكىنەدى. مىنە، ۇلىس كۇنى شالىنعان وگىزدىڭ قانى جەر سىلكىنۋدەن قورعايدى دەپ نانادى. اللانىڭ امىرىمەن كوك وگىزدىڭ كيەسى ساقتايدى دەپ سەنەدى. مىنە، وسى ۇعىمنىڭ قۇرباندىعىنا كوك وگىز شالىنادى. ەندى ءبىرى – قازاق حالقى «كوك» سوزىنە كوپ ءمان بەرەدى. ماسەلەن، «كو قاسقا تاي»، «كقكجال»، «كوك ءبورى»، «كوك دونەن»، «كوك سەركەش»، «اقسارباس قوي» دەگەندەر اتالى، كيەلى، شاراپاتى بار، تەكتى ۇعىم دەپ قارالعان. سوندىقتان ولارعا بەتالدى سوقتىقپايدى، بەتالدى قىرسا، ءتاڭىرى ناليدى. ادامدار باسىنا پالە تاۋىپ الادى، ولاردىڭ كيەسى سوعادى دەپ سەنگەن. وسى كوك سوزىنە بايلانىستى حاندىق، كوكجالدىڭ تۇقىمى، قاراكوكتىڭ ۇرپاعى دەپ جاتاتىنى سودان.
قازاق جالپى كوك ءتۇستى اللانىڭ شاراپاتى قونعان نارسەلەر دەپ بىلەدى. سامارقاننىڭ كوك تاسى دەپ وتىرعانى دا جەتى قات كوكتىڭ استىنداعى تاق تاسى. ەندى ءبىرى ءامىر تەمىردىڭ باسىنا ورناتىلعان سامارقان جەرىندەگى قۇلىپتاسىن ايتادى. تاعى ءبىرى قىستان امان قالعان مال مەن باستىڭ قۇربانى جان ساداقاسى جارىق پەن قاراڭعى، ەسكى مەن جاڭانىڭ، ءولىم مەن ءومىردىڭ، ءۇمىت پەن ۇرەيدىڭ كۋاسى جاقسى تىلەكتىڭ، دۇرىس نيەتتىڭ جارشىسى تىلەۋ كوجەنىڭ مايلى دا جايلى قاتىعى وسىنداي كيەلى تۇقىمدى مالداردان الىنعان عوي.
قازاقتا ۇلىس كۇنى ماي شۇرقانمەن باستالسا، وت مازداپ جاقسى جانسا، جىل سوىنا دەيىن جالعاسادى، ىرىس تاسيدى، بەرەكە ارتادى، ەلگە دە، جەرگە دە قۇت قونادى. جىلدار بويى توي بولىپ وتەدى دەپ ىرىدايدى.
9. قازاق حالقى ناۋرىز كۇنى ايەلدەدى ەرەكشە قۇرمەتتەيدى. قاس قاباعىن كۇزەتىپ وتەدى. سەبەبى ەر ادامداردى وتاعاسى، ايەلدەردى وتاناسى، بالالاردى وتبالاسى دەپ اتاعان. بۇل اتاۋدىڭ دا توركىنى ارىدەن باستالادى. ءدىني راۋاياتتا جەر بەتىندە، وشاق قاسىندا ەڭ العاش وت جاققان ايەل حاۋا انا ەكەن. حاۋا انامىز ءبىر كۇن كوزىنە ابدەن قىزىپ جاتقان ەكى تاستى قولىنا الىپ ۇيكەستىرىپ كورسە، ودان وت شىعىپتى. سودان باستاپ وشاققا وت جاعۋ پايدا بولعان ەكەن. قازاقتىڭ «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى، تاس تامىزىق بولادى» دەگەن ءتامسىل ءسوزى سودان قالىپتاسىپتى.
ءيا، تىرشىلىكىڭ ءبىر تىرەگى وسى وت ەمەس پە؟ وتسىز ءومىر جوق، قازاق حالقى جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندى ڭ الدىمەن بوساعادان وڭ اياعىمەن اتتاتادى. ودان سوڭ ەنەلەرى الاقاندارىنا ماي جاعىپ، لاۋلاپ جانعان وتقا قىزدىرىپ، كەلىننىڭ ەكى بەتىن سيپايدى. «وت انا جارىلقا! ماي انا جارىلقا! اللا ءوزىڭ قولدا! وتتاي لاۋلات، مايداي ەرىت، كەلىننىڭ مىنەزى جۇمساق بولسىن، ديدارى نۇرلى بولسىن!» دەپ ايتۋى دا سول حاۋا انامىز جاققان وتپەن بايلانىستى بولسا كەرەك. تاعى ءبىر راۋاياتتا شايتان وتتان قورقادى ەكەن دەگەن نانىم بار. ەڭ العاش تۇسكەن كەلىن ءبىرىنشى رەت وشاققا وت تامىزعاندا الدىمەن وتىنعا ماي تامىزادى. سەبەبى كەلىننىڭ قولى مايلى بولسىن دەگەنى.
10. قازاق حالقى ناۋىز كۇنى تىلەۋ كوجەنى قازاننان باسقا ىدىسقا جاسامايدى. سەبەبى جەتى قازىنانىڭ ءبىرى قارا قازان ءۇيدىڭ قۇتىن ساقتايدى دەپ بىلەدى. ناۋرىز كۇنى ەرلەر ءبىرىنشى بولىپ وشاققا وت تامىزبايدى. وشاققا وت تامىزسا، ايەلىم ولەدى دەپ ىرىمدايدى، نەسىبەم سارقىلادى دەپ سەنەدى. قازان ءتۇبى قۇرعاپ قالۋى عاجاپ ەمەس دەپ ۇيعارادى. سول كۇنى ايەلدەرىنە وت جاعۋدان باسقا تۇگەل ىستەرىنە كومەكتەسەدى. مۇنىڭ ءبىر جاعى ورتامىزعا وت تۇسپەسىن دەگەنى. قازاقتا «قازاننىڭ قاراسىنان ساقتا، قاتىننىڭ جالاسىنان ساقتا» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار. ەرلەر قازان وشاق جاققا ەبەدەيسىزدەۋ بولادى. جىل باسىندا ىدىس-اياق شالدىرلاپ، ابايسىزدا شاعىلىپ قالسا، ۇيدە رەنىش بولۋى مۇمكىن دەپ ىرىم ەتەدى. ەندى ءبىر جاعىنان ايەلدىڭ تۇتىنىپ جۇرگەن نارسەلەرىن قورعانى، ايەلگە بولعان قۇرمەت-سىيى بولىپ تابىلادى. قازاقتا وسىنى دالەلدەيتىن مىناداي سوزدەر بار:
ۇلىس كۇنى قازان تولسا،
سول جىلى اق مول بولار.
سوندا ولجالى جول بولار،
وشاقتىڭ وتىن ايەل تامىزسا.
شاڭىراعىنا قۇت قونار.
ايەل – ءۇيدىڭ قۇتى،
ەر – ءتۇزدىڭ قۇتى،
قىز – ءۇي قۇتى.
ءتۇز تاماق قۇتى.
ايەلى بار ءۇي قۇت،
ايەلى جوق ءۇي جۇت.
ايەل اسقان قازانعا
ەردىڭ جارماساتىن نەسى بار.
ءدامدى پىسكەن اسىنا
ەردىڭ ايتار نەسى بار.
ايەلىن قورلاعان ەردىڭ
ءوزىنىڭ دە جولى تار.
نەسىبەدەن تارىعار،
تىرشىلىگى بولار قار.
مىنە، وسى سوزدەر ايەل مەن ەردىڭ ورنىن، جۇمىس جىگىن اجىراتىپ كورسەتەدى. اسىرەسە ايەلدى قۇرمەتتەۋ، ايەلدىڭ جاقسى ءىسىن ماداقتاۋ، جاقسى قىلىعىن قولپاشتاۋ بارلىق قازاق ازاماتتارىنىڭ تەك ناۋرىز كۇنى عانا ەمەس، بۇكىل عۇمىرىنداعى سانالى ءومىرىنىڭ ءماندى مايەگى بولماق.
11. قازاق ناۋرىز مەمركەسىن ۇلىس تويىن، ءۇش كۇننەن توعىز كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ تويلاعان. ناۋرىزدى قۇت مەيرامى نەمەسە كوكتەم مەرەكەسى دەپ اتاعان. باستاپقى ءۇش كۇندە قۇت باسى، ورتاڭعى ءۇش كۇندى قۇت ورتاسى، سوڭعى ۇشكۇندى قۇت اياعى دەپ بىلگەن. وسى ءۇش-ۇشتەن توعىز كۇندە ۇيىنە قوناق كوپ كەلسە، ىرىسىمىز تاسىدى، باعىمىز جاندى، ادامدار اراسىنداعى بەت-بەدەلىمىز ءوستى، تىلەگىمىز قابىل بولدى دەپ قۋانعان. ودان ءبىز قازاق حالقىنىڭ وتە قوناقجاي، كەڭ پيعىلدى، دانا ءحالىو ەكەنىن تۇسىنەمىز.
ول عانا ەمەس.
ۋاقىت، ءومىر دەگەن تاعىلىمدى ءداستۇردى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىگىمەن قوسا وتباسىنداعى كۇندەلىكتى تىرلىگىنە اينالدىرىپ جىبەرگەن. قورىتىپ ايتقاندا، سوناۋ نۇح پايعامبار زامانىنان باستالعان سان عاسىر ساناعىنان ءوتىپ، بىزگە جەتكەن ناۋرىز مەرەكەسى قازاقى سالت-ءداستۇر، ىرىم-جىرىم، نانىم-سەنىم، كادەلىك جول-جورالعىلارىمەن وڭدەلىپ، بۇگىنگى تاڭداعى ۇرپاعىمىزعا ميراس بولارداي، باسقا ۇلتتار الدىندا داڭقىمىزدى كوتەرەتىن ۇلكەن مەرەكە، ءتىپتى بەرەكە ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەن بولار.
“قازاق ناۋرىزناماسى” كىتابىنان الىندى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ