Asqar Tatanaywlı (1906-1996) Qıtay eliniñ Altay jerinde ömir sürgen asa şejire häm bilimpaz twlğa. Qıtay Halıq jazuşısı (1988). 20 jıl aydauda bolğan qayratker. Öziniñ sanalı ğwmırında ağartuşılıqpen aynalısqan. 1933 jıldan bastap Altay jerinde wstazdıq etti häm Ahmet Baytwrsınov älipbiin qoldanıp twñğış gazet şığardı. Sonımen qatar köptegen dastandar jazdı. 1980 jıldardıñ ortasında «Tarihi derek, keleli keñes» attı tarihi-monografiyalıq eñbeginde alğaşqılardıñ biri bolıp qazaq handığı jaylı derekterdi jazadı. Atalmış tuındıdan üzindi wsınıp otırmız.
12-13 ğasırda däuirlegen Şıñğıs han jäne onıñ wrpaqtarı orta aziyanı, qazaq dalasın jaulap alıp, wzaq uaqıt ükim sürgennen keyin, 14-ğasırdan bastap älsirey bastadı. Orta Aziya halıqtarı öziniñ bayırğı ielik wqıqtarın qayta qalıptsatıruğa kiristi.
Şıñğıs hannıñ nemeresi Batu jäne onıñ mwrageri ükim jürgizgen Altın orda äkimşiligi qwlağan soñ qazaq dalasında Äbilhayır han äkimşiligi qwrılıp, qazaq-özbek (ol twsta qazaq-özbek bolıp jarılmağan) halqı üstinen ükim jürgize bastadı. Äbilhayır han Şıñğıs wrpaqtarı üstemdik etip otırğan handıqtardı bir-birlep ieligine ötkizip alıp, irgesin keñeyttiğ sol kezde Orta Aziyağa irge teuip kele jatqan Islam dinin beybit qabılday bastadı, halıq şaruaşılığı damıp, halıq eginşilikpen jäne malşılıqpen şwğıldandı. Eginşilikpen şwğıldanğandarı otıraqtasa bastadı da, malşılıqpen şwğldanğandarı swltandardıñ bastauında köşip-qonıp, maldıñ qamımen ot quıp, suat quıp, otırıqtı halıqtardan böline bastadı.
1448 jılı Äbilhayır han öldi. Qiyan-keski taq talasınan keyin nemeresi Mwhambet Şaybani handıqqa otırdı. Şaybani men qazaq swltandarı arasında qaqtığıs küşeydi. Keyin kele kerey Swltan men Jänibek swltan Şaybanige boyswnbay Şu özeniniñ boyında derbes twrdı. Osı kezde özbekterden de irge bölgen taypalar köbeydi. Söytip, qazaq handarı men özbek handarı arasında Otırar, Sayram, Türkistan ölkeleri üşin kürester bolıp twrdı. Biraq birin-biri tolıq jeñip ketpegendikten özbek-qazaq handıqtarı twqım jalğap bilik jürgizip, däurendey berdi.
Äz Jänibek han: Bwl han 1448-inşi jıldan 1480-inşi jıldarğa deyin qazaqtardı basa bilep, bwrın qazaqtar senip kelgen şaman dinin ığıstırıp, Islam dinin belsendi qabıldadı. Basqaruğa qolaylı bolu üşin qazaq halqın üş jüzge böldi.
Mwrındıq han: (1480-1511) Kerey swltanınıñ balası, öte jauınger jäne aqıl-parasatı artıq bolğandıqtan öz halqınıñ ıntımağın bekemdep, handığın küşeytkendikten, qırdıñ «qwdiretti hanı» atalğan.
Qasım han: Bwl Äz Jänibek hannıñ balası. 1509-inşi jıldan 1518-inşi jılğa deyin jılğa deyin el bilegen. Sırtqı jaularına tepe-teñ kelip, işki alauızdıqtı basıp otıru üşin qolına üş mıñ äsker wstap, halıqtı bilep-basqaruda ereje-tärtip ornatıp, zañ jasağan. Bwl zañdı halıq «Qasım hannıñ qasqa jolı» dep atap ketken.
Mamaş han: 1518-inşi jıldan 1523-inşi jılğa deyin el bilegen.
Tahir han: BWL Qasım hannıñ nemeresi. 1523-inşi jıldan 1533-inşi jılğa deyin el bilegen.
Haqnazar han: Bwl Qasım hannıñ öz balası, 1534-inşi jıldan 1580-inşi jılğa deyin el bilegen.
Ishay han: Bwl Qasım hannıñ nemeresi, 1580-inşi jıldan 1586-ınşı jılğa deyin el bilegen.
Täuekel han: Bwl Ishay hannıñ balası, batıl, batır, parasıttı bolğandıqtan qazaq halqın twtas bağındırğannıñ sırtında, Jwñğar handığınıñ işki alauızdığınan paydalanıp, Türkistan, Taşkent, Samarhan, qalaların basıp alıp, bilik jürgizip, öz kezinde «Töbe han» dep atalğan.
Esim han: (1598-1628) Bwl Täuekel hannıñ balası, halıq onı «eñsegey boylı er Esim» dep atağan. Ol halıqtı basqaruda «Qasım hannıñ qasqa jolına» birqıdıru özgerister engizip, jañaşa jol jasap, bwl jolın «jeti jarğı» dep atap ketken. Ol kezinde Bwhar handığımen kelisim jasasıp, Taşkentti bilep twrğan.
Jäñgir han: Bwl Esim hannıñ balası, 1628-inşi jıldan 1680-inşi jılğa deyin handıq qwrğan. Jäñgir han ükim sürgen Jwñğar handığınıñ küşeye bastağan kezi bolsa da, Jäñgir öle-ölgenşe Jwñğarlarğa tötep berdi. Dabatsi bastağan Jwñğardıñ otız mıñ qolın Jwñğar qaqpasında joyğan osı «Salqam Jäñgir» edi.
Äz Täuke han: Bwl Jäñgirdiñ balası (Jäñgirdiñ moñğwl äyelinen tuadı), 1680-inşi jıldan 1718-inşi jılğa deyin handıq qwrğan. Äz Täuke han qazaqtı bir ortalıqqa bağındırıp wstadı. Äz Täuke ölgen soñ qazaqtıñ berekesi bwzılıp, üş jüz balası üş handıqqa bölindi, üş handıqtıñ üstinen Täuke hannnıñ balası – Bolat han qaraytın boldı.
Ğayıp han: Wlı jüzdiñ hanı.
Sämeke han: Orta jüzdiñ hanı.
Äbilhayır han: Kişi jüzdiñ hanı.
Şar Rossiya patşalığımen alğaş birlesken osı Äbilhayır han edi. Äbilmanbet, Bolat hannıñ balası, orta jüzdiñ ekinşi retki hanı eken. Äbilmanbet qaytıs bolarda öz handığın Abılayğa (Äbilmanswrğa) beredi. Bwl turalı mınaday oqiğa ötken: Jäñgir han ölerinde öziniñ handığın balası Äz Täukege bergende ülken wlı Uälibaqı äkesine ökpelep, Ürgeniştegi nağaşısı Ğayıp hanğa barıp, Ürgenişte twradı. Uälibaqı ölgende jalğız Abılay nağaşısı Ğayıp hannıñ äskerin basqarıp jauınger boladı. Soğısta qolğa tüskenderdi ayausız qırğındap, osıdan «Qanişer Abılay» dep ataladı. «Qanişer Abılaydıñ» wlı Körkem Uäli erte ölgende jalğız wlı Äbilmanswr qaladı. Osı Äbilmanswr 12 jasqa kelgende Ürgeniş handığına jau tiip, qattı qırğındap, Ürgeniş hannıñ twqımınan qolğa tüsken erkek kindiktisin öltire bastaydı. Sonda Körkem Uälidiñ bir adal qwlı jas bala Äbilmanswrdı qazaq eliniñ körşiles şeti wlı jüz eline aman-sau jetkizedi.
Wlı jüzdiñ ataqtı bii Töle bi bir saparda kele jatıp, qwmnıñ tübinde ıstıq qwmğa şalqasınan tüsip, ayaq-qolın tört jaqqa jiberip wyqtap jatqan balanı köredi.
– Äy, jigitter! Tört ayağım tört rulı eldey, dep jatqan mınanıñ jatısı tegin emes qoy, kim kenin bildiñder me? Panasız bolsa alıp jüriñderşi! –dep bwyıradı ol. Bidiñ jigitteri balanı jön swramay-aq bidiñ aldına alıp keledi. Balağa nazarın audarğan Töle bi jön swraydı:
– Atıñ kim?
– Bilmeymin.
– Äkeñniñ atı kim?
– Bilmeymin.
– Nege bärin bilmeysiñ?
– Äke-şeşem men tua ölipti. Sondıqtan mağan at qoymaptı, keyin el de at qoymadı, -deydi. Sonda bi:
– Äke-şeşeñ at qoya almasa tağdır isi şığar, endi men at qoyayın, öziñ sarı, şaşıñ sabalaq eken, atıñ Sabalaq sarı bolsın, -deydi.
Sonımen Sabalaq atalğan bala bi üyinde birer jıl jüredi. Köp jüre beruine Töle bidiñ dünieqor qazımır bäybişesi sıyğızbaydı. Sondıqtan, Sabalaq Tölebidiñ qolına twrmay, orta jüz eline ötip, Arğın Temir degen balası joq baydıñ «tondı wlı» bolıp twradı.
Äbilmanswr Temirdiñ qolında ösip azamat bolıp qalğan kezinde Jwñğar hanı Haldan Serenniñ qazaq dalasın şabuğa attandırğan qalıñ qolı basıp kele jatadı. Mwnı estigen Äbilmanbet han üş jüzd balasına sauın aytıp, er azamanın jinap, jau aldınan maydan tartıp, qarsı attanadı. Eki jaq bir jazıq maydandı ortağa alıp, betpe-bet kelgende Haldannıñ qızın alğan küyeu balası, qazaq Mwñğwlğa belgili Şarış batır:
– Jeke-jeke, -dep wran salıp maydanğa şığadı da, qazaqtıñ art-artınan şıqqan birneşe batırın tüsirip, jan şıdatpaydı. Köñilge alğan er azamatınan ayırılğan Äbilmanbet hannıñ basına basına bir maydannıñ özinde-aq zamanaqır ornaydı. Şığamın deytin jan qalmaydı. Şarış batır qan maydannan şıqpay: «Ajalıña asıqqanıñ kele ber» dep lepirip twradı. Mwñğwldardıñ köñili köterilip, maydandı töbesine kötere wrandaydı. Endi Jwñğardıñ qalıñ qolı lap berse qaşpasqa, jeñilmeske şara joqtay seziledi. Östip qara kün basına tüse qalğan hannıñ aldına bir jas jigit kelip:
– Aliyar, taqsır! Rwqsatıñdı ber, men barayın maydanğa! –dep iiledi, jas jişitke jalt qarağan han onıñ ot şaşqan ötkir közinen äreñ taysatıp batasın berip attandıradı. Maydanğa tura tartqan jas jigittiñ er twlğası el közine tüsse, onıñ «Abılay! Abılay! Dep wran saluı da jwrt qiyalın böledi. Bükil qazaq dalasında bwl künge deyin «Abılaylap» wran şaqırğandı eşkim estimegen en eken, qazaqtıñ hanı Äbilmanbetke Äzireyildey köringen Jwñğar batırına qarsı şauıp bara jatqan jan bilmeytin jas jigittiñ auzınan bwl wran alğaş ret estiledi. Osı wran mwñğwldarğa da küşti äser körsetedi. Jas batır şarışpen maydandasa ketkende jwrt jañağı Abılaylağan wrandı toqtatpay şaqıradı. Maydan tartqan jas batır qazaq qolınıñ eñ soñğı ümiti edi. Qalıñ qol ol şaqırğan wrandı qaytalap:
– Aybılay! Abılay!! Abılay!!! – dep jer jañğırtadı. Äbilmanbet hannıñ özi de bir-eki qayırıp jibergenin bayqamaydı.
– Iä, sät! Iä Qwday qolay gör! –dep ayqaylap jiberedi han. Şarış qazantolmasınan kirgen nayzanıñ küşinen atınıñ jayasına loqıp tüsip, Abılay nayzanı jwlqıp qayta suırğanda twlpardıñ moynın qwşa qwlap tüskenin körgen Äbilmanbet han közine kelip qalğan jastı sürtip jiberip, qayta qaraydı. Jañağı jas batır «Abılay! Abılay!» dep wran salıp moñğwldıñ qalıñ qolına qaray kirip baradı eken. söytip, bükil qazaq qolı artınan ağılıp biraq ketedi. «Abılaylağan» wran osı qolıñ üstinde jerge tüsepey ketip baradı. Tek osı wran ğana qaşqan jauın quıp bara jatqan qoldıñ qorğauşısı, qoldauşısı tärizdi boladı, qaşqan jaudıñ zäresin alıp, berekesin qaşırıp, toz-tozın şığaradı.
Äbilmanbet han jeñip şığadı. Jeñgen qol maydannan sıpırılıp şığıp, jeñistiñ saltanattı ruhımen han aldına jinalğanda, ärkimniñ jüreginde wp-wqsas bir arman boladı. Bäri de keşegi jan şağarğa jetip qısılğanda jeñis alıp bergen jas batırdı körip, kim ekenin biluge qwmartadı.
Äbilmanbet han jas batırdı aldına aldırğanda oğan süyinbegen, rahmet aytpağan jan bolmaydı.
– Atıñ kim? –deydi han tayap kelip tağzım etken jas jigitke.
– Atım Äbilmanswr, Uälibaqınıñ wrpağı, Körkem Uälidiñ balasımın, arğı atam Jäñgir han, -deydi jas jigit. Onsızda batırdıñ erligine süyinip twrğan han:
– Bauırım ekensiñ ğoy, -dep bauırına basa qwşaqtaydı. Jwrt qasietti hanın aña tapqanday batırğa süyine qaraydı.
Äbilmanswrdıñ nege «Abılaylap» wran salğanın swrağanda:
– Wlı atam «Qanişer Abılay» atanıp, soğısta jolı bolğan kisi eken, şaqırğanım sol atamnıñ aruağı, -deydi. alğaşqı soğısta erligi elge jaylıpı, atı-jöni äygili bolğan jas jigittiñ Sabalaq atı da, Äbilmanswr atı da endigi jerde atalmay, halıq süygen er-azamatın «Abılay» dep atasınıñ atımen ataydı jäne Şarıştı alıp, jaudı jeñgen maydannan bastap «Abılay!» wranı külli alaştıñ wranına aynaldı.
Äbilmanbet han (şın atı Äbilmanswr): Jäñgir hannıñ şöberesi (törtinşi wrpağı) äkesiniñ atı – Körkem Uäli 1736-ınşı jıldan 1781-inşi jılğa deyin handıq qwrğan. Abılaydıñ balası Qasımqan Abılaydıñ tiri kezinde qaytıs bolğan. Qasımqannan tört wl qalğan (bäybişeden Harjan, Esengeldi, Kenesarı, Kişi äyelinen Naurızbay). Olar Abılaydıñ tärbiesinde bolıp, Abılay ölgende jas bolğandıqtan, handıq Abılaydıñ inisi Ğwbaydollağa qaladı. Ğwbaydolla han qazaq saqarasına basa köktep kele jatqan Şar Rossiya patşasınıñ otarlau sayasatına qarsılıq körsetip, bağınıştı bolğısı kelmegendikten aq patşa ükimeti onı wstap Siberiyağa aydağanda Ükstski qalasına barğanda qaytıs boladı. Onıñ ornına Kensarı han bolıp saylanadı. Kenesarı da derbestikti köksep, Şar Rossiyağa bağınğısı kelmeydi. Keyin qırğızdarmen bolğan bir soğısta Kenasarı qaza tabadı da osıdan soñ Abılay wrpağı handıq qwra almaydı. Arğın İzbastı bi Abılay hanğa bılay degen eken:
Sen äueli kimnen tuğanıñdı bilmediñ,
Ürgenişte özbekte ösip jürgeniñ.
Wlı jüzge kelgende Sabalaq sarı atanıp,
Töle bidiñ malın baqqan qwlı ediñ.
Orta jüzge kelgende Temirdiñ tondı wlı ediñ,
Däulet qonıp basıña, qıdır kelip qasıña, bay üyine tünediñ.
Altın tüğır astıñda, alıstan toyat tilediñ.
Alşañdap basıp ayaqtı, töbeñmen kökti tirediñ.
Baq bermese Qwdayım, bizdey jannıñ biri ediñ.
Bwl Abılay hannıñ bala kezinde jetimdik, joqtıqtı kp körip, kisi esiginde jürip, aqırı erlik, qayratı kemeline kelgende qazaq qolınıñ aldına şığıp, erlik körsetip, qazaqqa han bolğanın däriptegen öleñ edi.