Köz qaras Tarih

Qaşqariya Qazaqtarı nemese Altışar (altışahar) Qazaqtar turalı

kerey.kz

 |  Oct 16, 2017

Bwl eki tarixi surettiñ biri Qaşqar qalasında ornalasqan Sovet (säbet) konsulı. Jalpı, Şıñjañ ölkesinde qızıl qıtay biligi ornıqqanğa deyin (tipti 1955ke deyin) Sovettiñ bes ülken konsulı bolğan. Onıñ törteui qazaqtar jiı qonıs tepken Altay, Şäueşek, Qwlja men Ürimjide ornalasqan. Surettegisi Qaşqar qalasındağı konsul. Ekinşi suret Gomindañ (国民党) biligi Şıñjañğa ornağan soñ jeti aymaqta sayasi qwrıltaylar aşıp Üş aymaqtağı töñkeristiñ qalğan jeti aymaqqa (Ürimji, Qwmıl, Aqsu, Hotan, Qaşqar, tb) qanat jayuına tosqauıl bolğan edi. Suret Gomindañ ükimetiniñ Altışar eldi mekendegi belgisiz bir jinalısı. Osınday jiın, qwrıltay kezinde jañadan rayon (audan) qwru jwmıstarı qolğa alındı. Şıñjañ ölkesiniñ äkimşilik kartasındağı köp audandar (rayondar) däl osı kezeñde qalıptasa bastadı. Sonımen birge Wyğır wltınıñ atauı men atauınıñ qıtay ieroglifinşe jazu nwsqası birizdilendirildi. Osı eki tarixi suretke qarap wzaq oylanamın da auır kürsinem… Nege deysiz ğoy?
Sözdiñ bismildäsin Qaşqardağı sovet konsulınan bastayın. Bwndağı konsul mwrağattarında Qaşqariya Qazaqtarı turalı mälimdemeler tolıp jatır. Ökiniştisi äli kömuli küyinde jatır… Eşkim aşpağan. Biz 1916- jılğı qazaqtar köterilisinde jüz mıñdağan Qazaqtardıñ qıtayğa (İle öñirine) ötkeni turalı jiı aytamız, biraq neşe on mıñdap Qaşqariyağa (Altışarğa) ötip ketkeni turalı ayta bermeymiz?. Negizi sol jıldarı (1916, 1931-1932 jj) Qaşqariya asqan Qazaqtardıñ wzın sanı neşe on mıñnan asıp jığıladı. Qaşqariyağa (nemese altışaharğa) Qazaqtar eki bağıtta ötip kelgen: biri Täñirtaudı qwldilap İleni qiğaş ötip Qaşqariyağa ötken; ekinşi tobı, Ferğanadan aynalıp Pamir asıp Qaşqariyağa soqqan. Osı eki toppen auıp kelgen Qaşqariya qazaqtarı Altışaharda qwmğa siñgen suday “ğayıp” bolıp ketken.

Bizge Qaşqariya Qazaqtarı dese Qatağan Han Twrsınnıñ kezinde Qaşqariya asqan qwramalar elesteui mümkin nemese “el auğan, qayıñ sauğan” Böke batırdıñ eli men 30- jıldardağı Altay qazaqtarı köz aldına kelui mümkin. Bwl turalı mağlımat jeterlik. Al, 1916,1931-32 jıldarı Altışahar asqan Qazaqtar turalı eş derek joq. Osı bastamanı köteru arqılı Qazaq tarixşılarınıñ nazarın Qaşqariyada kömilip jatqan Qazaq qasiretine audarğım keledi. Altışahar Qazaqtarı turalı mälimetti aludıñ eki jolı bar: biri, Qaşqardağı sovet konsulınıñ jedelxattarı. Qaşqar öñirine sırttan bosıp keluşi köşpelilerdiñ äleumettik mäseleleri (ornalastıru) turalı Dixua (Ürimji) men Mäskeuge talay jedelxat joldap nwsqau swrağan, köşip keluşiler turalı ärtürli mağlımat bergen, sonda Qazaqtar turalı derek jeterlik. Ekinşisi, Qaşqariyadağı (altışahardağı) jergilikti orınnıñ mwrağatı. Jergilikti orınnıñ tarixi dereknamalarında sırttan köşip keluşiler turalı mälimet jeterlik, sonday mälimetter işinde Qazaqtar turalı, olarğa Wyğırlardıñ körsetken kömegi turalı aqparattar men Qazaqtardı jer berip ornalastıru mäseleleri turalı tarixi mağlımattar öte mol. Qaşqariyanıñ (Altışahardıñ) keybir eldi-mekenderinde “Qazaq Kent” degen ataumen atalatın jer-su attarı kartada äli künge deyin twr. 
Sosın tağı bir qızıq jäyitten bar. Qaşqariyada (Altışaharda) Mekit deytin audan bar. Onı Şıñğıs jorığı kezinde auıp ketken Merkittermen baylanıstıratın tarixi boljal bar. Odan, Wyğır xalqında DOLAN degen bögenayı bölek, özge Wyğırğa wqsamaytın än-küyi men bii, kiim-keşegine deyin bölek xalıqtar twradı. Olardı Dulattar dep aytadı. Tağı Lobınwr degen jerdegi Qazaq-qırğızdan aumaytın biraq özin Wyğır sanaytın xalıqtar tağı bar. Qaşqariyanıñ “qwmğa jasırınğan” QWPIYAsı osında!

Sosın deke mwrağatımda Qaşqariyağa (altışaharğı) 19-ğ soğı, 20-ğ basında auğan Qazaqtardıñ kigiz üy men sırmaqtarınıñ bwşpaqtarı tüsirilgen suretter bar. Äbden şiruge aynalsa da kigizden basqan bögenayı men oyu bederi jaqsı saqtalıptı. Öñ tüsi Qazaqtan aumaytın biraq tili men dili Wyğır bauırımızğa siñip ketken köne qazaqtardıñ bwnı bertinge deyin qoldanıp saqtap kelgen eken. Bir qızığı, Qaşqariyanıñ (altışahardıñ) keybir eldi-mekenderindegi jergilikti etno mwrajayda “qolına bürkit wstap sayat qılğandar men at jalın tartıp minip şauıp bara jatqandar jäne oyu-örnekpen naqıştalğan malaqay, börik kigenderdiñ potreti” bar deydi. (jeke qorımda bir-eki dana sureti de bar.)
Soñında mına bir qasıretti qosqım keledi. Qaşqariyağa (altışaharğa) auğan Qazaqtardıñ deni osı ölkede qalğan, birazi Alatau asıp Qazaq dalasına qaytqan, keybiri Qırğız tauında siñip qalıp qoyğan. Qayta keri köşpey Qaşqariyada neşe on mıñdap qalıp qoyğanınıñ tağdırı öte ayanıştı xalde ayaqtalğan. 1930-40 jıldarı Şıñ Duban (盛世才) men Gomindañ (国民党) ükimeti kezindegi wlt anıqtau kezinde olardı (yağni qazaqtardı) twtastay WYĞIR dep jazdırıp jibergen. Pekinde oqıp jürgende öñi men bet pişini qazaqtan aumaytın Wyğır studenterdi körip tañqaluşı edim. Olardı Wyğır dep jazıp jibergen soñ köp bölimi siñip qabıldap ketken, keybiri moyınsal bolmay zaman tüzelgen 80- jıldarı avtonomiya törağaları Säypiden men Temir DAUAMATqa arnayı arız jazıp kirip QAZAQ atauın qalpına keltirmek bolğan, biraq Säypiden men Temir ekeui maqwldamay qoyğan desedi. Osı orayda qosa keteyin, 30-40 jıldardağı wlt anıqtau, bekitu kezeñinde Şıñjañğa auğan NOĞAY bauırlarımızda da twtastay TATAR dep atauın özgertip biriktirip jibergen. Şıntuaytında Şıñjañğa auğan tatardıñ köbi NOĞAY edi. Kerek deseñiz, Qwlja qalasında “Noğaygrod” degen şağın rayon bolğan. Mwnday jañsaq qasiretter öte köp.
Qaşqariya Qazaqtarı turalı zertteu tıñnan bastalsa eken, jas Qazaq ğalımdarı ğılmi ekspedecsiya jwmısın wyımdastırıp Altışahar aumağın aralap bayırğı Qazaqtan qwmğa siñip bara jatqan sarqınşaqtardı öñdep jinap qaytsa eken dep ümittenemiz.

Eldes ORDA