– Ämirhan, köpke mağlwm, öziñ de bilesiñ, men swhbat bergendi jaqsı körmeymin, öytkeni özim jazatın adammın. Ekinşiden, swhbat alğan adamdar sözdi bwrmalap jiberedi. 1990 jılı Sovet ökimeti qwlamay twrıp, Mäskeuden jañadan şığıp jatqan orıs gazetiniñ tilşisi arnayı kelip swhbat aldı, biraq sözimniñ bärin basqaşa bwrmalap jiberipti, sonan keyin eşqayda «swhbat bermeymin» dep şeştim. Qazaqtardan da swhbat alğandar, meniñ äñgimemdi tıñdağandar basqaşalap jatadı. Bwdan soñ, jiırma bes jıldıñ işinde eki-üş ret qana swhbat berippin. Sağan köñilim tüsip otırğanı – qazaqqa paydalı, äri tanımal basılımğa qızmetke kelipsiñ, jaqsı köretin, bilgir inimsiñ, meseldeñ qaytpasın dedim. Onıñ üstine, mağan körsetuge «Añız adam» jurnalınıñ birneşe sanın äkelipsiñ: Şıñğıs han, Abılay han, Abay, Şoqan, Älihan Bökeyhan, Ahmet Baytwrsınwlı… qazaqtıñ tağı qanşama qasqası men jaysañı. Solardıñ soñın ala twrsaq, teris emes. Topır işinde birdi-ekili tatımsız kisiler de bar siyaqtı, biraq marjanday astıqtıñ arasında qaramıq ta wşırasatın, uaqası joq. Al endi, swraqtarıñdı qoya ber. Bügin wyqım şalalau bolıp, jayım keliñkiremey otır, biraq jön bilesiñ, artıq-auıstı iriktep, talğay qararsıñ.

(R.S. Bwl – swhbat bastalmay twrğan kezdegi söz. Sodan söylep bereyik. Eki sağat, eki jarım, bälkim üş sağat. Tügeldey taspağa jazıp äketti. Endigisi – Ämirhan bauırımnıñ ğwzırında. Osılay dep maldanıp qala berdik. Söytsek, az-mwz basqaşa. Ämirhan – «Jwldızdar otbası» jurnalınıñ bas redaktorı. Al bizdiñ swhbat – osı jurnaldıñ seriktes qosımşası sanalatın «Añız adam» jurnalına tiesili, mwnda basqa bir jigitter otır… Swhbattıñ mätin jazbası qoldarına tüsken soñ, qazirgi qazaq baspasözinde özgermey kele jatqan aurulı ğadet boyınşa, tüzep, öñdep, jaqsarta bastaydı. Älbette, men sonşama wzaq tolğamımdı sözbe-söz qaytalap bere almaymın, biraq ne aytpağanımdı jaqsı bilem jäne jas kezimnen qalıptasqan jäne eşqaşan aynımağan özindik közqarasım, özindik söyleu mäneri, jazu stili bar. Twtas tirkester twrıptı, bir söz, keyde bir ärip özgerse, andağaylap, birden közge şalınar edi. Tipti, meni jaqsı biletin ädebietşi, oqırman ataulı qapısız tanımaq. Al swhbattıñ jurnal basılımında mwnday soraqı jağdayattar birşama şığıptı. Bärin birdey tügendep jatpayın. Äytkenmen, keybiri arnap aytuğa layıq. Mäselen, men täuelsizdikten soñğı däuirdegi qazaq ziyalılarına qarsı, jekelegen jalbağay jurnalister tarabınan ğana emes, memlekettik twrğıda, josparlı türde jürgizilip kele jatqan qaralau, kemisitu nauqanın talay ret ayıptadım. «Ziyalı» degen anıqtamanıñ özinde qasiet twr. Al mwnda meniñ belgili til mamandarınıñ därmensiz jaltaqtığı turalı aytqan sözderim «bizdiñ ziyalı qauımımız tobır bolıp ketti» dep «küşeytilgen». Sonday-aq, bwrnağı Alaş qayratkerleriniñ, tipti, sovetşil, ataqtı balşabekterdiñ jan qinağan tergeu üstindegi, azıp-tozğan, adamşılıq keyip-twlğasınan ayrılğan suretterin nasihattau turalı aytqanda, bwl dästür jappay sıpat alğanına keyis bildirip edim, mäselen, Şerhan Mwrtazaevtıñ sırqat dendegen, äbden jüdegen birneşe sureti basılğanına. Osı lepeske men özim äuelden-aq onşa wnatpaytın, keyinde parlamentte qazaq jerin satu turalı wsınısqa eki qolın birdey kötergen jalpoş opasızdığınan soñ mülde jek körip ketken Şerhandı kötermeleytin madaq sözder qosılıptı, al men kimdi bolsa da mwnşama qorlauğa bolmaytının ğana aytqam. Osığan kerisinşe, meniñ renişimdi tuğızğan erekşe bir jağdayat – qazaq tildi, tanımal eki sayttıñ mağan qarsı neşeme jıldıq bılğanış nauqanına nazar audarğan edim. Sınau emes, mineu emes, eşqanday baspasöz, tipti, auızeki wrıs-janjal kötermeytin balağat pen boqtıq. Jäne bizden basqa da jwrtqa qatıstı kep. Ärine, qatqıl, biraq ädep şeginde ayttıq. Tügel sıpırıp tastaptı. YAğni, solardiki jön. Bwl eki sayttı basqarıp otırğan beypil eki jurnalistiñ esimderin bürkegen, tipti, bir sayttıñ atına deyin özgertip jiberipti. Köñilderine jaqpasa, mwnday bwrma, jarımjan qalıpqa tüsirmey, twtasımen qısqartıp tastau kerek edi.
Biz bwl swhbatta eldegi äleumettik jağdayat, ağımdağı sayasat jäne bügingi qazaq probleması siyaqtı, «şataq» taqırıptarğa barğamız joq. Ruhani ömirdegi, öz basımızdağı ärqilı mäseleler. Ayta keteyik, men üşin asa soraqı köringen älgindey kiltipandarğa qaramastan, biz söylegen sözdiñ wzın-ırğası saqtalğan eken. Tek biz qayıra qarap ülgermegen oqıs ahualğa baylanıstı, birli-jarım emle, tınıs qateleri, jekelegen jañsaq sözder wşırasadı. Sonday-aq, bwrında qalıptasqan europaşa ay attarın bügingi aytılımına tüsirgeni bar. Endi bir twsta men Şıñğıs handı «qazaq» dep aytıppın. Özindik basılımda mwnıñ bäri de tüzetildi. Öytkeni… Men – Mwhtar Mağauin, qanday da bir lepesimiz qazaq ortasında eskerusiz qalmaydı jäne wzaq saqtaladı dep bilemiz. Sondıqtan bwl swhbat ta keyingi zamanğa bwrmasız, äuelgi qalpında jetsin dedik. Eşqanday tötenşe qospa jasalğan joq. Däp sol rette qajetsiz sanağan, aytıp ülgermegen, nemese oyğa oralmağan basqa bir tolğamdar bolsa, täuba, şükir, jaña bir jazuımızda körinis tabar edi. Äzirşe osığan riza bolasız. 
Kümis Bwlaq, AQŞ,
31.H.2018.)

– Mwhtar ağa, «Jwldız» jurnalınan sizdiñ soñğı kezderi jazğan Äbiş Kekilbaev turalı estelik jazbalarıñızdı oqıdıq. Estuimizşe, bwdan keyin İliyas Esenberlin turalı estelik jazıpsız… 

– Iä, İliyas Esenberlin turalı esteligimniñ kölemi segiz baspa tabaq boldı. Kişigirim kitap. Men är sözime ayrıqşa jauapkerşilikpen qaraytın adammın. Keyingi kezderi baspağa, basqa jaqtarğa jazğandarımdı beruge tartınatın boldım. Öytkeni sözimdi özgertip qoyadı. Swmdıq qoy! Bwrınğı uaqıtta da sayasatqa say qaraytın, biraq, jazuşınıñ özimen aqıldaspay özgertpeytin. Bir mısal aytayın, «Kökbalaq» degen şağın romanımda dombıraşı şal eski küylerdi jazdıru üşin auıldan qalağa keledi. «Orıstıñ muzıkasın tıñdasam» degennen keyin onı bir tanıs änşi qız operağa aparadı. Çaykovskiydiñ «Aqqu köline». Operanı tamaşalağannan keyin şal: «Bwl Aytannıñ küylerindey eken, qazaqtıñ küyleri siyaqtı öte ädemi eken. Orıs ta ülken halıq qoy», – deydi riza bolıp. Sonda «orıs ta» degendegi «ta» degendi redakciyadan ötkize almadım. Şaldıñ oyınşa, qazaqtan ülken halıq joq. Aqırı «ta» degendi alıp tastadı. «Orıs – ülken halıq» degen aqımaqşılıq bolıp şığadı eken. Biraq onı ekinşi basılımdarında qalpına keltirdim. Aytayın degenim, bwrındarı jazuşınıñ sırtınan tüzetpeytin. Qazir sırtıñnan tüzete saladı. Bükil «sovet» degendi «keñes», «kolhozdı» – «wjımşar» dey me, äyteuir…
İliyas Esenberlin turalı esteligimdi biılğı mamır ayında jazıp bitirdim. Ol kisimen öte jaqsı qarım-qatınasta boldıq. Alğaş tanısqanda men jiırma jetide, İlekeñ elu eki jasta bolatın. «Qazaq ädebieti» gazetinde jwmıs istep jürgen kezim. Jazğandarımdı oqıp, bilip jüredi eken.
İlekeñ alğaşında filarmoniyada direktor bolıp, keyin aydauda jürip, odan soñ serilik qwrıp, biraz uaqıtın ötkizip alğan. Elu jasqa jaqındağanda, naqtıraq aytsaq, qırıq segiz-qırıq toğız jasında, kenetten «Ayqas» degen roman jazadı. Ol basılıp şıqqan soñ jwrt birden sınay bastaydı ğoy. «Jwldız» jurnalında bwl eñbektiñ tükke twrmaytını aytılıp, maqala basılğan. İlekeñ osığan biraz aşulanadı. «Ayqas» – ädemi roman. «Qazaq ädebieti» gazeti bwl romandı maqtap, bas redaktor Nığmet Ğabdulinniñ tapsırması boyınşa Qabdeş Jwmadilov maqala jazdı. Osı maqala şıqqannan keyin  Esenberlin Dimekeñe barğan. Dimekeñ bwl kisiden ünemi: «Sağan qanday qızmet kerek?» – dep swraydı eken. Bwl kisi: «Eşqanday jwmıs kerek emes, kinostudiyada kollegiya müşesimin», – deydi eken. Endi ol jaqta eki jüz som aqşa aladı, qolı bos, uaqıtı köp.

– Dimekeñdi bwrınnan tanitın bolıp twr ğoy?

– Iä, bwrınnan biledi, ekeuiniñ qarım-qatınası jaqsı bolğan. İlekeñniñ Dinmwhamed Qonaevpen ejelden jaqındığı bar edi. Söytip, «Ayqas» romanı turalı talas-tartıstan keyin bwl kisi Dimekeñe barıp, baspağa direktor bolğısı keletinin aytıptı. Bwl uaqıtta baspada direktordıñ ornı bosap twrğan. Kisi wsınılıp, biraq äli bekimegen eken. Qısqası, bir-eki ay kütip, İlekeñ baspağa direktor boldı. Sol eki ortada arağa kisiler salıp, meni bas redaktordıñ orınbasarlığına şaqırdı. Söytip, İlekeñ ekeumiz tört jarım jıl qızmettes boldıq. Köp mäselelerdi şeşuge tura keldi. Kem degende birer jüz jaña adamnıñ, jas tolqınnıñ kitaptarın şığardıq. Keyingi jastardı İlekeñ bile bermeydi. Älbette, men bärin jaqsı bilemin.
Men öz esteligimde ol kisiniñ jazuşılığı, qayratkerligi turalı aytqan joqpın. Adamşılıq qasietteri men özim biletin minezderi jaylı ayttım. Rasında, ğajayıp adam edi. Orıstarda «Hoçeş' najit' sebe vraga – sdelay çeloveku dobro» degen maqal bar eken. «Jau tapqıñ kelse, jaqsılıq jasa» dep audardım onı. Jaqsılıq jasağan adamdardıñ işinde birli-jarımı bolmasa, köpşiligi Esenberlinge jau boldı. Bwl endi pendeşilik. Özin bireuge borıştar dep eseptegisi kelmeydi. Borıştar ekenin bilgendikten, sol adamnan qwtıluğa tırısadı.

– Qadır Mırza-Äli Esenberlin turalı maqala jazdı. Sonda Esenberlindi şır-pır bolıp qorğadıñız ğoy. Esenberlindi öte jaqsı köretiniñizdi sol kezde bildik.

– Bir adam jöninde ärtürli pikir bola beredi. Öytkeni är adamnıñ boyında jaqsı minez de, jağımsız minez de boladı. Kemşiliksiz kisi joq. Biraq ötirik aytpau kerek. Qadırdıñ maqalasın «Jas Alaş» gazetinen oqıdım da, qattı renjidim. Oğan jauaptı kezekti kitabı şıqqannan keyin jazamın dep şeştim. Kitabı şıqtı, onı dükennen satıp aldım, qarasam «Jazmış» degen tağı bir kitabı twr eken, onı da aldım. Bir keş otırıp, kitabın oqıp edim, qanım köterilip ketti, ıza boldım. Wmıtpasam, Esenberlinge toğız ayıp taqqan. Toğızı da ötirik, oydan şığarılğan jala. Sodan erteñine jauap jazuğa otırdım. Bwl jerdegi mäsele Qadırdıñ Esenberlindi jamandağanında emes, mäsele onıñ jazğanınıñ tügel ötirik ekendiginde. Qadırdıñ maqsatı Esenberlindi sorlı, aynıma, aldamşı, jaltaq, qorqaq etip körsetu boldı. Al sol Mırza-Äli Esenberlin baspada direktor bolıp otırğanda öziniñ jeti kitabın şığardı. Altı kitabın sol «Jazuşı» baspasınan, bir kitabın Mäskeuden şığardı. «Sovetskiy pisatel'» baspasınan. İlekeñ bwl baspanıñ kollegiya müşesi, ol kisiniñ joldamasınsız eşbir kitap basılmaytın edi.
Endi közi joqta osınşama swmdıq. İliyas Esenberlin eşkimniñ mazağına könbeytin. Ömirimde eşteñeden qorıqpaytın eki adam körsem, sonıñ bireui – Esenberlin bolatın.

– Namısqoy kisi me edi?

– Iä. Ol özgeşe adam bolatın. Özi – Kenesarınıñ Jeke batırınıñ wrpağı.

– Tölebay batırdıñ ba? 

– Iä, Tölebay batırdıñ.

– Esenberlin wltşıl adam edi ğoy. Siz de wltşılsız. Osı jağınan ekeuiñiz jaqınsızdar ma dep oylauşı edik…

– Esenberlin «Jazuşı» baspasına 1967 jıldıñ 30 aprel' küni direktor bolıp keldi. Men ol kisiniñ keletinin aldın ala bilemin, kelisim berip, dayındalıp otırğanmın. Tañerteñ jwrt abır-sabır bolıp jattı. Eşkim kütpegen jağday. Jwrttıñ bäri kabinetine barıp, qwttıqtap jatsa kerek. Ol kezde bwl jalğız baspa, bükil qazaq ädebietiniñ tağdırı Jazuşılar odağında da, basqa jerde de emes, sol baspada şeşiledi. Sağat on bir jarımda men de tömengi qabatqa tüstim. Birinşi qabatta tügel «Jazuşı» baspasınıñ qızmetkerleri otıratın. İlekeñ baspanı aralap kele jatır eken. Ekeuimiz betpe-bet kezdestik. Amandasıp edim, iığımnan qwşaqtadı da: «Bügin ülgermeymiz, may meyramınan keyin otırasıñ», – dedi. Bar  äñgimemiz sol boldı. Meyram künderindegi demalıstan soñ tañerteñ meni kabinetine şaqırdı. Bas redaktordıñ orınbasarı etip tağayındadı. Qısqası,  Esenberlin baspağa direktor bop kelgennen bastap, qazaq ädebietiniñ jaña däuiri bastaldı. Öytkeni bwrın qamalıp jatqan, tirelip twrğan, jol tappağan qoljazbalardıñ bäriniñ jolı aşıldı. Öz esteligimde ol kisiniñ kimderdiñ alğaşqı kitaptarın şığarğanın, kimderdi qanday därejege jetkizgenin bärin jazdım. Ol kisi töñkeris jasadı. Jwrttıñ bäri İlekeñniñ tarihi romandarın ayta beredi. Bwl kisiniñ baspagerlik qızmeti de erekşe, bükil qazaq ädebietiniñ tağdırın basqa arnağa bwrdı.

– Älkey Marğwlan turalı da estelik jazıp jatır dep estidik…

– Älekeñ ğajayıp, minezi özgeşe adam edi. Men jaqsı adamdardıñ aldın köp kördim. Jas kezimnen olarmen teñdey bolıp jürdim. Meniñ keudem öte joğarı edi. Ülken ağalar osınıñ bärin köterdi. 1967 jılı dissertaciya qorğağanımda Älekeñ mağan birinşi opponent boldı. Eñbegimdi oqığannan keyin meni öte jaqsı kördi. Ünemi üyine barıp twratınmın. Eski tarih, ädebiet tarihı jöninde äñgimelesetinbiz. Öte köp biletin aqsaqal edi. Men de bilgişpin. Keyde eski qwjattardı, qoljazbalardı körsetedi. Densaulığı öte küşti edi, täbeti de jaqsı. Bir ökinişim bar. 1969, älde 1970 jılı Älekeñ meni özimen birge bükil Sarı-Arqanı aralap şığuğa şaqırdı. «Wlıtaudı, Jezqazğandı aralap, Joşı hannıñ basına barıp, odan arı Qızılaray tauı, qısqası, bükil Arqadağı bwrınğı tarihi jerlerdi adaqtap qaytamız. Bir ayğa juıq meniñ qasımda jüresiñ», – dedi. Ol kezde üş balam bar, bäri kişkentay bolatın. Men arı-beri oylanıp, bara almaytınımdı ayttım. Baruım kerek edi. Osı ülken ökiniş boldı. Ekeumiz köp äñgimelesetinbiz, eldi birge aralağandağı äser mülde basqaşa bolar edi. Keyin ol jerlerdiñ bärin kördim, biraq Älekeñsiz.

– Sizdiñ «Arhiv hikayası» degen äñgimeñiz bar ğoy. Sondağı bastı keyipker prototipi Älkey Marğwlan desedi keybireuler?

– Bwl äñgimeniñ bastı keyipkeri – özimmin. Jalpı, arhiv – adamdı tartıp ketetin bir şıñırau närse. Oğan bir tüskennen keyin şığu qiın. Bir jañalıq tapsañ, onıñ artı qazbalanıp kete beredi. Uaqıtında toqtay bilu kerek. Älekeñ birtalay jerge ketip qalğan. Men de biraz jerge barıp, äreñ toqtadım. Ömir boyı arhivte otırğan adamdı bilemin. Ğılım akademiyasında qızmettes bir jigit boldı. Ol kezde men aspiranturada oqimın, Lenin men Komsomol köşeleriniñ qiılısındağı Puşkin atındağı kitaphanada (bwrın Wlttıq kitaphana sol jerde ornalasqan bolatın) on altı-on segiz ornı ğana bar ğalımdar zalı boldı. Tek ğalımdar ğana kire alatın. Sonda ünemi bir jigit otıratın edi. Twlğası tip-tik, wzın boylı, aqqwba, qwsmwrın, şaşı bwyra, ädemi kiinetin. Keyin bildim, bizdiñ akademiyanıñ kişi ğılımi qızmetkeri eken. Ömiri eşteñe jazbağan adam. Özi jaza almaydı, ne jazğısı kelmeydi. Biraq bilmeytini joq. Eşkim bilmeytin närselerdi, eski gazet-jurnaldardı qaraydı. Keyin Mağjannıñ biraz öleñderiniñ tüpnwsqasın men osı kisiden alıp jariyaladım. Mağjannıñ bir tomdığın mäşiñkege bastırıp, tüptetken eken. Sonı şetinen jurnalğa jariyalap jürdim. Äpendileu adam edi, bir küni kitabın qaytaruımdı swrap kelip twr. «Oqjetpestiñ qiyasında» tolğauın endi baspaqşı edik», – desem de, boy bermey alıp ketti. Keyinnen estidim, oğan bireuler: «Mağauin seniñ eñbegiñdi paydalanğalı jür, kitabıñdı qaytarıp al», – depti. Men onı qalay paydalanamın? Mağjannıñ öleñderi ğoy. Redakciyağa tapsırğan pälenbay dep, öz atınan jariyalanıp jatır. Osınday adamdar boladı…
Mağjan barlıq uaqıtta da wmıtılmadı. Basqalar wmıtılğan şığar, Mağjan wmıtılğan joq. «Qazaq ädebietine» jañadan kelgen kezim, birer aydan keyin Qapan Satıbaldin degen aqsaqal (minezi qızıq, twzı jeñil kisi edi) tüptelgen, qalıñ, kitap esepti qoljazba körsetip, latınşa jazılğan eken, «mınau Mağjannıñ öleñderi» dedi, sodan «mağan bir künge bere twrıñızşı» dep edim, «joq, bolmaydı, özim bireuden swrap aldım» dedi, sonday qoljazba jinaqtar jwrttıñ qolında jürdi.

– Sırtta jürip jazğan şığarmalarıñız da az emes...

– 2006 jılı 28 jeltoqsan küni Pragağa barıp tüstim, emigraciyanıñ bası osı. Bir aptaday demalıp alıp, bir äñgime jazdım. Sodan keyin «Jarmaqqa» otırdım, nebäri on segiz künde jazdım, sonan soñ bir kün demalıp alıp, on toğız künde köşirip bittim. Onday tez jazular boladı, Stendal' «Qızıl men qara» degen romanın elu künde jazğan, Dostoevskiy ataqtı «Qwmarpaz» romanın jiırma üş künde jazğan. Biraq şığarmanıñ qwnı onıñ tez nemese wzaq jazılğanımen ölşenbeydi.
«Şıñğıs hannıñ» ekinşi kitabın bitirgen soñ, üşinşi kitabına deyingi aralıqta «Qwjdıñ qu jiligi» degen äñgime jazdım. Men onı üzdik äñgimelerimniñ biri dep esepteymin. Men bwrın eñ täuir äñgimem «Salah-ad-Dinniñ ükimi» dep sanaytın edim, bwl bir özgeşe, mağınası mol äñgime. Onan keyin «Qwmırsqa qırğındı» birinşi orınğa şığardım. «Qwjdıñ jiligi» tañdama on-on bes äñgimeniñ tobında. Meniñ äñgimelerim tolıq üş tom boldı. Ärqaysısı jiırma bes baspa tabaqtan. Qazaqta menen köp äñgime jazğan adam joq.

– Beyimbet Maylindiki eki tom boladı…

– Mäsele kölemde de emes, jalpı men Beyimbetti mıqtı jazuşı dep eseptemeymin, öte qarabayır jäne sovettendiru, kolhozdastıru wranşısı.  Älem ädebietinde tört wlı äñgimeşi bar. Uaqıt jöninen alğanda, birinşisi – Mopassan, ekinşi – Çehov, üşinşi – Akutagava, törtinşi – Somerset Moem. Osı tört wlı äñgimeşiniñ qatarında men de barmın. Älbette, birinşisi emes, soñı da emes. Äñgimeşi retinde bärinen de Mopassandı joğarı bağalaymın, onı francuzdardıñ özi jete tanımağan. Mopassandı Çehovpen salıstıruğa bolmaydı. Francuzdıñ bir zertteuşisi Mopassan men Çehov turalı monografiya jazıp, «Çehov joğarı» depti, ol endi özine tartpay ädil aytqısı kelgeni. Al endi nege salıstıruğa bolmaytının aytayın. Çehovtıñ köpşilik äñgimeleri minezge qwrılğan. Al Mopassan äñgimeleri tağdırğa qwrılğan. Ädebiettiñ bastı ob'ektisi – tağdır. Bwl tarapta meniñ eñ ülken wstazım – Mopassan. Ünemi oqimın, äri tañğalamın, onda minez de, tağdır da, tabiğat ta bar. Moem – osı eki jazuşınıñ qosındısı, ol – ağılşın jazuşısı emes, francuz ben orıstıñ arasınan şıqqan jazuşı. Moem Franciyada tuğan, wzaq twrğan, francuz ädebieti men orıs ädebietiniñ ıqpalında qalıptasqan. Akutagavanıñ äñgimesi mülde basqa twrğıda, men Akutagavağa jete almaymın, qalğandarımen talasuıma boladı. Mopassannıñ eki wstazı – Flober men Turgenev boldı. Turgenev orıs ädebietinde birinşi bolıp şetelge tanıldı da, Tolstoydan tartıp orıs ädebietin nasihattadı. Öytkeni wlı adamdarda bäseke, qızğanış degen bolmaydı.

– Qazirge deyin jazğandarıñız qanşa tomğa jetti?

– Jiırma tört tom boldı. Bärin jinaqtap, dayındap qoydım. Onıñ alğaşqı üş tomı – jaña aytqanımday, äñgimeler. Onan keyingi jeti tomı – roman-povester, onan keyingi tört tom – «Şıñğıs han», 15-tomnan «Qobız sarını» bastaladı, onan soñ «Qazaq tarihınıñ älippesi». Keyingi kezderde jazılğan kösemsözderdiñ özi eki tomğa toldı. Al estelikter bir tomday boladı, bälkim onan da asıp keter, äli jazılıp jatır.
Arağa biraz uaqıt salıp esimdi jiıp alğan soñ, jetpis segiz jasımdı bilmeymin, jetpis toğız jasımda «Altın Ordağa» kirisemin. Täñirim quat berip, Aruaq demese, eki tom «Altın Ordanı» jazuım kerek. Onı da «Şıñğıs han» siyaqtı tarihi bayan etip jazbaqşımın.

– «Şıñğıs hanğa» attay jeti jılıñızdı arnadıñız…

– Men «Şıñğıs degen han bolıptı» degen äñgimeni közimdi aşqannan estigemin. Anıq esimde, toğız jastağı kezim, ekinşi klastı jaña bitirgem, ağam (şaldıñ qolında öskendikten äkemdi «ağa» deymin) Semeyge barğanda, YAnnıñ «Şıñğıs han» degen kitabın alıp keldi, sonı oqıdım. Sol jılı besinşi klasta oqitın Mwratqan deytin şöbere ağamnan Mişulinnıñ «Erte dünie tarihı» degen kitabın alıp oqıdım, eski grek, Rimnıñ tarihın sodan bildim.
«Şıñğıs handı» oqığanımda, men onı qazaq dep wqtım, öytkeni twrmıstarınıñ bäri qazaqtiki, onıñ üstine ülken äkem «Şıñğıs han boldı» dep aytıp otıratın. Sonımen qosa:

Şıñğıs han qatarınan asıp tuğan,
Keudesin dwşpanınıñ basıp tuğan.
Tuğanda uısına qan şeñgeldep,
Qızartıp eki közin aşıp tuğan, –

degen öleñdi kişkene kezimde jadıma twtqam. Ol zamanda qazaqtar bir-birin qonaqqa şaqırsa araq işpeydi, et jelinip bolğannan keyin äñgime aytadı. Ülken äkem Mağauiya aqsaqal «Mıñ bir tünnen» bastap, türli ertegiler aytatın. Bir jolı ağam (äkem) Sattar Erubaevtıñ «Meniñ qwrdastarım» romanın äñgimelep berdi. Men de ertegişi boldım, mektepte bastauış klastarda oqıp jürgenimde balalardıñ basın qosıp ertegi aytamın. Eñ qızığı, sol ertegilerdiñ bireuin-bireuine jalğap özgertip, damıtıp ayta beretinmin. Osınday eskige qwmarlıqtan til bayıdı, közqaras qalıptastı…
Sovet zamanında Şıñğıs hanğa qalam tartu mümkin bolmadı, men alğaş Şıñğıs han taqırıbına «Kök mwnar» romanında bardım. Bas keyipker Edige dağdarısqa tüsip jol taba almaydı, sodan eski ädebietti zerttey jürip Altın Ordanıñ qwlau däuiri turalı roman jazadı. Bilgen adamnıñ tanıp aluı oñay, onda ejelgi türik jwrtınıñ qalay küşeygeni, bükil dünieni jaulağanı, aqırında ülken Orda qwrğanı, ol memlekettiñ irgesi tübinde berik bolmay şıqqanı turalı aytıladı. Bwl Altın Ordanı joqtau, Şıñğıs handı joqtau bolatın. Söytip, otız jasımda Şıñğıs hanğa oyqastap bardım. Onı bireuler oylaptı «tarihi roman jazıp, «Kök mwnardıñ» işine kiriktirip jiberdi» dep. Joq, onı birden jazdım. Jalpı mende jazğannan keyin qayta qwrau degen bolmaydı, basınan tüskenimde ayağı köz aldımda twradı. Ülken eki kitaptan twratın «Alasapırannıñ» özi alğaşqı söylemin bastap jazğanımda soñı nemen ayaqtalatını köz aldımda twrdı. Alıp projektor töbeden tüskende jarım dünieni jarıq qıladı ğoy, sol siyaqtı ol kezde sanam aşıq bolatın. «Kesik bas, tiri twlıp hikayatı» romanında kompoziciya kürdeli, oqiğa şım-şıtırıq, sonı da qoldan qwrağan joqpın, basınan tüsken kezde oyımda twrdı, ayağına bir-aq şıqtım. Öz twrğımnan alğanda «Kesik bas, tiri twlıp hikayatı» – meniñ minsiz şığarmalarımnıñ biri.

– «Şıñğıs handı» jazu äu basta josparıñızda bolğan joq qoy?

– «Şıñğıs handı» jazu äu basta josparda bolğan joq, öytkeni jariyalanbaytın edi. Jariyalanbaytın şığarmanı «üsteldiñ astına jasırıp jazu» degen orıstarda boldı, sebebi olardıñ şetelde gazet-jurnaldarı, baspaları bar edi. Al bizde onday eşteñe joq, jazğan dünieñ öziñmen birge ketui mümkin. Sondıqtan jariyağa şığatın, qajetti närseni jazu kerek boldı. Täuelsizdik alıp, cenzura joyılğannan keyin «Şıñğıs handı» jazu oyımda boldı, biraq ol kezde bügingi künniñ taqırıbına arnalğan eñ zäru, qajetti dünieler antalap twrdı, solardı dendep barıp, üş-tört ay dayındıq jasadım da, 2008 jılı «Şıñğıs hanğa» kiristim.
Birinşi kitaptı eki jarım jıl jazdım, qalğan kitaptar bir jıldan jazıldı. Bwl jerde meniñ ömir boyı jinaqtağan tarihi tanımım, wlttıñ tarihına közqarasım körinis taptı. Törtinşi kitaptı 2015 jılı qaraşa ayınıñ soñında bitirdim, şarşap-şaldığıp, siñirime ilinip äreñ bitirdim. Sonan keyin teñizge tüsip demalıp, tınığıp keldim de, bir ayday üstinen qarap baspağa berdim. «Şıñğıs hannıñ» tört kitabına tura jeti jıl uaqıt ketti.

– «Şıñğıs handı» oqığanda bir bayqağanımız, siz «Qasterli şejiredegi» («Moñğoldıñ qwpiya şejiresi») derekter men mälimetterdiñ  birazın joqqa şığarasız…

– Eger ejelgi nemis tarihınıñ twtas bir kezeñi – Nibelungtar, francuz tarihı – Roland, ispan tarihı – Sid, ağılşın tarihı – korol' Artur jönindegi añız-jırlarmen ayğaqtalsa, qazaq tarihı «Qobılandı batır», «Alpamıs batır» jırları arqılı belgilense ne bolar edi? «Qasterli şejire» – ğajayıp mwra, biraq naqtı, tarihi derekti jädiger emes. Bwl – Bartol'dtıñ bağalauınşa, qaharmandıq epos. Biz öz tarapımızdan aytar bolsaq, şejire-epos der edik. YAğni, ata-baba şejiresi. Şıñğıs han tarihınıñ halıqtıq wğım, auız ädebieti ülgisimen qayıra qalıptanğan jaña bir nwsqası. Aqiqat pen äsire, şındıq pen laqap, danalıq tanım men balañqı wğım astasıp, aralasıp jatqan ädebi-körkem tuındı der edik. Sondıqtan da «Şıñğıs handa» men köp närseni basqaşa jazdım. Abaydıñ aytatın sözi bar emes pe: «Bilgenge marjan, bilmeske arzan» degen. Sol siyaqtı, mwnıñ bäri bilmegenge arzan bolıp körinedi. Mäselen, «Qasterli şejirede» aytılatın derek boyınşa, Şıñğıs hannıñ äkesi Esugey bahadwrğa tatarlar u berip öltiredi. Esugey jolay toy üstine tüsip, tatarlarğa qonaq boladı. Osı kezde olar susınğa u qosıp beredi. Biz bwl derekti maqwlday almadıq. Jaraydı, Esugey bahadwr en dalada mereke, sauıq qwrıp jatqan azdı-köpti tatardıñ üstinen şıqsın-aq delik. Dala räsimi boyınşa Esugey – meyman. Al meymanğa u beru mümkin emes. Oğan qosa, qanday jağdayda da as iesi ortaq dastarqan üstinde qonağına qwyılğan susındı (qımızdı) eñ aldımen özi dämin tatıp qana wsınuğa tiis. Bayağıda meniñ tätem (şeşem) qımız qwyıp bergende özi ünemi şetinen wrttaytın. Bwl – Şıñğıs han zamanınan, köne türik zamanınan qalğan dästür. Bwl – «asım adal» degen söz.
Endi taza tarih, naqtı derek, mağlwmatqa qwrılğan Juväyni men Räşid-äd-Din eñbekterine jügineyik. Mwnda Esugeydiñ tötenşe ölimine qatıstı eşqanday emeurin joq. Esugeydiñ jastay ketkeni aytıladı, mezgilsiz bolsa da öz ajalımen ölgeni añdaladı.

– Joşığa qatıstı derekterdi de pısıqtap, qaysısınıñ şın, qaysısınıñ ötirik ekenine toqtala ketipsiz…

– Joşığa qatıstı jala, ösek qaydan tuğan? Bwl – Batıs tarihşılarınıñ qaytkende de Şıñğıs hanğa köleñke tüsiru nietiniñ kezekti bir körinisi. Jauız Şıñğıs hannıñ alğaşqı, ülken wlı Joşı özinen tumaptı! Köldeneñnen jabısqan joldıbay eken! Atınıñ özi aytıp twr! – desedi. Al jolda tusın. Köşpendi jwrtta attıñ jalı, tüyeniñ qomında kim tumağan?! Räşid-äd-Din atap körsetkendey, ol kezde sapar, köş üstinde tuğan balanı Joşı dep ataytın ırım bolğan. Temujinniñ tuğan inisiniñ tolıq atı – Joşı-Qasar. Keyingi Joşı hanmen şatastırmas üşin köbine-köp, ünemi derlik esimniñ ekinşi jartısı qabıldanğan. Räşid-äd-Dinniñ eñbegin aqtarıstap qarasañız, tağı qanşama Joşı aldıñızdan şığadı. Bwl – tañbalı qağazğa tüsken Joşılar ğana, sonıñ bäri nekesiz tuğan ba sonda? Ülken wl Joşını az körseñiz, Şıñğıs hannıñ kenje wlı Töleni de şalağay-şata qılıp qoyadı. Kerek deseñiz, Şıñğıs hannıñ özi kümändi – Ögelin Esugey bahadwrdan bwrın wrıqtanıp ülgergen… Ärine, mwnday qisınsız, joldan qosılğan, oydan şığarılğan jalalı ösek-ayañğa köp nazar audarmay, naqtı tarihi derekterdi aldığa şığardıq.

– Orıs tarihşılarınıñ «moñğol-tatar şapqınşılığına» baylanıstı asıra, ösire aytqandarı turalı da mol derek keltiresiz…

– Özinikin asıra bağalau, aqılğa sıyımsız ğalamat erlik turalı hikayalar jeñilgen jäne jeñgen barlıq halıqtıñ auızeki tarihında köptep wşırasadı. Epikalıq jırlar, şejireli hikayalar, añız ben qaueset. Mwnday ertegilik oqiğanıñ bizge jaqın eñ körnekti nwsqası – Salqam Jäñgir hannıñ nebäri altı jüz kisimen oyrattıñ elu mıñdıq qalıñ qolın talqandauı turalı hikaya. Mümkin emesi eşkimniñ qaperine kelmegen, otanşıldıq wranımen barlıq tarihqa enip ketipti. Biz kezinde jazğanbız, Salqam Jäñgirdiñ qol astında Dürbin-Oyrat qosındarına qaraylas, soğan jaqın, bälkim, odan da artıq jauınger şerik bolğan. Ataulı altı jüz – ol zamanda Ortalıq Aziyada qoldanısqa tüse qoymağan ot qaru – mıltıqpen jasaqtalğan ekpindi, arnayı top. Qalmaqtar üşin mülde tosın, qorqınıştı qaru bastapqıda olardı dürbeleñge saladı da, aqırı bükil qazaq äskeriniñ jappay şabuılınan soñ, tübegeyli jeñiske jol aşadı. Ğaldan-Boşwqtı qoñtajı on mıñ şeriginen ayrılıptı. Bizdiñ tüysiksiz ertegişiler nebäri altı jüz qazaq qalmaqtıñ elu mıñdıq qolın qiratıp, onıñ işinde on mıñın qırıp saldı dep jür. (Qisınsız qiyal üstine, maydanğa jetip ülgermegen, sondıqtan ğalamat wrıstıñ äuelgi de, ekinşi de kezegine mülde qatınaspağan Jalañtös ämirdi äkelip qosadı.) Qanşa märte aytsañ da, sanağa kirer emes, barlıq tarihta solay jazılıp jatır jäne şegi körinbeydi. Orıs ağayındardıñ «Kozel'sk qorğanısı» da – osı qatardağı qwbılıs. Tek «Kozel'sk qorğanısı» ğana emes, Smolensk qorğanısı turalı da ösire jazadı. Mwnıñ bäriniñ şındığın ayttıq. Orıstıñ birtalay qalası «moñğol-tatarlarğa» qarsılıq körsetpey, qaqpaların birden aşadı. Osığan oray malı bütin, janı tügel, eşqanday bülinşilikke wşıramay, aman şığadı. Arğı-bergi orıs tarihşıları osını bürkemelep, eleusiz qaldıradı. Tek L. Gumilev qana nazar audarğan.

– Sonımen, Şıñğıs han türik taypasınıñ qay ruınan şıqqan?  

– Qiyat ruınan şıqqan. Qiyattar uaqıt oza kele qarasını molığıp, jeke-jeke atağa bölinedi, äytkenmen, qiyat tübirin saqtaydı: qiyat-jwrqın, qiyat-şanşığwt, qiyat-jasar, qiyat-qoralas, qiyat-börjigen. Şıñğıs han qiyat-börjigen wrqına jatadı. Börjigen söziniñ mağınası – «böri näsili, böri tekti hanzada», taratıp aytsaq, «böri» jäne «tegin» atauınan tuındağan: böritegin nemese börjigen (türik näsili, tipti beridegi Qabwl-han äuletinde şañıraq iesi kenje wl «otşıgen» – ot tegin, yağni ot iesi, şañıraq iesi hanzada atanğanı belgili).
Şıñğıs hannıñ biligi jäne oğan jalğas zamanda kürt köbeygen qiyat taypası bükil imperiya şegine taraladı. Äsirese Altın Ordada ayrıqşa küşke jetedi. Wlıs bekteri, qolbasılar şığaradı, handıq ökimettiñ senimdi tirekteriniñ birine aynaladı. Toqtı hannan soñğı bwlğır kezeñde töñkeris jasap, zañdı mwrager, Batu han näsili Özbekti taqqa otırğızğan – osı qiyat bekteri bolatın. Altın Orda ıdırağannan soñğı kezeñde de qaraşı qiyat öz ornın tabadı. HV-HVİ ğasırlarğa qatıstı jazba tauarihta qiyat – «toqsan eki baulı özbek», yağni kiiz tuırlıqtı köşpendi türik taypalarınıñ bel ortasında körinedi. Uaqıt oza kele tili bir, qonısı oraylas tuısqan halıqtardıñ arasına siñisip ketkeni bayqaladı. Al qiyat-börjigen, yağni Şıñğıs hannıñ tikeley twqımı bilik basında qala bergen.
I. Berezin, N. Aristov siyaqtı zerdeli orıs ğalımdarı qazaqtağı qazirgi şanışqılı ruın sol kezdegi şanşığwttıñ (qiyat-şanşığwttıñ) tikeley jalğası dep esepteydi. Qazaq wğımı, qazaq halıq ädebietinde ejelgi qiyat – qıpşaqpen tuıstas jäne odaqtas ru retinde jüredi. Qazaqtıñ wlı jazuşısı Mwhtar Äuezov öziniñ tarihi şığarma, ädebi zertteulerinde «qiyat-qıpşaq eli» dep jazadı. Qazaq arasında qiyat öziniñ jalpı atımen şanışqılı ruınıñ qwramına engen. Bügingi şanışqılı – bağzıdağı qiyat-şanşığwttıñ tikeley jalğası dep bilsek, mwnday auıs – azayğan ülken ata men ösken kişi atanıñ orın almasuı – tüsinikti jağday. Sonday-aq aday kelimberdi mwñal işindegi bir bwtaq – ejelgi qiyat esiminde. Mwndağı «mwñal» – «moğwl», «mwğal» atauınıñ basqaşaraq dıbıstalğan nwsqası. YAğni, bükil mwñal osı qiyattıñ töñireginen tabıladı degen söz.Sonday-aq jalayır işinde de qiyat bwtağı bar eken.
Qiyat-börjigen (börjegin, börjigit) yağni Şıñğıs han äuleti «töre» atandı, Altın Ordağa jalğas Qazaq Ordasınıñ barlıq hanı – Jänibek pen Kereyden bastap, Kenesarığa deyingi aralıqtağı, Alaş jwrtınıñ aruağın kötergen wlı twlğalar tügelimen osı twqımnan. El qorğağan, qol bastağan ataqtı batır swltandar öz aldına bir töbe. Berige kelsek, HİH ğasırdağı wlı ğalım Şoqan, küyşi Däuletkerey, änşi Mwhit, HH ğasırdıñ bas kezindegi wlttıq kösem Älihan Bökeyhan, küni keşegi, qazaq tarihı üşin japa şekken Sänjar Aspandiyarov pen Ermwhan Bekmahanov, bügingi belgili arhitektor Şota Uälihanovqa deyingi qanşama iriler tügeldey osı qiyat-börjigit äuletinen taraydı.

– Şıñğıs handı türik dep tanığan zertteuşiler bar ma?

– Şıñğıs han äu basta zerttele bastağanda Degin degen francuz oqımıstısı jäne bügingi keybir tarihşılar Şıñğıs handı türik dep jazğan. Alayda orıstıñ imperiyalıq sayasatı üşin türik bolmau kerek edi jäne Europa da türikterdi jaqsı körmeydi, sonımen momın, mal bağıp jatqan moñğoldarğa teli salğan. Al qazirgi halha moñğoldarı bwl jerge Şıñğıs han ölgennen köp keyin, 1450 jıldarı ğana kele bastağan.

–  Osı eñbegiñizge moñğol ğalımdarı qalay qaradı?

– Olardıñ oqığan-oqımağanın bilmeymin. Bireuler aytadı: «Moñğoldar Şıñğıs handı bermeydi» dep. Bermeytin ol mülik emes, jer emes. Biraq, moñğoldarğa riza boluımız kerek, olar özderiniñ tarihın Şıñğıs han negizinde tügendedi. Olar: «osı dalada bizdiñ babamız Şıñğıs han ömir sürdi» dedi. Bir ğana mısal aytayın, qazaqta ekiniñ bireuiniñ atı – Şıñğıs. Al moñğoldarda onday at mülde bolmağan, bälkim, endi ğana qoyıp jatır. Sonan keyin HİH ğasırdıñ soñında orıstar Moñğoliyağa öte auqımdı zertteu jasağan. Orıstıñ ol kezdegi imperiyalıq sayasatı küşti boldı. Moñğoliyağa Resey ünemi sayahatşıların jiberdi, olar jer tanıp qaytadı. Sol zertteuşilerdiñ bäri jazğan: «moñğolda ru joq, qosın, aymaq qana bar» dep. Endi qazir bayağı rular atın jañğırtıp jatır. Biraq, ne desek te moñğoldar  Şıñğıs hannan aynığan joq. «Şıñğıs hannıñ 800 jıldığın toylaymız» dep Moñğoliyanıñ sol kezdegi ekinşi hatşısı ölimge wşıradı, basında ornınan tüsirildi, keyinnen baltalap öltirildi. Aqırı olardıñ tarihşıları qisının bılay taptı: «Şıñğıs hannıñ äuel bastağı isi dwrıs, öytkeni ol moñğol memleketin qwrdı, wlttı wyıstırdı, onan keyingisi – qate, öytkeni basqa jerlerdi jaulamaq boldı» dep (küldi). Al bizdiñ qazaqtarğa tañğalamın, jüz ret «Şıñğıs han – türik, Şıñğıs han – qazaqqa jaqın» dep aytsañ da mıyına qonbaydı. Şıñğıs han qazaqta asıl nwrdan jaralğan äulie sanaldı. Altın Ordanı eseptemegende, qazaqtı neşe jüz jıl Şıñğıs hannıñ wrpaqtarı biledi. «Altın şejireniñ» bir nwsqaları qazaqtıñ arasında da saqtalğan. Onı keyin G.I.Potanin jazıp alğan. Arıdan bastasaq, Mwrat aqınnıñ, Qaşağan aqınnıñ, Mağjannıñ, Şäkärimniñ öleñderi, Abaydıñ aytqandarı bar. Ğwmar Qaraş aytadı: «Şıñğıs, Batu handıq qwrıp twrğan el, Qaraqıpşaq Qobılandılar tuğan el» deydi. Al Mwratta: «Oyıl da Qiıl, Jem, Sağız, – Qayran salanıñ jatqan añğarı-ay, – Aq säldeli pirlerdiñ meşitke jaqqan şamdarı-ay, – Käpirden teñdik aluğa, – Qaytıp ta tuar deymisiñ, – Mwsılmannıñ balası Şıñğıstan tuğan handar-ay», – deydi. Osılardıñ işinde «Şıñğıs han jaman» degen bir auız söz joq. Sovet ökimeti jamandap edi, sol äli mıylarınan şıqpay otır.

–  «Şıñğıs handı» özge tilge audaru oyıñızda bar ma?

– «Şıñğıs handı» basqa tilge audaruğa meniñ uaqıtım da, jağdayım da joq. Edige wlım aytıp edi: «Tört tomnan bir tom jasasañız, sonı audartayıq», – dep, bayqap qarasam bolmaydı eken. Endi qağazğa tüsti, eşqayda joğalıp ketpeydi, jiırma-otız jıldan keyin osınıñ birazın basqalar da aşa bastaydı. Biraq men aytqan dünielerge jete almaydı dep oylaymın. Eñ bastısı, men qazaq üşin jazdım.

– Qazaqtıñ jaña älipbi nwsqası turalı ne aytasız?

–Osıdan biraz jıl bwrın memleket basşısı: «Qazaqta memleket te bolmağan, şekara da bolmağan…», – dedi. Soğan bir tarihşı bir auız qarsı uäj ayta almadı. Bäri ündemey otırdı, tipti maqwldağanday sıñay bildirdi. Qazir mına jaña älipbidiñ artı da jaman boladı-au dep otırmın. Osıdan qaytıp auılıma barğan soñ (twrğan jerimdi auılım deymin), ol turalı da jazamın. Eger eñ jaman älipbige bäyge jariyalansa, osılardıñ wsınıp otırğanı öter edi, öytkeni bwdan jaman boluı mümkin emes. Bir oylanbağan närse, 1930–1940 jıldar aralığında latın älipbiin qoldandıq, biraq soğan qarağan bir adam joq. Ol bwrınğı A.Baytwrsınovtıñ arabşa töte jazuı ülgisinde jasalğan bolatın.
Men joğarıdağı naşar nwsqa ötip keter me eken dep qattı alañdaymın, öytkeni, jaldamalı jandayşaptar payda boldı, solar «osı nwsqa jaqsı eken, keyin üyrenip ketemiz» deydi, soğan qarağanda joğarıdan nwsqau berilgen siyaqtı, «komp'yuterdiñ perne taqtasındağı 26 äripke sıydırıñdar» dep, sonan keyin märtebeli til mamandarınıñ bäri de jaltaqtap otır. Bwl qazaqtıñ ruhaniyatına ğana emes, bükil bolaşağına qatıstı närse. Osınday dünielerge öz pikirin aşıq ayta almasa, onday akademik, doktor, professorlar bizge kök tiınğa keregi joq. Ärine, birli-jarım köldeneñ ziyalılar men qarapayım adamdar aytıp jatır, al mamandarıñ ünsiz, tartınıp otır, «äy mınau bolmaydı, jaramaydı» dep aytsa basın kesip ala ma, aydap jibere me?! Joğarıdan nwsqau berildi, boldı, sonı orındaytın qwl bolıp ketkenbiz. Erteñ «mınaday älipbidi moyındamaymız» dep jwrt balaların orısşa mektepke bere bastaydı äli.

– Dinimiz turalı ne aytasız?

– «Mwsılman dini küşeyip kele jatır» dep quanıp edik, bwl jaña ağım qazaqqa jau bolıp şıqtı. Öytkeni olar qazaqtıñ salt-dästürine qarsı, tipti Qwran qalıptastırğan dini terminderdi bwzdı. Qazaq bwrın «şariğat» deytin edi bwlar «şariyat» dedi, Allanı – Allah deydi, arabşanıñ özinde Allah emes eken. Olar aytsa kerek edi: «Wlttıñ tilin saqtañdar, ädepti bolıñdar, ata-ananı sıylañdar», – dep. Bwlarda ol joq, barlıq nasihat qazaqqa qarsı: «Kelin ata-enege iilip sälem salmauı kerek, Allağa ğana iilui  kerek», – deydi. Kelin ata-enege ğana emes, jası ülkenniñ bärine iilip sälem beredi. Aruaq joq deydi, aruaq joq bolsa, qazaq ta joq. Ayta bersek, äñgime köp.
Sodan keyin mıñ jıl twrğan äulie ağaştı örtedi, ol – tabiğattıñ özgeşe qwbılısı. Germaniyada sonday bir ağaş bar eken, olar oğan timegen, fotosın qiıp alıp saqtap qoydım. «Beyit saluğa bolmaydı, as beruge bolmaydı», – deydi. Bwl – qazaqqa qarsı şıqqan närse, al qazaqqa qarsı şıqqan närse joyıluı kerek, oğan qarsı küresuimiz kerek. Bwğan jol beruge bolmaydı, keyingi jastardı azdırıp baradı. Mwsılman dini eşqaşan jergilikti jerdiñ salt-dästürine qarsı şıqpağan, sol sebepti de beybit türde älemdi jaulağan.

–    Oralmandardıñ jağdayımen de tanıs şığarsız?

– Oylay berseñ bäri uayım. Qazaqstan täuelsizdik alğan künnen bastap qazaqtardıñ otanına oraluına ükimet tarapınan qarsılıq bolıp kele jatır. Men bwrın «Jas alaş» gazetinde jazğam, «antiqazaq sayasat» dep. Mwnı isteu op-oñay edi, kelip jatqan qazaqtardıñ qwjattarın uaqıtında dwrıstap beruge bolar edi, biraq berilmedi. Mısal üşin aytayıq, bizdiñ joğarı bilik orıstardan imenedi desek, arnayı qaulı şığarmay-aq qoysın, elbası liderimiz oralmandar köşip kelgen oblıstıñ äkimine habarlasıp «qandastarımızğa kömektesiñder» dese, olar audannıñ äkimine tapsırma beredi, söytip bar qiınşılıq şeşiler edi. Al bizde kelgennen bastap qudalau, qorlıq, mazaq. Biraq bäribir toqtata almay qoydı, jwrt azdap bolsa da kelip jattı, kelip jattı, bir uaqıtta Jaña-Özendegi oqiğa şıqtı, osıdan keyin müldem tıyım salıp: «Bärin büldirip jatqan osılar», – dedi. Qıtaydan kelgen qazaqtı aytpağanda, Özbekstan, Resey, Türikmenstannan kelgen qazaqtar basqa bir älemnen kelgen siyaqtı, biz bärinen ozıp ketken siyaqtımız, keşe bäri de Sovettik boldı, bärimizdiñ jağdayımız birdey. Ökimettiñ közqarası dwrıs bolmağan soñ, jergilikti jerdegi qazaqtardıñ közqarası da dwrıs bolğan joq, ärine, barlıq jerde emes, biraq köbine-köp.
Äneugüni şekarada bir jesir äyeldi tonap, 50 mıñ dolların tartıp aldı. Basında ol aqşanı özderi qımqırıp qalğısı kelgen, artınan äñgime şıqqannan keyin barıp kassağa ötkizgen, aqırı qaytarıp beretin boldı dep estidim. Al endi sol adamdarğa «şara qoldanıldı» degendi estimedim. Sonan keyin Wzınağaşta oralman üş jigittiñ qırıq siırın tartıp alıp, özderin öltirip ketti. «Swrauşısı bolmaydı» dep oylağan. Artınan el şulağan soñ, bireulerdi sottağan boldı, biraq olar meniñşe bir-eki adam emes, wyımdasqan top. Oñtüstikte eki jüz elu qazaqtı «qwjattarı dwrıs emes, Qıtayğa qaytaramız» deydi. Osınıñ bäri sırttağı eldiñ atajwrtına keluine bögesin bolıp jatır. Jaña-Özennen keyin azamattıq berudi bes jılğa şegerdi, sonan soñ jwrt jabılıp jazıp edi, tört jıl dedi, endi ras bolsa bir jılğa tüsirdi deydi, biraq onıñ özi de belgisiz. Osınıñ bäri – qazaqqa jasalıp jatqan qısas. Qazaqtıñ keleşegi – köptiginde, şeteldegi qazaqtardıñ bäri kelui kerek, endi jiırma-otız jılda Qıtayda qazaq qalmauı mümkin.

– «Men»-di ğwmırbayandıq hamsa boladı» dep ediñiz. Eki kitabın ğana jazdıñız, qalğanı qayda?

–   «Hamsa» degen – Şığıs ädebietinde bes kitap degen söz. Taqırıp, ideya jağınan ündes, biraq derbes bes kitap. Men özimniñ ömirbayanımnan bes kitap jazamın dep oylağam. Birinşi kitap – balalıq şaq, ekinşi kitap – oqu, izdenu jıldarı, sodan bügingi uaqıtqa deyingi qoğamdıq qızmetter, basqa dünieler turalı. Jalpı memuar degeniñiz qırıq jastan keyin jazıla beredi eken, «Men»-di elu altı jasımda jazdım, biraq onan keyin basqa dünieler iektep ketti. Endi, jañağı aytqan üş kitabıñızdıñ ekeui – soñğı kezde jazıp jürgen estelikterim esebinde. Äbiş turalı jazğanda meniñ studenttik jıldarım jazıldı, İliyas Esenberlin turalı jazğanımda meniñ alğaşqı qızmetim, jazuşılığım turalı jazıldı. Basqa estelikter de osını tolıqtıradı. Endi balalıq şağım turalı «Balaqan» degen seksen-toqsan betten twratın dünie jazamın dep oylaymın. Aldağı birer jıldıñ işinde. Sonda hamsañız tügendeledi jäne estelikter bolğandıqtan bwrınğıdan tolıq, äri mazmwndıraq şığuğa tiis.
Jazatın närse öte köp, osı uaqıtqa deyin özim oylap jazam degen dünieniñ onnan birin desem kemşin bolar, besten birin jazıp bitkem joq. Öte ülken romandar, mändi närseler jazılmay qaldı. Attila jöninde povest' jazuım kerek edi. Altın Ordanıñ hanı Tauday-Möñke turalı jazuım kerek edi. Edilden şıqqan torğauıttıñ köşi jöninde de dayın twrğan jaqsı roman bar edi. Sodan keyin Abılay han turalı ülken roman bar edi. Resey, Qıtay, Qazaq eli, olardıñ qilı zamanı turalı, Qalmaq ordasınıñ qalay qirağanı jöninde. Äuel basta jeti-segiz tarihi roman jazamın dep josparlağamın. «Alasapıran» solardıñ eñ soñğısı bolatın. Biraq sol kezde «Qazaqstannıñ Reseyge qosıluınıñ 250 jıldığı» degen wran köterildi de, sol ayğaydıñ astımen ötip ketu kerek boldı. «Alasapırannıñ» birinşi kitabı – qazaqtardıñ qanday bolğanı, ekinşi kitabı – qazaqtardıñ qanday bolatını jöninde. Meniñ bir aytqan sözim bar: «Qwdayğa şükir, bizde cenzorlardıñ bilimi de, aqılı da tömen edi, sodan ötip kettik», – dep. Birinşi kitaptıñ ayağında: «Oraz Mwhammed öziniñ halqınıñ aldına endi eki jüz-üş jüz jıldan keyin keletin zamannıñ tabaldırığın attadı» degen söylem bar. Sonda Reseydiñ qaramağındağı otarlıq jağdaydıñ qalay bolatını körsetildi. Sondıqtan kezinde «Alasapıranğa» täuba ayttıq. «Alasapırandı» jazıp otırğanımda sütti qoyu şaydı köp iştim, bwğan bäybişem: «Şaydı köp işesiñ, asqazanıñnan ne qaladı?» – dedi, sonda men: «Alasapırandı» jazıp bitsem, mağan asqazannıñ keregi bolmaydı», – dedim. Jazılmağan osınday dünieler köp, oğan endi ömirim jetpes, ülgermespin. Biraq mına «Şıñğıs hannıñ» tört kitabın bitirgennen soñ, meniñ ömirge ketken, jazuğa ketken esemniñ bäri toldı dep oylaymın. «Şıñğıs han» şıqqannan keyin Täñir tağala jer betine jibergendegi mindetimdi tolıq orındadım dep oylaymın, bolmay qalğan, tolmay qalğan närselerimniñ esesi osımen tolıqtı dep oylaymın. Öytkeni Sovet zamanında «Şıñğıs handı» jazam dep ümit etu mümkin emes edi.

– «Jarmaq» şe? 

– «Jarmaq» ta  sodan on bes-jiırma jıl bwrın oylastırılğan närse bolatın, biraq basqa mazmwnda. Mwnda bir adamnıñ eki türli tağdırı bayandaladı, bwl «Mıñ bir tünde» bar, Abaydıñ «Äzimniñ äñgimesinde» de aytıladı, bir qaqpadan ötedi nemese qwdıqtıñ tübine tüsedi, sodan basqa bir älemge kiredi. Mwnda da sol siyaqtı. Bwl bılay boldı, men bir küni üyde bäybişemmen şay işip otır edim, jarıq söndi de qaldı, töñirek tügel kördey qarañğı boldı, sonan keyin men kabinetime barıp şırağdan alıp keleyin dep oyladım. Jürip kelem, jürip kelem, söytsem as bölmesinen şığıp, jatın bölmesine kelippin. Qayta aynalıp qarmalanıp jürip esigimdi äreñ taptım… Sodan osını jazu kerek dep oyladım. Adasıp jürip basqa esikten ötip ketken basqa bir ömir turalı. Adam mwndayda öziniñ böten bir, bolmay qalğan ömirin köredi. Bir adamnıñ ekige jarıluı degen de ejelden ädebiette bar närse. Edgar Po, Dostoevskiy, Stivensonda bar. Meni jaqsı körmeytin şalasauat bireuler «plagiat jasadı» depti, eger onday qisınğa süyensek «Qozı Körpeş – Bayan swludan» bastap plagiat bolıp şığadı. Şekspirden auıstı deymiz ğoy. Bizde – bir belgili syujet te emes, ädebi täsil ğana, mäsele osını qalay taldap, qalay alıp şığuda.

– «Üş twğırlı til» turalı oyıñızdı bilsek…

– Bwl – negizi dwrıs närse. Biraq basqa tildi birinşi sınıptan emes, üşinşi sınıptan bastap engizu kerek. Mısalı, Lev Tolstoy, Turgenev, Nabokovtar bäri de dvoryannıñ balaları ğoy, solarğa bir küni – nemis tilin, kelesi küni – francuz tilin, odan ağılşın, aptanıñ qalğan künderi orıs tilin, yaki öz tilderin oqıtatın bolğan, söytip olar közin aşqannan birneşe tildi erkin meñgerdi. Meniñ şet elde tuğan nemerelerim de tört jasınan ağılşın mektebinde, keyinirek amerikan mektebinde oqıdı, eşteñe bilmey barıp tört-bes ayda ağılşınşa söylep ketti. Jwrttıñ qarsılığın tudırıp jatqan mäsele mınada. Bizdiñ qazaq mektepterine balalar qazaqşa üyrenu üşin emes, qazaqşa bilim alu üşin baruı kerek. Al bizdiñ ata-analar özderi qazaqşa söylespeydi de, tili orısşa şıqqan balaların qazaq mektebine beredi. Al balanıñ qazaqşa biluiniñ şartı op-oñay, üyde qazaqşa söylesiñiz. Bizdiñ balalardıñ bäriniñ tili solay şıqtı.

– Wlttıq müddege qatıstı ne deysiz?

– Bizdiñ bilik qazaqtıñ müddesimen sanasıp otırğan joq. Qazaqtıq sana atımen joq. Bwlar otırğan orındarın tek jem jeytin astau dep qaraydı. Sodan soñ qazaqpen sanasıp qaytsin?! Bizdiñ bilik orıstan, şeşennen, wyğırdan, kürdten qorqadı, tek qazaqtan ğana qorıqpaydı. Qazaqtıñ arqasında ministr, prezident bolıp otırğanın oylamaydı da. Ekinşiden, nege äu bastan Qazaqstanda oppoziciya älsiz boldı? Öytkeni memleket qazaqtiki bolğanımen, qazaqtar 40-aq payız edi, al orıstildi basılımdar qazaqtı kün sayın jerge tığıp jattı, tipti memleketten qarjı alıp otırğan, tirkeude twrğan «Kazahstanskaya pravda» qazaqtı jamanday bastadı. Osı kezde biz de bilikti jamanday bastasaq, memlekettiñ irgesi şayqalar edi. Biraq, onı bilik wqqan joq, qazaqtıñ qorqaqtığı, ezdigi, naşarlığı dep bildi. Sodan artınan oppoziciya şıqtı, biraq olar wlttıq müddeni emes, özderiniñ atağı men dabırasın ğana oyladı. Söytip jürgende uaqıt ötip ketti. Aldıñğı ülken kisilerimizdiñ birazı o düniege ketip qaldı, keyingi qalğan bizder şarşadıq, al jastarda qauqar joq, söytip bilik qazaqtı basınıp, oyına kelgenin istep otır. Biraq  mwnıñ aqırı jaqsı bolmaydı.
Soñğı kezderi «qazaqtardı qalağa keltirmeu» degen sayasat bastaldı, onıñ birinşi basqışı – «qazaqtar barğan jerine tirkelu kerek» deydi. Söytip auıldan qalağa jwmıs izdep kelgen qanşama qazaqtı qudı, totalitarlıq memlekettegi siyaqtı, erkin jürip-twruına tıyım saldı. Nege? Öytkeni qalanıñ halqı qazaqtanıp baradı, eger keşegi Jeltoqsandağı siyaqtı bülik şığatın bolsa, qaladağı qazaqtıñ balaları köteriledi, maqsat – solardıñ bası qwralmauı kerek. Bwl – qazaqqa qarsı sayasat, auılda jwmıs joq, sonda qazaq künin qalay köredi?  Bilik o bastan qazaqtıñ köbeyuine qarsı boldı, qazaq tiliniñ ayasın şektedi. Memlekettik qızmetkerlerge talap qoymağannıñ özinde «Bolaşaq» bağdarlamasımen şetelde oqitındarğa qazaq tilin biludi mindetteu kerek edi, olar bwğan «jaqsı balalardan ayırılıp qalamız» dep sıltau ayttı. Ana tilin bilmegen bala – jaqsı bala emes. Eger sonday talap qoysaq, jer tübindegi ağılşınnan qiın emes, bäri bir-aq jılda üyrenip alatın edi. Osını öz balaları qazaqşa bilmeytin bilikte otırğandar sozıp keldi…
Jazda Astanada ündiniñ jwmısşılarımen töbeles boldı, oğan da qazaqtıñ jastarın jazıqtı etip şığarğısı kelip edi, jwrt köterilgen soñ iske aspadı…

– 1936 jılı Mwstafa Şoqay şetelde jürip swhbat beripti. Sonda ol: «Ilği da otanıma qaytudı oylaymın da jüremin» depti…

–  Siz qaytasız ba deysiñ ğoy? (küldi) Meniñ şetelge ketkenimdi de san-saqqa jügirtedi. Mwstafa Şoqay qayta almaytın edi, quğında jürgen, al meni eşkim kökiregimnen iterip quğan joq. Soljenicın siyaqtı şekaradan wşaqqa mingizip aydap salğan joq. Men özim kettim, biraq sonıñ aldında bes jıl boyı mağan qarsı nauqan jürdi. Osındaydı halıq wmıtıp qaladı eken. Aytılmağan sögis qalmadı, bir künde bes-altı gazetke şıqqan jağday boldı. Mağan ol äser etken joq, jazuım toqtalmadı, mağan äser etkeni – qazaqtıñ bir ziyalı azamatı: «mınau bälenbay degen jazuşımız edi, nege osığan jala jabılıp, qudalanıp jatır?» dep ara tüsuge jarağan joq. Sodan osınday, jau bolmasa da jat ortadan tüñilip, şet elde qızmet jasaytın balamdı panalap kettim…
Pragada altı jılğa taqau, sodan soñ üş jıl Karlovı Varıda twrdım. Balam Amerikağa jwmıs babımen ketip edi, sonda bardım. Jäne ösiet ayttım: «men eşqaşan elge qaytıp oralmaymın» dep. Balama da ayttım «ölmeytin adam joq, öle qalsam süyegimdi elge süyrep äure bolmañdar, qay jerde ölsem, sol jerge qoyıñdar» dep. Mwsılman zirattarı Amerikada da bar. Tipti bılay dep te ayttım, biraq oğan bäybişem rwqsat bermes, ädette äyeliñ artta qaladı ğoy: «mümkin meniñ süyegimdi örtersiñder» dep. Öytkeni, bizdiñ arğı babalarımızda mwnday dästür bolğan, keyin Smağwl Säduaqasovtıñ süyegin örtedi.
Belarus'tıñ ülken jazuşısı Vasil' Bıkovtı da elinen eşkim quğan joq, kelise almay ketip qaldı, bes jıldan keyin bir ret kelip ketip, kelesi jolı kelgende qaytıs bolıp, Belarus'te jerlendi. Men öytip öle qoymayın (küldi), Almatıda ölgim kelmeydi. Jwrttıñ oyında jürsin, keyin «balası äkelmey sol jaqqa kömipti» dep sökpesin, sol üşin aytıp otırmın bwl äñgimeni.
Çehiyada twrdıq, olar – momın halıq, aziattardı jaqsı körmeytin ädetteri de bar. Çehiyada türiñ bilinip, erekşelenip twratınbız, al Amerikada qarala, torala, qwbaqandardıñ ortasına kirip ketesiñ jäne seniñ näsil-tegiñe eşkim de nazar audarmaydı.

– Siz kezinde qalamaqı turalı mäsele köterip ediñiz… 

– Qalamaqı turalı ayta qalsaq, «kitap özin-özi aqtamaydı» deydi. Mısal üşin aytayıq, mwğalimge aqşa tölenedi, öteuine bala oqıtadı. Köşedegi policeylerge aqşa tölenedi, öytkeni tärtip üşin kerek. Sol siyaqtı, halqınıñ ruhani jetekşisi bolıp otırğan, ruhani bağıt-bağdar beretin aqın-jazuşılarına da aqşa tölenui kerek. Bwrnağı zaman, 1950 jıldardıñ işinde Äuezov, Mwqanovtar qaptap aqşa aladı eken. Ol kezde kitaptardıñ taralımı az, alayda payda äkelmey otır degen äñgime şıqqan joq. Bizdiñ twsımızda bwrnağı qalamaqı azaydı, biraq äjeptäuir tölem boldı. Sol siyaqtı, memleket öziniñ wstının bekitem, ideologiyanı berik wstaymın, wlttıq sananı köteremin dese, qalamaqı tölenui kerek. Bizge Angliya, Franciyalar bwl rette ülgi bola almaydı, öytkeni olarda halıq köp, oqırman köp, ärbir jazuşı öz künin özi köredi, jaqsı jazuşı bolsa bir kitap jazıp, sonımen bayıp ta ketedi. Al bizde ädebietti qoldau kerek. Osığan bizdiñ biliktiñ mıyı jetpey-aq qoydı. Bälkim, ädeyi istep otır ma dep oylaymın keyde.

– Jazuşılar odağı qoğamdıq wyım ğana bop qaldı… 

– Sovet ökimeti ornağan kezde patşa ministrleriniñ eşqaysısı ornında qalğan joq, bäri özgerdi, sol siyaqtı, keşe täuelsizdik alıp, Sovet ökimeti qwlağan kezde bwrınğı biliktegilerdiñ bärin ığıstıru kerek edi. Al bizde bwrınğı sovetşilder orındarında qaldı, onıñ esesine halıqtıñ kösemi bolıp jürgen öner, bilim qayratkerleri tügeldey şettetildi. Öytkeni şeksiz bileu üşin, oyındağısın jürgizu üşin jazuşılardı, ğalımdardı, bütkil ziyalı qauımdı bedelden ayıru kerek boldı. Sondıqtan Ğılım Akademiyası jabıldı, Jazuşılar odağı därmensiz küyge tüsti. Sodan soñ birjolata jerlep, qwrtu üşin «ziyalılar degenimiz – ziyandılar»  degen söz şığardı. Oğan dalbaqay köpşilik pen jalañayaq jurnalister qosıldı. Söytip neşe türli jalalı maqalalar basıldı. Sol kezde bir jurnalist qız maqala jazdı, maqalası «ziyalılardıñ özderi ziyankes, balalarınıñ bäri narkoman» degen sıñayda. On şaqtı otbasınan mısal keltiredi, sonıñ işinde bir artistiñ balası ğana narkoman eken. Söytip, qazaqtıñ ziyalılarına, qazaqtıñ eñ sanalı qauımına qarsı aşıq küres jürdi. Qalamaqı tölemeu – sonıñ bir tarmağı ğana.

– Balalarıñız turalı aytıñızşı?

– Men bälenbay degen jazuşı, Alaştıñ azamatı bolıp jürgen kezimde, zaman özgergende bir balama zäredey jaqsılıq jasay almadım, qolımnan eşteñe kelmedi, eñ ayağı, universitette üzdik oqitın soñğı eki balanıñ bireui «Bolaşaq» bağdarlamasına mañaylay almadı, endi ärqaysısı öziniñ jolın tauıp, tirşiligin jasap, beynetpen, eñbegimen künderin körip jatır. Men oylaytınmın: «Keyin Mağauinniñ balalarınıñ aldınan jol aşılıp twratın bolar» dep. Olay emes, kerisinşe öşpendilik bayqaladı. Tört wl, eki qız tärbielep ösirdik. Jiırma şaqtı nemere, bes-altı şöbere bar. Men wldıñ balası, qızdıñ balası dep bölmeymin, bärin birdey köremin. Joyıt, yağni evrey degen aqıldı halıq twqımın qızdan sanağan, onıñ ekinşi sebebi, qızdıñ twqımımen qosılıp eselep köbeyesiñ. Nemerelerdiñ aldı joğarğı mektepte oqıp jatır, biraq jalpı qazaqqa ortaq qiındıq meniñ balalarımnıñ basında da boldı. Balalarıma keyde janım aşidı, tağı eki balam şetelde jürip jatır, Çehiyada, Pol'şada, «qalay boladı, ne boladı?» dep oylaymın. Amerikada eñbek etken adam dalada qalmaydı eken, köldeneñ zorlıq-zombılıq joq. Al mına bizde köşede beysauat ketip bara jatqan jeriñnen wstap äketui mümkin. Ayşeşek degen nemerem Londonda universitet bitirdi. «Jazuşı bolamın» deydi.

– Ğalamtordı jii paydalanasız ba?

– Retine qaray. Äneugüni Şerhan Mwrtaza seksen bes jasqa toldı. «Qazaq üni» deytin gazettiñ saytı ol kisiniñ qajıp otırğan birneşe suretin basıptı. Auırğan, tozğan. Adam tanığısız. Al jwrt biletin, biz körgen bet beynesi basqaşa edi, sonda osı suretterdi jariyalau qanşalıqtı qajet boldı? Tipti qazir Alaşorda qayratkerleriniñ (bwl qatarda kommunister, basqalar da bar) türmedegi soñğı suretterin beru – ädetke aynalıp ketkendey. Men, mısalı, Säken Seyfullindi jaqsı körmeymin, öytkeni ol – bükil Alaş arıstarınıñ üstinen donos jazğan adam. Ärine, bir-eki jaqsı öleñi bar, darını bolğan, biraq tragediyalıq twlğa. Sol Säkenniñ türmedegi suretin bastı. Säbit Mwqanovtıñ bäybişesi Märiyam apaydıñ aytqanı bar: «Bir küni Säbeñ keldi, öñ-tüsi joq. «Oypır-ay, osınday da boladı eken», – dedi, men: «Ne boldı?» – dep edim, «Säkenniñ türmedegi suretin kördim, swmdıq bolıptı, qinağan ğoy…», – dedi». Sol suretter qazir barlıq jerde basılıp jür. Men Säkendi jaqsı körmesem de, mwnı dwrıs emes deymin. Jalğız Säken emes, Aymauıtov, Maylin, Dosmwhamedov… bäri de. Tipti, negizgi suretteri esebinde. Mwnday tozaqi räsimder Alaş qayratkerleriniñ türmedegi ömiri, nemese qazaq ziyalılarınıñ qalay qudalanğanı turalı kitap bolıp, sonıñ işine berse ğana qwba-qwp. Al endi onı retsiz tıqpalay beru, Alaş azamattarın keteui ketken sorlı etip körsetu – qwldardıñ tirligi. Qortıq sananıñ belgisi. Anığı – tabalau, qorlap qalu. Jaudıñ isi.
Qazir internetti ğalamtor dep jür, men qazaq internetin «ösektor» deymin. Äsirese, Abaydıñ atın jamılğan bir sayt pen «Qazaq üni» gazetiniñ saytı şekten şıqqan. Tügel boqtıq, balağat, ösek. Osı sayttardı aqtarıp qarasañ, qazaqta jaqsı adam qalmağan. Men özim jönindegini aytpay-aq qoyayın. Meyli seni qabıldamasın, jazuşı, adam dep eseptemesin, biraq auzınan aq it kirip, kök it şığıp balağattaudıñ mänisi tüsinikti. Sırqat sanadan tuğan teksizdik dep qana tanimın. Mısalı, Jasaral Quanışalin degen azamat bar, özi wltşıl jigit, bir kezderi deputat bolğanda da öte jaqsı jwmıs jasadı. Eñ bastısı, 1990-jıldarı Oraldağı kazaktardıñ betimen ketkenine toqtau saldı. «Qazaq üni» degen saytta mine, bes-altı jıldan beri eki maqala twr, bireui «Jasaral qazaqtı qalay sattı?» deydi, ekinşisi «Adamdı aldarsıñ Jasaral, Allanı qalay aldaysıñ?» degen maqala. Birinşisin – seksen bir mıñ, ekinşisin – jetpis toğız mıñ adam köripti. Endi jwrt osığan senedi. Jasaraldıñ mwnı sotqa beruine de bolar edi, biraq namısı jibermegen siyaqtı. Men de jañağı eki sayttan özimdi boqtağan bılğanış lepesti köp oqıdım. Bayağıda Mwhtar Äuezov pen Säbit Mwqanov sözge kelisip qalıptı, sodan Säbit balağat sözderdi jibergen ğoy. Mwhañ ündemey tıñdap bolıp: «Säbit, osınıñ bärin öziñe qaytardım» depti. Al men öytip te aytpaymın. Tım tatımsız kisiler. Bwl – Jasaral men mağan ğana emes, talayğa jasap jatqan qısası. Sayt basqarıp otırğan Qazıbek Isa, Däuren Quat deytin sabazdar dünieniñ twtqasın wstap otırmın dep oylaytın boluı kerek. Osınday jağday jeke bir sayt, ataulı bir jurnalisterdiñ mädenietsiz topastığın ğana emes, bütkil qazaq baspasöziniñ deñgeyiniñ öte tömen ekenin körsetedi. Öytkeni, osığan jaqın ahual – jalpığa ortaq, mınauıñ qalay dep reniş bildirip jatqan jäne eşkim joq.
Al mağan bäribir, ondaydıñ talayın körgem, meni alğaş «Kök mwnar» şıqqannan, «Aldaspan» turalğan kezden bastap jamandap kele jatır, biraq mınaday keneusiz balağat Sovet twsında da bolğan joq. Mwnı aytıp qajeti joq edi, biraq so beti ünsiz ketuge de bolmaytın siyaqtı.
Meniñ tağı bir renişim, biraz jwrt osı aytaqqa qosılıp ketti. Mäselen, Janbolat Mamay degen balamdı ömiri körmegem, gazeti, saytı bar eken. Sol bala jañağıday jalalı maqalanıñ bireuin köşirip bastı. Qwday-au, oğan ne joq?! Bälkim, äldekimge jağınğısı kelgen şığar. Al endi sol Janbolat keşe sottı bolğanda jağınğan ağalarınıñ bireui kelip qorğağan joq, köldeneñnen Qabdeş Jwmadilov barıp araşa tüsti. Bizde de aldımızdağılardı moyındamağan jağdaylar boldı, biraq adamdıq ädepten ozbauşı edik.
Qanşa elemeyin deseñ de, aqır tübi anığın aytuğa tura keledi. Seniñ jetpis jeti atañnan bergiñ tügel ketti, Haua-Anadan keyingi äje, şeşeleriñ tegis ianattaldı. Jalañ özderi ğana emes. On üş müşesi tügel. Jäne eki rette de jay ğana balağat emes, eñ bılğanış, baspa tügili, auızeki til kötermeytin boqtıq pen jala. Sonısımen qwrttıq, kemittik dep oylaydı. Jañağı, atı atalğan, älde ökimetke, älde özderi kösem twtqan silimtikterge jağınbaq QIsa men DQu. Şındığında, meni emes, özderin äşkerelep otır. Näsil-tegi men şıqqan ortasın, tuğan äkesi men anasın, ösip, tärbie alğan şañırağı, taqau töñirek, ağayın-jwrağat, keleşek zäuzatın. Öytkeni, mwnşama beypilauız ıbırsıq qoqır osınday erekşe jaralmış nekesterdiñ ğana kökireginde qalıptasıp, sırtqa jayılsa kerek. Aqsaqal qartayğan şağında qattı ketti dep otırsız. Şındığında, soñğı bes-on jıl boyğı osı eki sayt betinde meniñ atıma arnalğan boğauız balağat, näjis, nesep anıqtamalarmen salıstıra qarağanda, bwl bergi jağındağı sözimiz tım sıpayı körinbek. Bir ğana ayırma bar. Manağı keneusiz balağat osı erjürek ekeumen birge ketedi, al bizdiñ bir sättik reniş üstinde sızdıqtap şıqqan sözimiz – bwlardan göri wzağıraq jasasa kerek. YAğni, Qazıbek Isa men Däuren Quat äldebir qiğaş bağanağa berik baylandı degen söz…

– «Sırt köz – sınşı», siz Qazaqstanğa qazir sırttan kelip otırsız ğoy, ne bayqadıñız?

– Qazaq bir zamandarı keudesi eñ joğarı halıq edi, qazir basılıp qalğan. Jetpis jıldıq Sovet öz aldına, qazirgi ökimetimiz de töbeden tınımsız wrıp otır. Äldenendey wltaralıq janjal şıqsa, mindetti türde qazaq kinäli boladı. Qazaqtı öte tömen därejege tüsirip, bärine qwl qılıp qoydı. Biraq aqır tübi dünie oñalıp, ornına keletin şığar dep oylaymın. Men bwl taqırıpta birtalay jazdım, alayda tügelin qamtıp bitire almaysıñ, ekinşiden, jazğanıñnan eşqanday nätije joq. Biraq Abay atam aytqan ğoy: «Äyteuir keyingiler aytpadı demesin dep az ğana söz şığardıq», – dep.
Aytpaqşı, pasportqa wlttı jazudıñ qajeti joq. Bükil düniejüzinde pasportqa wltı jazılmaydı, tek Moñğoliyada ğana jazılatın boluı kerek. Türkiyanıñ azamatı – türik, Franciyanıñ azamatı – francuz. Bizge de osılay jasau kerek. Öytkeni onıñ mınaday sebebi bar, bwrın qazaq azşılıq boldı, sondıqtan pasportqa wltımız jazılmasa, özimiz de joyılıp ketemiz dep oyladı. Qazir Qazaqstannıñ öz şeginde anıq 70 payız bar. Wlt jazılmaytın bolsa, odan eşteñe özgermeydi, onıñ esesine tolıp jatqan tuıstas halıqtardıñ barlığı qazaqtıñ qwramına qosılıp ketedi. Eşqanday şekteu bolmaydı, bäri de birer atadan keyin qazaq bolıp şığadı. Öytkeni, 1932 jılı aşarşılıqta qırğızğa, özbekke ketkenderdiñ bäri qırğız, özbek bolıp jür. 1918 jılı Reseyden qanşa million adam Franciyağa, Latın Amerikasına ketti, solardıñ bügin jwqanası da joq, francuz, amerikalıq bolıp ketti. Sondıqtan bizdiñ köbeyuimizdiñ bir şartı – pasportqa wlt jazılmauı kerek.

– Aralas nekeden de qorqudıñ jöni joq siyaqtı…

– Iä, eşkim öziñe jetpes, biraq aralas nekeden de qorquğa bolmaydı. Bwrın orıstan äyel alsañ balalarıñ orıs bolıp şığatın. Qazir orısqa küyeuge tigen qazaqtıñ qızınan tuğan bala bir-eki wrpaqtan keyin qazaq bolıp şığadı. Bizde otarlıq kezeñnen qalğan kemşin sana bar, sol kemşin sanadan qwtıluımız kerek, öytkeni el – bizdiki.
Äneugüni ğana «Qazaqstan halqınıñ sanı 18 millionğa toldı» dep jattı. Birikken Wlttar Wyımınıñ esebi boyınşa ötken qaraşa ayında tolğan, onıñ 12 millionı  – qazaq. 2009 jılı halıq sanağı boldı, biraq şalağay jürgizildi. Äuelde «qazaq 67 payız eken» dedi, artınan: «qazaq 65 payız», endi bir aydan keyin qorıtındı şıqqanda qazaq 63 payızğa tüsti. Sonda 4 payız qayda ketti?
2019 jılı sanaq boladı, odan ärqilı nätije şığuğa mümkin. Men qazaqtıñ sanın kemitumen qatar, respublikamızdağı orıstıñ sanın köterip körsetip otır ma dep oylaymın. Öytkeni orıstar Qazaqstan twrmaq, Reseydiñ özinen köptep ketip jatır. Qazirge deyin Reseyden 25 million orıs ketipti. Tek N'yu-York jäne onıñ töñireginde 10 millionday orıs twradı eken (orısı bar, Reseylik evreyi bar). Öytkeni jaqsıraq tirşiliktiñ jolın quıp ketip jatır, sonda Reseyden ketken orıs Qazaqstannan ketpey jatır deysiz be? Ketip jatır, biraq biz onı naqtılap körsetpey otırmız.
Resey Qazaqstanğa basıp kiredi dep oylauğa bolmaydı. Bwrın onday qater bolğan, onan keyin şeşen soğısı bastalıp ketti, endi mine, Ukraina, solardan qwtıla almay otırğanda soğıs aşpaydı. Biraq öziñe öziñ saq boluıñ kerek. Osıdan keyin meniñ qorqatın bir närsem bar, halıqtıñ eñsesi basıldı dedim ğoy, sonımen qosa bizdiñ halıq esi şığıp, azıp-toza bastağan. Twrmıs bar, basqa bar, balalardıñ ölimi köbeyip baradı. Astanada, Almatıda jäne tağı basqa bir jerlerde osı soñğı birer ay işinde jeti-segiz bala köldeneñ qazağa wşıraptı. Köpqabattı üyde twratın qazaqtar balalarına qaramaydı nemese qadağalamaydı, tastap ketedi, sodan terezeden qwlaydı, men sonıñ bärin internetten qarap otıram, keyde wlım Edige renjidi: «Köke, onıñ bärin qaytesiz?» – dep, men aytam: «Elimde ne bolıp jatqanın biluim kerek», – dep. Bwl degeniñiz swmdıq, balasına qaramaydı, bir-eki ret emes, jappay qaytalanadı, resmi tirkelgeni ğana. Tirkelmegeni, aytılmağanı qanşama?! Eñ soraqısı, apta sayın jaña tuğan bir näreste qoqıstan tabıladı. Onı bizdiñ til bilgişter «şarana» dep jazıp jür. Şarana degen – şuı. Bireuleri maşinanıñ terezesinen laqtırıp jiberipti, aulasına kömip tastaptı. Osınday balasın öltirgen qızdardı kämeletke tolsın-tolmasın qatañ jazalau kerek,  sottau kerek, ata-anasın jauapqa tartu şart. Al bizde «äne-mine» dep qoya saladı. Qazaq ejelden balaların keremet qwrmettegen. Ötken ğasırdağı sayahatşılardıñ barlığı: «qazaqtar balaların keneusiz jaqsı köredi, swmdıq erkeletedi» dep jazğan. Al qazir balalardı wradı, soğadı, bıltır-au deymin, bir äyel tört jasar balasın oqtaumen wrıp öltirdi. Bwl – halıqtıñ azğanın, twrmıstıq qana emes, ruhani da dağdarısqa wşırağanın körsetetin närse. Men osı turalı köp oylanamın…

– Äñgimeñizge köp raqmet!

Swhbattasqandar Ämirhan MEÑDEKE, Jaqsılıq IRISBAY

Qazan, 2017, Almatı.