– ءامىرحان، كوپكە ماعلۇم، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، مەن سۇحبات بەرگەندى جاقسى كورمەيمىن، ويتكەنى ءوزىم جازاتىن اداممىن. ەكىنشىدەن، سۇحبات العان ادامدار ءسوزدى بۇرمالاپ جىبەرەدى. 1990 جىلى سوۆەت وكىمەتى قۇلاماي تۇرىپ، ماسكەۋدەن جاڭادان شىعىپ جاتقان ورىس گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ارنايى كەلىپ سۇحبات الدى، بىراق ءسوزىمنىڭ ءبارىن باسقاشا بۇرمالاپ جىبەرىپتى، سونان كەيىن ەشقايدا «سۇحبات بەرمەيمىن» دەپ شەشتىم. قازاقتاردان دا سۇحبات العاندار، مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداعاندار باسقاشالاپ جاتادى. بۇدان سوڭ، جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە ەكى-ءۇش رەت قانا سۇحبات بەرىپپىن. ساعان كوڭىلىم ءتۇسىپ وتىرعانى – قازاققا پايدالى، ءارى تانىمال باسىلىمعا قىزمەتكە كەلىپسىڭ، جاقسى كورەتىن، بىلگىر ءىنىمسىڭ، مەسەلدەڭ قايتپاسىن دەدىم. ونىڭ ۇستىنە، ماعان كورسەتۋگە «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىن اكەلىپسىڭ: شىڭعىس حان، ابىلاي حان، اباي، شوقان، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى… قازاقتىڭ تاعى قانشاما قاسقاسى مەن جايساڭى. سولاردىڭ سوڭىن الا تۇرساق، تەرىس ەمەس. توپىر ىشىندە ءبىردى-ەكىلى تاتىمسىز كىسىلەر دە بار سياقتى، بىراق مارجانداي استىقتىڭ اراسىندا قارامىق تا ۇشىراساتىن، ۋاقاسى جوق. ال ەندى، سۇراقتارىڭدى قويا بەر. بۇگىن ۇيقىم شالالاۋ بولىپ، جايىم كەلىڭكىرەمەي وتىر، بىراق ءجون بىلەسىڭ، ارتىق-اۋىستى ىرىكتەپ، تالعاي قارارسىڭ.

(ر.S. بۇل – سۇحبات باستالماي تۇرعان كەزدەگى ءسوز. سودان سويلەپ بەرەيىك. ەكى ساعات، ەكى جارىم، بالكىم ءۇش ساعات. تۇگەلدەي تاسپاعا جازىپ اكەتتى. ەندىگىسى – ءامىرحان باۋىرىمنىڭ عۇزىرىندا. وسىلاي دەپ مالدانىپ قالا بەردىك. سويتسەك، از-مۇز باسقاشا. ءامىرحان – «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. ال ءبىزدىڭ سۇحبات – وسى جۋرنالدىڭ سەرىكتەس قوسىمشاسى سانالاتىن «اڭىز ادام» جۋرنالىنا تيەسىلى، مۇندا باسقا ءبىر جىگىتتەر وتىر… سۇحباتتىڭ ءماتىن جازباسى قولدارىنا تۇسكەن سوڭ، قازىرگى قازاق باسپاسوزىندە وزگەرمەي كەلە جاتقان اۋرۋلى عادەت بويىنشا، تۇزەپ، وڭدەپ، جاقسارتا باستايدى. البەتتە، مەن سونشاما ۇزاق تولعامىمدى سوزبە-ءسوز قايتالاپ بەرە المايمىن، بىراق نە ايتپاعانىمدى جاقسى بىلەم جانە جاس كەزىمنەن قالىپتاسقان جانە ەشقاشان اينىماعان وزىندىك كوزقاراسىم، وزىندىك سويلەۋ مانەرى، جازۋ ءستيلى بار. تۇتاس تىركەستەر تۇرىپتى، ءبىر ءسوز، كەيدە ءبىر ءارىپ وزگەرسە، انداعايلاپ، بىردەن كوزگە شالىنار ەدى. ءتىپتى، مەنى جاقسى بىلەتىن ادەبيەتشى، وقىرمان اتاۋلى قاپىسىز تانىماق. ال سۇحباتتىڭ جۋرنال باسىلىمىندا مۇنداي سوراقى جاعداياتتار ءبىرشاما شىعىپتى. ءبارىن بىردەي تۇگەندەپ جاتپايىن. ايتكەنمەن، كەيبىرى ارناپ ايتۋعا لايىق. ماسەلەن، مەن تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى داۋىردەگى قازاق زيالىلارىنا قارسى، جەكەلەگەن جالباعاي جۋرناليستەر تارابىنان عانا ەمەس، مەملەكەتتىك تۇرعىدا، جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان قارالاۋ، كەمىسىتۋ ناۋقانىن تالاي رەت ايىپتادىم. «زيالى» دەگەن انىقتامانىڭ وزىندە قاسيەت تۇر. ال مۇندا مەنىڭ بەلگىلى ءتىل ماماندارىنىڭ دارمەنسىز جالتاقتىعى تۋرالى ايتقان سوزدەرىم «ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمىمىز توبىر بولىپ كەتتى» دەپ «كۇشەيتىلگەن». سونداي-اق، بۇرناعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، ءتىپتى، سوۆەتشىل، اتاقتى بالشابەكتەردىڭ جان قيناعان تەرگەۋ ۇستىندەگى، ازىپ-توزعان، ادامشىلىق كەيىپ-تۇلعاسىنان ايرىلعان سۋرەتتەرىن ناسيحاتتاۋ تۋرالى ايتقاندا، بۇل ءداستۇر جاپپاي سىپات العانىنا كەيىس ءبىلدىرىپ ەدىم، ماسەلەن، شەرحان مۇرتازاەۆتىڭ سىرقات دەندەگەن، ابدەن جۇدەگەن بىرنەشە سۋرەتى باسىلعانىنا. وسى لەپەسكە مەن ءوزىم اۋەلدەن-اق ونشا ۇناتپايتىن، كەيىندە پارلامەنتتە قازاق جەرىن ساتۋ تۋرالى ۇسىنىسقا ەكى قولىن بىردەي كوتەرگەن جالپوش وپاسىزدىعىنان سوڭ مۇلدە جەك كورىپ كەتكەن شەرحاندى كوتەرمەلەيتىن ماداق سوزدەر قوسىلىپتى، ال مەن كىمدى بولسا دا مۇنشاما قورلاۋعا بولمايتىنىن عانا ايتقام. وسىعان كەرىسىنشە، مەنىڭ رەنىشىمدى تۋعىزعان ەرەكشە ءبىر جاعدايات – قازاق ءتىلدى، تانىمال ەكى سايتتىڭ ماعان قارسى نەشەمە جىلدىق بىلعانىش ناۋقانىنا نازار اۋدارعان ەدىم. سىناۋ ەمەس، مىنەۋ ەمەس، ەشقانداي ءباسپاسوز، ءتىپتى، اۋىزەكى ۇرىس-جانجال كوتەرمەيتىن بالاعات پەن بوقتىق. جانە بىزدەن باسقا دا جۇرتقا قاتىستى كەپ. ارينە، قاتقىل، بىراق ادەپ شەگىندە ايتتىق. تۇگەل سىپىرىپ تاستاپتى. ياعني، سولاردىكى ءجون. بۇل ەكى سايتتى باسقارىپ وتىرعان بەيپىل ەكى ءجۋرناليستىڭ ەسىمدەرىن بۇركەگەن، ءتىپتى، ءبىر سايتتىڭ اتىنا دەيىن وزگەرتىپ جىبەرىپتى. كوڭىلدەرىنە جاقپاسا، مۇنداي بۇرما، جارىمجان قالىپقا تۇسىرمەي، تۇتاسىمەن قىسقارتىپ تاستاۋ كەرەك ەدى.
ءبىز بۇل سۇحباتتا ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايات، اعىمداعى ساياسات جانە بۇگىنگى قازاق پروبلەماسى سياقتى، «شاتاق» تاقىرىپتارعا بارعامىز جوق. رۋحاني ومىردەگى، ءوز باسىمىزداعى ارقيلى ماسەلەلەر. ايتا كەتەيىك، مەن ءۇشىن اسا سوراقى كورىنگەن الگىندەي كىلتيپاندارعا قاراماستان، ءبىز سويلەگەن ءسوزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى ساقتالعان ەكەن. تەك ءبىز قايىرا قاراپ ۇلگەرمەگەن وقىس احۋالعا بايلانىستى، ءبىرلى-جارىم ەملە، تىنىس قاتەلەرى، جەكەلەگەن جاڭساق سوزدەر ۇشىراسادى. سونداي-اق، بۇرىندا قالىپتاسقان ەۋروپاشا اي اتتارىن بۇگىنگى ايتىلىمىنا تۇسىرگەنى بار. ەندى ءبىر تۇستا مەن شىڭعىس حاندى «قازاق» دەپ ايتىپپىن. وزىندىك باسىلىمدا مۇنىڭ ءبارى دە تۇزەتىلدى. ويتكەنى… مەن – مۇحتار ماعاۋين، قانداي دا ءبىر لەپەسىمىز قازاق ورتاسىندا ەسكەرۋسىز قالمايدى جانە ۇزاق ساقتالادى دەپ بىلەمىز. سوندىقتان بۇل سۇحبات تا كەيىنگى زامانعا بۇرماسىز، اۋەلگى قالپىندا جەتسىن دەدىك. ەشقانداي توتەنشە قوسپا جاسالعان جوق. ءداپ سول رەتتە قاجەتسىز ساناعان، ايتىپ ۇلگەرمەگەن، نەمەسە ويعا ورالماعان باسقا ءبىر تولعامدار بولسا، ءتاۋبا، شۇكىر، جاڭا ءبىر جازۋىمىزدا كورىنىس تابار ەدى. ازىرشە وسىعان ريزا بولاسىز. 
كۇمىس بۇلاق، اقش،
31.ح.2018.)

– مۇحتار اعا، «جۇلدىز» جۋرنالىنان ءسىزدىڭ سوڭعى كەزدەرى جازعان ءابىش كەكىلباەۆ تۋرالى ەستەلىك جازبالارىڭىزدى وقىدىق. ەستۋىمىزشە، بۇدان كەيىن ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى ەستەلىك جازىپسىز… 

– ءيا، ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى ەستەلىگىمنىڭ كولەمى سەگىز باسپا تاباق بولدى. كىشىگىرىم كىتاپ. مەن ءار سوزىمە ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن اداممىن. كەيىنگى كەزدەرى باسپاعا، باسقا جاقتارعا جازعاندارىمدى بەرۋگە تارتىناتىن بولدىم. ويتكەنى ءسوزىمدى وزگەرتىپ قويادى. سۇمدىق قوي! بۇرىنعى ۋاقىتتا دا ساياساتقا ساي قارايتىن، بىراق، جازۋشىنىڭ وزىمەن اقىلداسپاي وزگەرتپەيتىن. ءبىر مىسال ايتايىن، «كوكبالاق» دەگەن شاعىن رومانىمدا دومبىراشى شال ەسكى كۇيلەردى جازدىرۋ ءۇشىن اۋىلدان قالاعا كەلەدى. «ورىستىڭ مۋزىكاسىن تىڭداسام» دەگەننەن كەيىن ونى ءبىر تانىس ءانشى قىز وپەراعا اپارادى. چايكوۆسكيدىڭ «اققۋ كولىنە». وپەرانى تاماشالاعاننان كەيىن شال: «بۇل ايتاننىڭ كۇيلەرىندەي ەكەن، قازاقتىڭ كۇيلەرى سياقتى وتە ادەمى ەكەن. ورىس تا ۇلكەن حالىق قوي»، – دەيدى ريزا بولىپ. سوندا «ورىس تا» دەگەندەگى «تا» دەگەندى رەداكتسيادان وتكىزە المادىم. شالدىڭ ويىنشا، قازاقتان ۇلكەن حالىق جوق. اقىرى «تا» دەگەندى الىپ تاستادى. «ورىس – ۇلكەن حالىق» دەگەن اقىماقشىلىق بولىپ شىعادى ەكەن. بىراق ونى ەكىنشى باسىلىمدارىندا قالپىنا كەلتىردىم. ايتايىن دەگەنىم، بۇرىندارى جازۋشىنىڭ سىرتىنان تۇزەتپەيتىن. قازىر سىرتىڭنان تۇزەتە سالادى. بۇكىل «سوۆەت» دەگەندى «كەڭەس»، «كولحوزدى» – «ۇجىمشار» دەي مە، ايتەۋىر…
ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى ەستەلىگىمدى بيىلعى مامىر ايىندا جازىپ ءبىتىردىم. ول كىسىمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىق. العاش تانىسقاندا مەن جيىرما جەتىدە، ىلەكەڭ ەلۋ ەكى جاستا بولاتىن. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم. جازعاندارىمدى وقىپ، ءبىلىپ جۇرەدى ەكەن.
ىلەكەڭ العاشىندا فيلارمونيادا ديرەكتور بولىپ، كەيىن ايداۋدا ءجۇرىپ، ودان سوڭ سەرىلىك قۇرىپ، ءبىراز ۋاقىتىن وتكىزىپ العان. ەلۋ جاسقا جاقىنداعاندا، ناقتىراق ايتساق، قىرىق سەگىز-قىرىق توعىز جاسىندا، كەنەتتەن «ايقاس» دەگەن رومان جازادى. ول باسىلىپ شىققان سوڭ جۇرت بىردەن سىناي باستايدى عوي. «جۇلدىز» جۋرنالىندا بۇل ەڭبەكتىڭ تۇككە تۇرمايتىنى ايتىلىپ، ماقالا باسىلعان. ىلەكەڭ وسىعان ءبىراز اشۋلانادى. «ايقاس» – ادەمى رومان. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى بۇل روماندى ماقتاپ، باس رەداكتور نىعمەت عابدۋليننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قابدەش ءجۇمادىلوۆ ماقالا جازدى. وسى ماقالا شىققاننان كەيىن  ەسەنبەرلين ديمەكەڭە بارعان. ديمەكەڭ بۇل كىسىدەن ۇنەمى: «ساعان قانداي قىزمەت كەرەك؟» – دەپ سۇرايدى ەكەن. بۇل كىسى: «ەشقانداي جۇمىس كەرەك ەمەس، كينوستۋديادا كوللەگيا مۇشەسىمىن»، – دەيدى ەكەن. ەندى ول جاقتا ەكى ءجۇز سوم اقشا الادى، قولى بوس، ۋاقىتى كوپ.

– ديمەكەڭدى بۇرىننان تانيتىن بولىپ تۇر عوي؟

– ءيا، بۇرىننان بىلەدى، ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسى بولعان. ىلەكەڭنىڭ دىنمۇحامەد قوناەۆپەن ەجەلدەن جاقىندىعى بار ەدى. ءسويتىپ، «ايقاس» رومانى تۋرالى تالاس-تارتىستان كەيىن بۇل كىسى ديمەكەڭە بارىپ، باسپاعا ديرەكتور بولعىسى كەلەتىنىن ايتىپتى. بۇل ۋاقىتتا باسپادا ديرەكتوردىڭ ورنى بوساپ تۇرعان. كىسى ۇسىنىلىپ، بىراق ءالى بەكىمەگەن ەكەن. قىسقاسى، ءبىر-ەكى اي كۇتىپ، ىلەكەڭ باسپاعا ديرەكتور بولدى. سول ەكى ورتادا اراعا كىسىلەر سالىپ، مەنى باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارلىعىنا شاقىردى. ءسويتىپ، ىلەكەڭ ەكەۋمىز ءتورت جارىم جىل قىزمەتتەس بولدىق. كوپ ماسەلەلەردى شەشۋگە تۋرا كەلدى. كەم دەگەندە بىرەر ءجۇز جاڭا ادامنىڭ، جاس تولقىننىڭ كىتاپتارىن شىعاردىق. كەيىنگى جاستاردى ىلەكەڭ بىلە بەرمەيدى. البەتتە، مەن ءبارىن جاقسى بىلەمىن.
مەن ءوز ەستەلىگىمدە ول كىسىنىڭ جازۋشىلىعى، قايراتكەرلىگى تۋرالى ايتقان جوقپىن. ادامشىلىق قاسيەتتەرى مەن ءوزىم بىلەتىن مىنەزدەرى جايلى ايتتىم. راسىندا، عاجايىپ ادام ەدى. ورىستاردا «حوچەش ناجيت سەبە ۆراگا – سدەلاي چەلوۆەكۋ دوبرو» دەگەن ماقال بار ەكەن. «جاۋ تاپقىڭ كەلسە، جاقسىلىق جاسا» دەپ اۋداردىم ونى. جاقسىلىق جاساعان ادامداردىڭ ىشىندە ءبىرلى-جارىمى بولماسا، كوپشىلىگى ەسەنبەرلينگە جاۋ بولدى. بۇل ەندى پەندەشىلىك. ءوزىن بىرەۋگە بورىشتار دەپ ەسەپتەگىسى كەلمەيدى. بورىشتار ەكەنىن بىلگەندىكتەن، سول ادامنان قۇتىلۋعا تىرىسادى.

– قادىر مىرزا-ءالى ەسەنبەرلين تۋرالى ماقالا جازدى. سوندا ەسەنبەرليندى شىر-پىر بولىپ قورعادىڭىز عوي. ەسەنبەرليندى وتە جاقسى كورەتىنىڭىزدى سول كەزدە بىلدىك.

– ءبىر ادام جونىندە ءارتۇرلى پىكىر بولا بەرەدى. ويتكەنى ءار ادامنىڭ بويىندا جاقسى مىنەز دە، جاعىمسىز مىنەز دە بولادى. كەمشىلىكسىز كىسى جوق. بىراق وتىرىك ايتپاۋ كەرەك. قادىردىڭ ماقالاسىن «جاس الاش» گازەتىنەن وقىدىم دا، قاتتى رەنجىدىم. وعان جاۋاپتى كەزەكتى كىتابى شىققاننان كەيىن جازامىن دەپ شەشتىم. كىتابى شىقتى، ونى دۇكەننەن ساتىپ الدىم، قاراسام «جازمىش» دەگەن تاعى ءبىر كىتابى تۇر ەكەن، ونى دا الدىم. ءبىر كەش وتىرىپ، كىتابىن وقىپ ەدىم، قانىم كوتەرىلىپ كەتتى، ىزا بولدىم. ۇمىتپاسام، ەسەنبەرلينگە توعىز ايىپ تاققان. توعىزى دا وتىرىك، ويدان شىعارىلعان جالا. سودان ەرتەڭىنە جاۋاپ جازۋعا وتىردىم. بۇل جەردەگى ماسەلە قادىردىڭ ەسەنبەرليندى جامانداعانىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ جازعانىنىڭ تۇگەل وتىرىك ەكەندىگىندە. قادىردىڭ ماقساتى ەسەنبەرليندى سورلى، اينىما، الدامشى، جالتاق، قورقاق ەتىپ كورسەتۋ بولدى. ال سول مىرزا-ءالى ەسەنبەرلين باسپادا ديرەكتور بولىپ وتىرعاندا ءوزىنىڭ جەتى كىتابىن شىعاردى. التى كىتابىن سول «جازۋشى» باسپاسىنان، ءبىر كىتابىن ماسكەۋدەن شىعاردى. «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنان. ىلەكەڭ بۇل باسپانىڭ كوللەگيا مۇشەسى، ول كىسىنىڭ جولداماسىنسىز ەشبىر كىتاپ باسىلمايتىن ەدى.
ەندى كوزى جوقتا وسىنشاما سۇمدىق. ءىلياس ەسەنبەرلين ەشكىمنىڭ مازاعىنا كونبەيتىن. ومىرىمدە ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن ەكى ادام كورسەم، سونىڭ بىرەۋى – ەسەنبەرلين بولاتىن.

– نامىسقوي كىسى مە ەدى؟

– ءيا. ول وزگەشە ادام بولاتىن. ءوزى – كەنەسارىنىڭ جەكە باتىرىنىڭ ۇرپاعى.

– تولەباي باتىردىڭ با؟ 

– ءيا، تولەباي باتىردىڭ.

– ەسەنبەرلين ۇلتشىل ادام ەدى عوي. ءسىز دە ۇلتشىلسىز. وسى جاعىنان ەكەۋىڭىز جاقىنسىزدار ما دەپ ويلاۋشى ەدىك…

– ەسەنبەرلين «جازۋشى» باسپاسىنا 1967 جىلدىڭ 30 اپرەل كۇنى ديرەكتور بولىپ كەلدى. مەن ول كىسىنىڭ كەلەتىنىن الدىن الا بىلەمىن، كەلىسىم بەرىپ، دايىندالىپ وتىرعانمىن. تاڭەرتەڭ جۇرت ابىر-سابىر بولىپ جاتتى. ەشكىم كۇتپەگەن جاعداي. جۇرتتىڭ ءبارى كابينەتىنە بارىپ، قۇتتىقتاپ جاتسا كەرەك. ول كەزدە بۇل جالعىز باسپا، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعدىرى جازۋشىلار وداعىندا دا، باسقا جەردە دە ەمەس، سول باسپادا شەشىلەدى. ساعات ون ءبىر جارىمدا مەن دە تومەنگى قاباتقا ءتۇستىم. ءبىرىنشى قاباتتا تۇگەل «جازۋشى» باسپاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وتىراتىن. ىلەكەڭ باسپانى ارالاپ كەلە جاتىر ەكەن. ەكەۋىمىز بەتپە-بەت كەزدەستىك. امانداسىپ ەدىم، يىعىمنان قۇشاقتادى دا: «بۇگىن ۇلگەرمەيمىز، ماي مەيرامىنان كەيىن وتىراسىڭ»، – دەدى. بار  اڭگىمەمىز سول بولدى. مەيرام كۇندەرىندەگى دەمالىستان سوڭ تاڭەرتەڭ مەنى كابينەتىنە شاقىردى. باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. قىسقاسى،  ەسەنبەرلين باسپاعا ديرەكتور بوپ كەلگەننەن باستاپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى. ويتكەنى بۇرىن قامالىپ جاتقان، تىرەلىپ تۇرعان، جول تاپپاعان قولجازبالاردىڭ ءبارىنىڭ جولى اشىلدى. ءوز ەستەلىگىمدە ول كىسىنىڭ كىمدەردىڭ العاشقى كىتاپتارىن شىعارعانىن، كىمدەردى قانداي دارەجەگە جەتكىزگەنىن ءبارىن جازدىم. ول كىسى توڭكەرىس جاسادى. جۇرتتىڭ ءبارى ىلەكەڭنىڭ تاريحي روماندارىن ايتا بەرەدى. بۇل كىسىنىڭ باسپاگەرلىك قىزمەتى دە ەرەكشە، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعدىرىن باسقا ارناعا بۇردى.

– الكەي مارعۇلان تۋرالى دا ەستەلىك جازىپ جاتىر دەپ ەستىدىك…

– الەكەڭ عاجايىپ، مىنەزى وزگەشە ادام ەدى. مەن جاقسى ادامداردىڭ الدىن كوپ كوردىم. جاس كەزىمنەن ولارمەن تەڭدەي بولىپ ءجۇردىم. مەنىڭ كەۋدەم وتە جوعارى ەدى. ۇلكەن اعالار وسىنىڭ ءبارىن كوتەردى. 1967 جىلى ديسسەرتاتسيا قورعاعانىمدا الەكەڭ ماعان ءبىرىنشى وپپونەنت بولدى. ەڭبەگىمدى وقىعاننان كەيىن مەنى وتە جاقسى كوردى. ۇنەمى ۇيىنە بارىپ تۇراتىنمىن. ەسكى تاريح، ادەبيەت تاريحى جونىندە اڭگىمەلەسەتىنبىز. وتە كوپ بىلەتىن اقساقال ەدى. مەن دە بىلگىشپىن. كەيدە ەسكى قۇجاتتاردى، قولجازبالاردى كورسەتەدى. دەنساۋلىعى وتە كۇشتى ەدى، تابەتى دە جاقسى. ءبىر وكىنىشىم بار. 1969, الدە 1970 جىلى الەكەڭ مەنى وزىمەن بىرگە بۇكىل سارى-ارقانى ارالاپ شىعۋعا شاقىردى. «ۇلىتاۋدى، جەزقازعاندى ارالاپ، جوشى حاننىڭ باسىنا بارىپ، ودان ارى قىزىلاراي تاۋى، قىسقاسى، بۇكىل ارقاداعى بۇرىنعى تاريحي جەرلەردى اداقتاپ قايتامىز. ءبىر ايعا جۋىق مەنىڭ قاسىمدا جۇرەسىڭ»، – دەدى. ول كەزدە ءۇش بالام بار، ءبارى كىشكەنتاي بولاتىن. مەن ارى-بەرى ويلانىپ، بارا المايتىنىمدى ايتتىم. بارۋىم كەرەك ەدى. وسى ۇلكەن وكىنىش بولدى. ەكەۋمىز كوپ اڭگىمەلەسەتىنبىز، ەلدى بىرگە ارالاعانداعى اسەر مۇلدە باسقاشا بولار ەدى. كەيىن ول جەرلەردىڭ ءبارىن كوردىم، بىراق الەكەڭسىز.

– ءسىزدىڭ «ارحيۆ حيكاياسى» دەگەن اڭگىمەڭىز بار عوي. سونداعى باستى كەيىپكەر ءپروتوتيپى الكەي مارعۇلان دەسەدى كەيبىرەۋلەر؟

– بۇل اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرى – ءوزىممىن. جالپى، ارحيۆ – ادامدى تارتىپ كەتەتىن ءبىر شىڭىراۋ نارسە. وعان ءبىر تۇسكەننەن كەيىن شىعۋ قيىن. ءبىر جاڭالىق تاپساڭ، ونىڭ ارتى قازبالانىپ كەتە بەرەدى. ۋاقىتىندا توقتاي ءبىلۋ كەرەك. الەكەڭ ءبىرتالاي جەرگە كەتىپ قالعان. مەن دە ءبىراز جەرگە بارىپ، ارەڭ توقتادىم. ءومىر بويى ارحيۆتە وتىرعان ادامدى بىلەمىن. عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەتتەس ءبىر جىگىت بولدى. ول كەزدە مەن اسپيرانتۋرادا وقيمىن، لەنين مەن كومسومول كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى پۋشكين اتىنداعى كىتاپحانادا (بۇرىن ۇلتتىق كىتاپحانا سول جەردە ورنالاسقان بولاتىن) ون التى-ون سەگىز ورنى عانا بار عالىمدار زالى بولدى. تەك عالىمدار عانا كىرە الاتىن. سوندا ۇنەمى ءبىر جىگىت وتىراتىن ەدى. تۇلعاسى ءتىپ-تىك، ۇزىن بويلى، اققۇبا، قۇسمۇرىن، شاشى بۇيرا، ادەمى كيىنەتىن. كەيىن ءبىلدىم، ءبىزدىڭ اكادەميانىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى ەكەن. ءومىرى ەشتەڭە جازباعان ادام. ءوزى جازا المايدى، نە جازعىسى كەلمەيدى. بىراق بىلمەيتىنى جوق. ەشكىم بىلمەيتىن نارسەلەردى، ەسكى گازەت-جۋرنالداردى قارايدى. كەيىن ماعجاننىڭ ءبىراز ولەڭدەرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن مەن وسى كىسىدەن الىپ جاريالادىم. ماعجاننىڭ ءبىر تومدىعىن ماشىڭكەگە باستىرىپ، تۇپتەتكەن ەكەن. سونى شەتىنەن جۋرنالعا جاريالاپ ءجۇردىم. اپەندىلەۋ ادام ەدى، ءبىر كۇنى كىتابىن قايتارۋىمدى سۇراپ كەلىپ تۇر. «وقجەتپەستىڭ قياسىندا» تولعاۋىن ەندى باسپاقشى ەدىك»، – دەسەم دە، بوي بەرمەي الىپ كەتتى. كەيىننەن ەستىدىم، وعان بىرەۋلەر: «ماعاۋين سەنىڭ ەڭبەگىڭدى پايدالانعالى ءجۇر، كىتابىڭدى قايتارىپ ال»، – دەپتى. مەن ونى قالاي پايدالانامىن؟ ماعجاننىڭ ولەڭدەرى عوي. رەداكتسياعا تاپسىرعان پالەنباي دەپ، ءوز اتىنان جاريالانىپ جاتىر. وسىنداي ادامدار بولادى…
ماعجان بارلىق ۋاقىتتا دا ۇمىتىلمادى. باسقالار ۇمىتىلعان شىعار، ماعجان ۇمىتىلعان جوق. «قازاق ادەبيەتىنە» جاڭادان كەلگەن كەزىم، بىرەر ايدان كەيىن قاپان ساتىبالدين دەگەن اقساقال (مىنەزى قىزىق، تۇزى جەڭىل كىسى ەدى) تۇپتەلگەن، قالىڭ، كىتاپ ەسەپتى قولجازبا كورسەتىپ، لاتىنشا جازىلعان ەكەن، «مىناۋ ماعجاننىڭ ولەڭدەرى» دەدى، سودان «ماعان ءبىر كۇنگە بەرە تۇرىڭىزشى» دەپ ەدىم، «جوق، بولمايدى، ءوزىم بىرەۋدەن سۇراپ الدىم» دەدى، سونداي قولجازبا جيناقتار جۇرتتىڭ قولىندا ءجۇردى.

– سىرتتا ءجۇرىپ جازعان شىعارمالارىڭىز دا از ەمەس...

– 2006 جىلى 28 جەلتوقسان كۇنى پراگاعا بارىپ ءتۇستىم، ەميگراتسيانىڭ باسى وسى. ءبىر اپتاداي دەمالىپ الىپ، ءبىر اڭگىمە جازدىم. سودان كەيىن «جارماققا» وتىردىم، نەبارى ون سەگىز كۇندە جازدىم، سونان سوڭ ءبىر كۇن دەمالىپ الىپ، ون توعىز كۇندە كوشىرىپ ءبىتتىم. ونداي تەز جازۋلار بولادى، ستەندال «قىزىل مەن قارا» دەگەن رومانىن ەلۋ كۇندە جازعان، دوستوەۆسكي اتاقتى «قۇمارپاز» رومانىن جيىرما ءۇش كۇندە جازعان. بىراق شىعارمانىڭ قۇنى ونىڭ تەز نەمەسە ۇزاق جازىلعانىمەن ولشەنبەيدى.
«شىڭعىس حاننىڭ» ەكىنشى كىتابىن بىتىرگەن سوڭ، ءۇشىنشى كىتابىنا دەيىنگى ارالىقتا «قۇجدىڭ قۋ جىلىگى» دەگەن اڭگىمە جازدىم. مەن ونى ۇزدىك اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. مەن بۇرىن ەڭ ءتاۋىر اڭگىمەم «سالاح-اد-ءديننىڭ ۇكىمى» دەپ سانايتىن ەدىم، بۇل ءبىر وزگەشە، ماعىناسى مول اڭگىمە. ونان كەيىن «قۇمىرسقا قىرعىندى» ءبىرىنشى ورىنعا شىعاردىم. «قۇجدىڭ جىلىگى» تاڭداما ون-ون بەس اڭگىمەنىڭ توبىندا. مەنىڭ اڭگىمەلەرىم تولىق ءۇش توم بولدى. ارقايسىسى جيىرما بەس باسپا تاباقتان. قازاقتا مەنەن كوپ اڭگىمە جازعان ادام جوق.

– بەيىمبەت مايليندىكى ەكى توم بولادى…

– ماسەلە كولەمدە دە ەمەس، جالپى مەن بەيىمبەتتى مىقتى جازۋشى دەپ ەسەپتەمەيمىن، وتە قارابايىر جانە سوۆەتتەندىرۋ، كولحوزداستىرۋ ۇرانشىسى.  الەم ادەبيەتىندە ءتورت ۇلى اڭگىمەشى بار. ۋاقىت جونىنەن العاندا، ءبىرىنشىسى – موپاسسان، ەكىنشى – چەحوۆ، ءۇشىنشى – اكۋتاگاۆا، ءتورتىنشى – سومەرسەت موەم. وسى ءتورت ۇلى اڭگىمەشىنىڭ قاتارىندا مەن دە بارمىن. البەتتە، ءبىرىنشىسى ەمەس، سوڭى دا ەمەس. اڭگىمەشى رەتىندە بارىنەن دە موپاسساندى جوعارى باعالايمىن، ونى فرانتسۋزداردىڭ ءوزى جەتە تانىماعان. موپاسساندى چەحوۆپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. فرانتسۋزدىڭ ءبىر زەرتتەۋشىسى موپاسسان مەن چەحوۆ تۋرالى مونوگرافيا جازىپ، «چەحوۆ جوعارى» دەپتى، ول ەندى وزىنە تارتپاي ءادىل ايتقىسى كەلگەنى. ال ەندى نەگە سالىستىرۋعا بولمايتىنىن ايتايىن. چەحوۆتىڭ كوپشىلىك اڭگىمەلەرى مىنەزگە قۇرىلعان. ال موپاسسان اڭگىمەلەرى تاعدىرعا قۇرىلعان. ادەبيەتتىڭ باستى وبەكتىسى – تاعدىر. بۇل تاراپتا مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ۇستازىم – موپاسسان. ۇنەمى وقيمىن، ءارى تاڭعالامىن، وندا مىنەز دە، تاعدىر دا، تابيعات تا بار. موەم – وسى ەكى جازۋشىنىڭ قوسىندىسى، ول – اعىلشىن جازۋشىسى ەمەس، فرانتسۋز بەن ورىستىڭ اراسىنان شىققان جازۋشى. موەم فرانتسيادا تۋعان، ۇزاق تۇرعان، فرانتسۋز ادەبيەتى مەن ورىس ادەبيەتىنىڭ ىقپالىندا قالىپتاسقان. اكۋتاگاۆانىڭ اڭگىمەسى مۇلدە باسقا تۇرعىدا، مەن اكۋتاگاۆاعا جەتە المايمىن، قالعاندارىمەن تالاسۋىما بولادى. موپاسساننىڭ ەكى ۇستازى – فلوبەر مەن تۋرگەنەۆ بولدى. تۋرگەنەۆ ورىس ادەبيەتىندە ءبىرىنشى بولىپ شەتەلگە تانىلدى دا، تولستويدان تارتىپ ورىس ادەبيەتىن ناسيحاتتادى. ويتكەنى ۇلى ادامداردا باسەكە، قىزعانىش دەگەن بولمايدى.

– قازىرگە دەيىن جازعاندارىڭىز قانشا تومعا جەتتى؟

– جيىرما ءتورت توم بولدى. ءبارىن جيناقتاپ، دايىنداپ قويدىم. ونىڭ العاشقى ءۇش تومى – جاڭا ايتقانىمداي، اڭگىمەلەر. ونان كەيىنگى جەتى تومى – رومان-پوۆەستەر، ونان كەيىنگى ءتورت توم – «شىڭعىس حان»، 15-تومنان «قوبىز سارىنى» باستالادى، ونان سوڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى». كەيىنگى كەزدەردە جازىلعان كوسەمسوزدەردىڭ ءوزى ەكى تومعا تولدى. ال ەستەلىكتەر ءبىر تومداي بولادى، بالكىم ونان دا اسىپ كەتەر، ءالى جازىلىپ جاتىر.
اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ ەسىمدى جيىپ العان سوڭ، جەتپىس سەگىز جاسىمدى بىلمەيمىن، جەتپىس توعىز جاسىمدا «التىن ورداعا» كىرىسەمىن. ءتاڭىرىم قۋات بەرىپ، ارۋاق دەمەسە، ەكى توم «التىن وردانى» جازۋىم كەرەك. ونى دا «شىڭعىس حان» سياقتى تاريحي بايان ەتىپ جازباقشىمىن.

– «شىڭعىس حانعا» اتتاي جەتى جىلىڭىزدى ارنادىڭىز…

– مەن «شىڭعىس دەگەن حان بولىپتى» دەگەن اڭگىمەنى كوزىمدى اشقاننان ەستىگەمىن. انىق ەسىمدە، توعىز جاستاعى كەزىم، ەكىنشى كلاستى جاڭا بىتىرگەم، اعام (شالدىڭ قولىندا وسكەندىكتەن اكەمدى «اعا» دەيمىن) سەمەيگە بارعاندا، ياننىڭ «شىڭعىس حان» دەگەن كىتابىن الىپ كەلدى، سونى وقىدىم. سول جىلى بەسىنشى كلاستا وقيتىن مۇراتقان دەيتىن شوبەرە اعامنان ميشۋليننىڭ «ەرتە دۇنيە تاريحى» دەگەن كىتابىن الىپ وقىدىم، ەسكى گرەك، ريمنىڭ تاريحىن سودان ءبىلدىم.
«شىڭعىس حاندى» وقىعانىمدا، مەن ونى قازاق دەپ ۇقتىم، ويتكەنى تۇرمىستارىنىڭ ءبارى قازاقتىكى، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن اكەم «شىڭعىس حان بولدى» دەپ ايتىپ وتىراتىن. سونىمەن قوسا:

شىڭعىس حان قاتارىنان اسىپ تۋعان،
كەۋدەسىن دۇشپانىنىڭ باسىپ تۋعان.
تۋعاندا ۋىسىنا قان شەڭگەلدەپ،
قىزارتىپ ەكى كوزىن اشىپ تۋعان، –

دەگەن ولەڭدى كىشكەنە كەزىمدە جادىما تۇتقام. ول زاماندا قازاقتار ءبىر-ءبىرىن قوناققا شاقىرسا اراق ىشپەيدى، ەت جەلىنىپ بولعاننان كەيىن اڭگىمە ايتادى. ۇلكەن اكەم ماعاۋيا اقساقال «مىڭ ءبىر تۇننەن» باستاپ، ءتۇرلى ەرتەگىلەر ايتاتىن. ءبىر جولى اعام (اكەم) ساتتار ەرۋباەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىم» رومانىن اڭگىمەلەپ بەردى. مەن دە ەرتەگىشى بولدىم، مەكتەپتە باستاۋىش كلاستاردا وقىپ جۇرگەنىمدە بالالاردىڭ باسىن قوسىپ ەرتەگى ايتامىن. ەڭ قىزىعى، سول ەرتەگىلەردىڭ بىرەۋىن-بىرەۋىنە جالعاپ وزگەرتىپ، دامىتىپ ايتا بەرەتىنمىن. وسىنداي ەسكىگە قۇمارلىقتان ءتىل بايىدى، كوزقاراس قالىپتاستى…
سوۆەت زامانىندا شىڭعىس حانعا قالام تارتۋ مۇمكىن بولمادى، مەن العاش شىڭعىس حان تاقىرىبىنا «كوك مۇنار» رومانىندا باردىم. باس كەيىپكەر ەدىگە داعدارىسقا ءتۇسىپ جول تابا المايدى، سودان ەسكى ادەبيەتتى زەرتتەي ءجۇرىپ التىن وردانىڭ قۇلاۋ ءداۋىرى تۋرالى رومان جازادى. بىلگەن ادامنىڭ تانىپ الۋى وڭاي، وندا ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ قالاي كۇشەيگەنى، بۇكىل دۇنيەنى جاۋلاعانى، اقىرىندا ۇلكەن وردا قۇرعانى، ول مەملەكەتتىڭ ىرگەسى تۇبىندە بەرىك بولماي شىققانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل التىن وردانى جوقتاۋ، شىڭعىس حاندى جوقتاۋ بولاتىن. ءسويتىپ، وتىز جاسىمدا شىڭعىس حانعا ويقاستاپ باردىم. ونى بىرەۋلەر ويلاپتى «تاريحي رومان جازىپ، «كوك مۇناردىڭ» ىشىنە كىرىكتىرىپ جىبەردى» دەپ. جوق، ونى بىردەن جازدىم. جالپى مەندە جازعاننان كەيىن قايتا قۇراۋ دەگەن بولمايدى، باسىنان تۇسكەنىمدە اياعى كوز الدىمدا تۇرادى. ۇلكەن ەكى كىتاپتان تۇراتىن «الاساپىراننىڭ» ءوزى العاشقى سويلەمىن باستاپ جازعانىمدا سوڭى نەمەن اياقتالاتىنى كوز الدىمدا تۇردى. الىپ پروجەكتور توبەدەن تۇسكەندە جارىم دۇنيەنى جارىق قىلادى عوي، سول سياقتى ول كەزدە سانام اشىق بولاتىن. «كەسىك باس، ءتىرى تۇلىپ حيكاياتى» رومانىندا كومپوزيتسيا كۇردەلى، وقيعا شىم-شىتىرىق، سونى دا قولدان قۇراعان جوقپىن، باسىنان تۇسكەن كەزدە ويىمدا تۇردى، اياعىنا ءبىر-اق شىقتىم. ءوز تۇرعىمنان العاندا «كەسىك باس، ءتىرى تۇلىپ حيكاياتى» – مەنىڭ ءمىنسىز شىعارمالارىمنىڭ ءبىرى.

– «شىڭعىس حاندى» جازۋ ءاۋ باستا جوسپارىڭىزدا بولعان جوق قوي؟

– «شىڭعىس حاندى» جازۋ ءاۋ باستا جوسپاردا بولعان جوق، ويتكەنى جاريالانبايتىن ەدى. جاريالانبايتىن شىعارمانى «ۇستەلدىڭ استىنا جاسىرىپ جازۋ» دەگەن ورىستاردا بولدى، سەبەبى ولاردىڭ شەتەلدە گازەت-جۋرنالدارى، باسپالارى بار ەدى. ال بىزدە ونداي ەشتەڭە جوق، جازعان دۇنيەڭ وزىڭمەن بىرگە كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان جارياعا شىعاتىن، قاجەتتى نارسەنى جازۋ كەرەك بولدى. تاۋەلسىزدىك الىپ، تسەنزۋرا جويىلعاننان كەيىن «شىڭعىس حاندى» جازۋ ويىمدا بولدى، بىراق ول كەزدە بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا ارنالعان ەڭ ءزارۋ، قاجەتتى دۇنيەلەر انتالاپ تۇردى، سولاردى دەندەپ بارىپ، ءۇش-ءتورت اي دايىندىق جاسادىم دا، 2008 جىلى «شىڭعىس حانعا» كىرىستىم.
ءبىرىنشى كىتاپتى ەكى جارىم جىل جازدىم، قالعان كىتاپتار ءبىر جىلدان جازىلدى. بۇل جەردە مەنىڭ ءومىر بويى جيناقتاعان تاريحي تانىمىم، ۇلتتىڭ تاريحىنا كوزقاراسىم كورىنىس تاپتى. ءتورتىنشى كىتاپتى 2015 جىلى قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا ءبىتىردىم، شارشاپ-شالدىعىپ، سىڭىرىمە ءىلىنىپ ارەڭ ءبىتىردىم. سونان كەيىن تەڭىزگە ءتۇسىپ دەمالىپ، تىنىعىپ كەلدىم دە، ءبىر ايداي ۇستىنەن قاراپ باسپاعا بەردىم. «شىڭعىس حاننىڭ» ءتورت كىتابىنا تۋرا جەتى جىل ۋاقىت كەتتى.

– «شىڭعىس حاندى» وقىعاندا ءبىر بايقاعانىمىز، ءسىز «قاستەرلى شەجىرەدەگى» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى») دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردىڭ  ءبىرازىن جوققا شىعاراسىز…

– ەگەر ەجەلگى نەمىس تاريحىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭى – نيبەلۋنگتار، فرانتسۋز تاريحى – رولاند، يسپان تاريحى – سيد، اعىلشىن تاريحى – كورول ارتۋر جونىندەگى اڭىز-جىرلارمەن ايعاقتالسا، قازاق تاريحى «قوبىلاندى باتىر»، «الپامىس باتىر» جىرلارى ارقىلى بەلگىلەنسە نە بولار ەدى؟ «قاستەرلى شەجىرە» – عاجايىپ مۇرا، بىراق ناقتى، تاريحي دەرەكتى جادىگەر ەمەس. بۇل – بارتولدتىڭ باعالاۋىنشا، قاھارماندىق ەپوس. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ايتار بولساق، شەجىرە-ەپوس دەر ەدىك. ياعني، اتا-بابا شەجىرەسى. شىڭعىس حان تاريحىنىڭ حالىقتىق ۇعىم، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىمەن قايىرا قالىپتانعان جاڭا ءبىر نۇسقاسى. اقيقات پەن اسىرە، شىندىق پەن لاقاپ، دانالىق تانىم مەن بالاڭقى ۇعىم استاسىپ، ارالاسىپ جاتقان ادەبي-كوركەم تۋىندى دەر ەدىك. سوندىقتان دا «شىڭعىس حاندا» مەن كوپ نارسەنى باسقاشا جازدىم. ابايدىڭ ايتاتىن ءسوزى بار ەمەس پە: «بىلگەنگە مارجان، بىلمەسكە ارزان» دەگەن. سول سياقتى، مۇنىڭ ءبارى بىلمەگەنگە ارزان بولىپ كورىنەدى. ماسەلەن، «قاستەرلى شەجىرەدە» ايتىلاتىن دەرەك بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي باحادۇرعا تاتارلار ۋ بەرىپ ولتىرەدى. ەسۋگەي جولاي توي ۇستىنە ءتۇسىپ، تاتارلارعا قوناق بولادى. وسى كەزدە ولار سۋسىنعا ۋ قوسىپ بەرەدى. ءبىز بۇل دەرەكتى ماقۇلداي المادىق. جارايدى، ەسۋگەي باحادۇر ەن دالادا مەرەكە، ساۋىق قۇرىپ جاتقان ازدى-كوپتى تاتاردىڭ ۇستىنەن شىقسىن-اق دەلىك. دالا ءراسىمى بويىنشا ەسۋگەي – مەيمان. ال مەيمانعا ۋ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا، قانداي جاعدايدا دا اس يەسى ورتاق داستارقان ۇستىندە قوناعىنا قۇيىلعان سۋسىندى (قىمىزدى) ەڭ الدىمەن ءوزى ءدامىن تاتىپ قانا ۇسىنۋعا ءتيىس. باياعىدا مەنىڭ تاتەم (شەشەم) قىمىز قۇيىپ بەرگەندە ءوزى ۇنەمى شەتىنەن ۇرتتايتىن. بۇل – شىڭعىس حان زامانىنان، كونە تۇرىك زامانىنان قالعان ءداستۇر. بۇل – «اسىم ادال» دەگەن ءسوز.
ەندى تازا تاريح، ناقتى دەرەك، ماعلۇماتقا قۇرىلعان ءجۋۆايني مەن ءراشيد-ءاد-دين ەڭبەكتەرىنە جۇگىنەيىك. مۇندا ەسۋگەيدىڭ توتەنشە ولىمىنە قاتىستى ەشقانداي ەمەۋرىن جوق. ەسۋگەيدىڭ جاستاي كەتكەنى ايتىلادى، مەزگىلسىز بولسا دا ءوز اجالىمەن ولگەنى اڭدالادى.

– جوشىعا قاتىستى دەرەكتەردى دە پىسىقتاپ، قايسىسىنىڭ شىن، قايسىسىنىڭ وتىرىك ەكەنىنە توقتالا كەتىپسىز…

– جوشىعا قاتىستى جالا، وسەك قايدان تۋعان؟ بۇل – باتىس تاريحشىلارىنىڭ قايتكەندە دە شىڭعىس حانعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ نيەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى. جاۋىز شىڭعىس حاننىڭ العاشقى، ۇلكەن ۇلى جوشى وزىنەن تۋماپتى! كولدەنەڭنەن جابىسقان جولدىباي ەكەن! اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر! – دەسەدى. ال جولدا تۋسىن. كوشپەندى جۇرتتا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كىم تۋماعان؟! ءراشيد-ءاد-دين اتاپ كورسەتكەندەي، ول كەزدە ساپار، كوش ۇستىندە تۋعان بالانى جوشى دەپ اتايتىن ىرىم بولعان. تەمۋجىننىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ تولىق اتى – جوشى-قاسار. كەيىنگى جوشى حانمەن شاتاستىرماس ءۇشىن كوبىنە-كوپ، ۇنەمى دەرلىك ەسىمنىڭ ەكىنشى جارتىسى قابىلدانعان. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ەڭبەگىن اقتارىستاپ قاراساڭىز، تاعى قانشاما جوشى الدىڭىزدان شىعادى. بۇل – تاڭبالى قاعازعا تۇسكەن جوشىلار عانا، سونىڭ ءبارى نەكەسىز تۋعان با سوندا؟ ۇلكەن ۇل جوشىنى از كورسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنى دە شالاعاي-شاتا قىلىپ قويادى. كەرەك دەسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى كۇماندى – وگەلىن ەسۋگەي باحادۇردان بۇرىن ۇرىقتانىپ ۇلگەرگەن… ارينە، مۇنداي قيسىنسىز، جولدان قوسىلعان، ويدان شىعارىلعان جالالى وسەك-اياڭعا كوپ نازار اۋدارماي، ناقتى تاريحي دەرەكتەردى الدىعا شىعاردىق.

– ورىس تاريحشىلارىنىڭ «موڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعىنا» بايلانىستى اسىرا، وسىرە ايتقاندارى تۋرالى دا مول دەرەك كەلتىرەسىز…

– وزىنىكىن اسىرا باعالاۋ، اقىلعا سىيىمسىز عالامات ەرلىك تۋرالى حيكايالار جەڭىلگەن جانە جەڭگەن بارلىق حالىقتىڭ اۋىزەكى تاريحىندا كوپتەپ ۇشىراسادى. ەپيكالىق جىرلار، شەجىرەلى حيكايالار، اڭىز بەن قاۋەسەت. مۇنداي ەرتەگىلىك وقيعانىڭ بىزگە جاقىن ەڭ كورنەكتى نۇسقاسى – سالقام جاڭگىر حاننىڭ نەبارى التى ءجۇز كىسىمەن ويراتتىڭ ەلۋ مىڭدىق قالىڭ قولىن تالقانداۋى تۋرالى حيكايا. مۇمكىن ەمەسى ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كەلمەگەن، وتانشىلدىق ۇرانىمەن بارلىق تاريحقا ەنىپ كەتىپتى. ءبىز كەزىندە جازعانبىز، سالقام جاڭگىردىڭ قول استىندا ءدۇربىن-ويرات قوسىندارىنا قارايلاس، سوعان جاقىن، بالكىم، ودان دا ارتىق جاۋىنگەر شەرىك بولعان. اتاۋلى التى ءجۇز – ول زاماندا ورتالىق ازيادا قولدانىسقا تۇسە قويماعان وت قارۋ – مىلتىقپەن جاساقتالعان ەكپىندى، ارنايى توپ. قالماقتار ءۇشىن مۇلدە توسىن، قورقىنىشتى قارۋ باستاپقىدا ولاردى دۇربەلەڭگە سالادى دا، اقىرى بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ جاپپاي شابۋىلىنان سوڭ، تۇبەگەيلى جەڭىسكە جول اشادى. عالدان-بوشۇقتى قوڭتاجى ون مىڭ شەرىگىنەن ايرىلىپتى. ءبىزدىڭ تۇيسىكسىز ەرتەگىشىلەر نەبارى التى ءجۇز قازاق قالماقتىڭ ەلۋ مىڭدىق قولىن قيراتىپ، ونىڭ ىشىندە ون مىڭىن قىرىپ سالدى دەپ ءجۇر. (قيسىنسىز قيال ۇستىنە، مايدانعا جەتىپ ۇلگەرمەگەن، سوندىقتان عالامات ۇرىستىڭ اۋەلگى دە، ەكىنشى دە كەزەگىنە مۇلدە قاتىناسپاعان ءجالاڭتوس ءامىردى اكەلىپ قوسادى.) قانشا مارتە ايتساڭ دا، ساناعا كىرەر ەمەس، بارلىق تاريحتا سولاي جازىلىپ جاتىر جانە شەگى كورىنبەيدى. ورىس اعايىنداردىڭ «كوزەلسك قورعانىسى» دا – وسى قاتارداعى قۇبىلىس. تەك «كوزەلسك قورعانىسى» عانا ەمەس، سمولەنسك قورعانىسى تۋرالى دا وسىرە جازادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ شىندىعىن ايتتىق. ورىستىڭ ءبىرتالاي قالاسى «موڭعول-تاتارلارعا» قارسىلىق كورسەتپەي، قاقپالارىن بىردەن اشادى. وسىعان وراي مالى ءبۇتىن، جانى تۇگەل، ەشقانداي بۇلىنشىلىككە ۇشىراماي، امان شىعادى. ارعى-بەرگى ورىس تاريحشىلارى وسىنى بۇركەمەلەپ، ەلەۋسىز قالدىرادى. تەك ل. گۋميلەۆ قانا نازار اۋدارعان.

– سونىمەن، شىڭعىس حان تۇرىك تايپاسىنىڭ قاي رۋىنان شىققان؟  

– قيات رۋىنان شىققان. قياتتار ۋاقىت وزا كەلە قاراسىنى مولىعىپ، جەكە-جەكە اتاعا بولىنەدى، ايتكەنمەن، قيات ءتۇبىرىن ساقتايدى: قيات-جۇرقىن، قيات-شانشىعۇت، قيات-جاسار، قيات-قورالاس، قيات-بورجىگەن. شىڭعىس حان قيات-بورجىگەن ۇرقىنا جاتادى. بورجىگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى – «ءبورى ءناسىلى، ءبورى تەكتى حانزادا»، تاراتىپ ايتساق، «ءبورى» جانە «تەگىن» اتاۋىنان تۋىنداعان: بورىتەگىن نەمەسە بورجىگەن (تۇرىك ءناسىلى، ءتىپتى بەرىدەگى قابۇل-حان اۋلەتىندە شاڭىراق يەسى كەنجە ۇل «وتشىگەن» – وت تەگىن، ياعني وت يەسى، شاڭىراق يەسى حانزادا اتانعانى بەلگىلى).
شىڭعىس حاننىڭ بيلىگى جانە وعان جالعاس زاماندا كۇرت كوبەيگەن قيات تايپاسى بۇكىل يمپەريا شەگىنە تارالادى. اسىرەسە التىن وردادا ايرىقشا كۇشكە جەتەدى. ۇلىس بەكتەرى، قولباسىلار شىعارادى، حاندىق وكىمەتتىڭ سەنىمدى تىرەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. توقتى حاننان سوڭعى بۇلعىر كەزەڭدە توڭكەرىس جاساپ، زاڭدى مۇراگەر، باتۋ حان ءناسىلى وزبەكتى تاققا وتىرعىزعان – وسى قيات بەكتەرى بولاتىن. التىن وردا ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە دە قاراشى قيات ءوز ورنىن تابادى. حV-ءحVى عاسىرلارعا قاتىستى جازبا تاۋاريحتا قيات – «توقسان ەكى باۋلى وزبەك»، ياعني كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى تۇرىك تايپالارىنىڭ بەل ورتاسىندا كورىنەدى. ۋاقىت وزا كەلە ءتىلى ءبىر، قونىسى ورايلاس تۋىسقان حالىقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەنى بايقالادى. ال قيات-بورجىگەن، ياعني شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي تۇقىمى بيلىك باسىندا قالا بەرگەن.
ي. بەرەزين، ن. اريستوۆ سياقتى زەردەلى ورىس عالىمدارى قازاقتاعى قازىرگى شانىشقىلى رۋىن سول كەزدەگى شانشىعۇتتىڭ (قيات-شانشىعۇتتىڭ) تىكەلەي جالعاسى دەپ ەسەپتەيدى. قازاق ۇعىمى، قازاق حالىق ادەبيەتىندە ەجەلگى قيات – قىپشاقپەن تۋىستاس جانە وداقتاس رۋ رەتىندە جۇرەدى. قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ تاريحي شىعارما، ادەبي زەرتتەۋلەرىندە «قيات-قىپشاق ەلى» دەپ جازادى. قازاق اراسىندا قيات ءوزىنىڭ جالپى اتىمەن شانىشقىلى رۋىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. بۇگىنگى شانىشقىلى – باعزىداعى قيات-شانشىعۇتتىڭ تىكەلەي جالعاسى دەپ بىلسەك، مۇنداي اۋىس – ازايعان ۇلكەن اتا مەن وسكەن كىشى اتانىڭ ورىن الماسۋى – تۇسىنىكتى جاعداي. سونداي-اق اداي كەلىمبەردى مۇڭال ىشىندەگى ءبىر بۇتاق – ەجەلگى قيات ەسىمىندە. مۇنداعى «مۇڭال» – «موعۇل»، «مۇعال» اتاۋىنىڭ باسقاشاراق دىبىستالعان نۇسقاسى. ياعني، بۇكىل مۇڭال وسى قياتتىڭ توڭىرەگىنەن تابىلادى دەگەن ءسوز.سونداي-اق جالايىر ىشىندە دە قيات بۇتاعى بار ەكەن.
قيات-بورجىگەن (بورجەگىن، بورجىگىت) ياعني شىڭعىس حان اۋلەتى «تورە» اتاندى، التىن ورداعا جالعاس قازاق ورداسىنىڭ بارلىق حانى – جانىبەك پەن كەرەيدەن باستاپ، كەنەسارىعا دەيىنگى ارالىقتاعى، الاش جۇرتىنىڭ ارۋاعىن كوتەرگەن ۇلى تۇلعالار تۇگەلىمەن وسى تۇقىمنان. ەل قورعاعان، قول باستاعان اتاقتى باتىر سۇلتاندار ءوز الدىنا ءبىر توبە. بەرىگە كەلسەك، ءحىح عاسىرداعى ۇلى عالىم شوقان، كۇيشى داۋلەتكەرەي، ءانشى مۇحيت، حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ۇلتتىق كوسەم ءاليحان بوكەيحان، كۇنى كەشەگى، قازاق تاريحى ءۇشىن جاپا شەككەن ءسانجار اسپاندياروۆ پەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بۇگىنگى بەلگىلى ارحيتەكتور شوتا ۋاليحانوۆقا دەيىنگى قانشاما ىرىلەر تۇگەلدەي وسى قيات-بورجىگىت اۋلەتىنەن تارايدى.

– شىڭعىس حاندى تۇرىك دەپ تانىعان زەرتتەۋشىلەر بار ما؟

– شىڭعىس حان ءاۋ باستا زەرتتەلە باستاعاندا دەگين دەگەن فرانتسۋز وقىمىستىسى جانە بۇگىنگى كەيبىر تاريحشىلار شىڭعىس حاندى تۇرىك دەپ جازعان. الايدا ورىستىڭ يمپەريالىق ساياساتى ءۇشىن تۇرىك بولماۋ كەرەك ەدى جانە ەۋروپا دا تۇرىكتەردى جاقسى كورمەيدى، سونىمەن مومىن، مال باعىپ جاتقان موڭعولدارعا تەلي سالعان. ال قازىرگى حالحا موڭعولدارى بۇل جەرگە شىڭعىس حان ولگەننەن كوپ كەيىن، 1450 جىلدارى عانا كەلە باستاعان.

–  وسى ەڭبەگىڭىزگە موڭعول عالىمدارى قالاي قارادى؟

– ولاردىڭ وقىعان-وقىماعانىن بىلمەيمىن. بىرەۋلەر ايتادى: «موڭعولدار شىڭعىس حاندى بەرمەيدى» دەپ. بەرمەيتىن ول مۇلىك ەمەس، جەر ەمەس. بىراق، موڭعولدارعا ريزا بولۋىمىز كەرەك، ولار وزدەرىنىڭ تاريحىن شىڭعىس حان نەگىزىندە تۇگەندەدى. ولار: «وسى دالادا ءبىزدىڭ بابامىز شىڭعىس حان ءومىر ءسۇردى» دەدى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، قازاقتا ەكىنىڭ بىرەۋىنىڭ اتى – شىڭعىس. ال موڭعولداردا ونداي ات مۇلدە بولماعان، بالكىم، ەندى عانا قويىپ جاتىر. سونان كەيىن ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ورىستار موڭعولياعا وتە اۋقىمدى زەرتتەۋ جاساعان. ورىستىڭ ول كەزدەگى يمپەريالىق ساياساتى كۇشتى بولدى. موڭعولياعا رەسەي ۇنەمى ساياحاتشىلارىن جىبەردى، ولار جەر تانىپ قايتادى. سول زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى جازعان: «موڭعولدا رۋ جوق، قوسىن، ايماق قانا بار» دەپ. ەندى قازىر باياعى رۋلار اتىن جاڭعىرتىپ جاتىر. بىراق، نە دەسەك تە موڭعولدار  شىڭعىس حاننان اينىعان جوق. «شىڭعىس حاننىڭ 800 جىلدىعىن تويلايمىز» دەپ موڭعوليانىڭ سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشىسى ولىمگە ۇشىرادى، باسىندا ورنىنان ءتۇسىرىلدى، كەيىننەن بالتالاپ ءولتىرىلدى. اقىرى ولاردىڭ تاريحشىلارى قيسىنىن بىلاي تاپتى: «شىڭعىس حاننىڭ اۋەل باستاعى ءىسى دۇرىس، ويتكەنى ول موڭعول مەملەكەتىن قۇردى، ۇلتتى ۇيىستىردى، ونان كەيىنگىسى – قاتە، ويتكەنى باسقا جەرلەردى جاۋلاماق بولدى» دەپ (كۇلدى). ال ءبىزدىڭ قازاقتارعا تاڭعالامىن، ءجۇز رەت «شىڭعىس حان – تۇرىك، شىڭعىس حان – قازاققا جاقىن» دەپ ايتساڭ دا مىيىنا قونبايدى. شىڭعىس حان قازاقتا اسىل نۇردان جارالعان اۋليە سانالدى. التىن وردانى ەسەپتەمەگەندە، قازاقتى نەشە ءجۇز جىل شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەدى. «التىن شەجىرەنىڭ» ءبىر نۇسقالارى قازاقتىڭ اراسىندا دا ساقتالعان. ونى كەيىن گ.ي.پوتانين جازىپ العان. ارىدان باستاساق، مۇرات اقىننىڭ، قاشاعان اقىننىڭ، ماعجاننىڭ، شاكارىمنىڭ ولەڭدەرى، ابايدىڭ ايتقاندارى بار. عۇمار قاراش ايتادى: «شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل، قاراقىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل» دەيدى. ال مۇراتتا: «ويىل دا قيىل، جەم، ساعىز، – قايران سالانىڭ جاتقان اڭعارى-اي، – اق سالدەلى پىرلەردىڭ مەشىتكە جاققان شامدارى-اي، – كاپىردەن تەڭدىك الۋعا، – قايتىپ تا تۋار دەيمىسىڭ، – مۇسىلماننىڭ بالاسى شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي»، – دەيدى. وسىلاردىڭ ىشىندە «شىڭعىس حان جامان» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سوۆەت وكىمەتى جامانداپ ەدى، سول ءالى مىيلارىنان شىقپاي وتىر.

–  «شىڭعىس حاندى» وزگە تىلگە اۋدارۋ ويىڭىزدا بار ما؟

– «شىڭعىس حاندى» باسقا تىلگە اۋدارۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم دا، جاعدايىم دا جوق. ەدىگە ۇلىم ايتىپ ەدى: «ءتورت تومنان ءبىر توم جاساساڭىز، سونى اۋدارتايىق»، – دەپ، بايقاپ قاراسام بولمايدى ەكەن. ەندى قاعازعا ءتۇستى، ەشقايدا جوعالىپ كەتپەيدى، جيىرما-وتىز جىلدان كەيىن وسىنىڭ ءبىرازىن باسقالار دا اشا باستايدى. بىراق مەن ايتقان دۇنيەلەرگە جەتە المايدى دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى، مەن قازاق ءۇشىن جازدىم.

– قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبي نۇسقاسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

–وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى: «قازاقتا مەملەكەت تە بولماعان، شەكارا دا بولماعان…»، – دەدى. سوعان ءبىر تاريحشى ءبىر اۋىز قارسى ءۋاج ايتا المادى. ءبارى ۇندەمەي وتىردى، ءتىپتى ماقۇلداعانداي سىڭاي ءبىلدىردى. قازىر مىنا جاڭا ءالىپبيدىڭ ارتى دا جامان بولادى-اۋ دەپ وتىرمىن. وسىدان قايتىپ اۋىلىما بارعان سوڭ (تۇرعان جەرىمدى اۋىلىم دەيمىن), ول تۋرالى دا جازامىن. ەگەر ەڭ جامان الىپبيگە بايگە جاريالانسا، وسىلاردىڭ ۇسىنىپ وتىرعانى وتەر ەدى، ويتكەنى بۇدان جامان بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىر ويلانباعان نارسە، 1930–1940 جىلدار ارالىعىندا لاتىن ءالىپبيىن قولداندىق، بىراق سوعان قاراعان ءبىر ادام جوق. ول بۇرىنعى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ارابشا توتە جازۋى ۇلگىسىندە جاسالعان بولاتىن.
مەن جوعارىداعى ناشار نۇسقا ءوتىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاتتى الاڭدايمىن، ويتكەنى، جالدامالى جاندايشاپتار پايدا بولدى، سولار «وسى نۇسقا جاقسى ەكەن، كەيىن ۇيرەنىپ كەتەمىز» دەيدى، سوعان قاراعاندا جوعارىدان نۇسقاۋ بەرىلگەن سياقتى، «كومپيۋتەردىڭ پەرنە تاقتاسىنداعى 26 ارىپكە سىيدىرىڭدار» دەپ، سونان كەيىن مارتەبەلى ءتىل ماماندارىنىڭ ءبارى دە جالتاقتاپ وتىر. بۇل قازاقتىڭ رۋحانياتىنا عانا ەمەس، بۇكىل بولاشاعىنا قاتىستى نارسە. وسىنداي دۇنيەلەرگە ءوز پىكىرىن اشىق ايتا الماسا، ونداي اكادەميك، دوكتور، پروفەسسورلار بىزگە كوك تيىنعا كەرەگى جوق. ارينە، ءبىرلى-جارىم كولدەنەڭ زيالىلار مەن قاراپايىم ادامدار ايتىپ جاتىر، ال ماماندارىڭ ءۇنسىز، تارتىنىپ وتىر، «ءاي مىناۋ بولمايدى، جارامايدى» دەپ ايتسا باسىن كەسىپ الا ما، ايداپ جىبەرە مە؟! جوعارىدان نۇسقاۋ بەرىلدى، بولدى، سونى ورىندايتىن قۇل بولىپ كەتكەنبىز. ەرتەڭ «مىناداي ءالىپبيدى مويىندامايمىز» دەپ جۇرت بالالارىن ورىسشا مەكتەپكە بەرە باستايدى ءالى.

– ءدىنىمىز تۋرالى نە ايتاسىز؟

– «مۇسىلمان ءدىنى كۇشەيىپ كەلە جاتىر» دەپ قۋانىپ ەدىك، بۇل جاڭا اعىم قازاققا جاۋ بولىپ شىقتى. ويتكەنى ولار قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە قارسى، ءتىپتى قۇران قالىپتاستىرعان ءدىني تەرميندەردى بۇزدى. قازاق بۇرىن «شاريعات» دەيتىن ەدى بۇلار «شاريات» دەدى، اللانى – اللاح دەيدى، ارابشانىڭ وزىندە اللاح ەمەس ەكەن. ولار ايتسا كەرەك ەدى: «ۇلتتىڭ ءتىلىن ساقتاڭدار، ادەپتى بولىڭدار، اتا-انانى سىيلاڭدار»، – دەپ. بۇلاردا ول جوق، بارلىق ناسيحات قازاققا قارسى: «كەلىن اتا-ەنەگە ءيىلىپ سالەم سالماۋى كەرەك، اللاعا عانا ءيىلۋى  كەرەك»، – دەيدى. كەلىن اتا-ەنەگە عانا ەمەس، جاسى ۇلكەننىڭ بارىنە ءيىلىپ سالەم بەرەدى. ارۋاق جوق دەيدى، ارۋاق جوق بولسا، قازاق تا جوق. ايتا بەرسەك، اڭگىمە كوپ.
سودان كەيىن مىڭ جىل تۇرعان اۋليە اعاشتى ورتەدى، ول – تابيعاتتىڭ وزگەشە قۇبىلىسى. گەرمانيادا سونداي ءبىر اعاش بار ەكەن، ولار وعان تيمەگەن، فوتوسىن قيىپ الىپ ساقتاپ قويدىم. «بەيىت سالۋعا بولمايدى، اس بەرۋگە بولمايدى»، – دەيدى. بۇل – قازاققا قارسى شىققان نارسە، ال قازاققا قارسى شىققان نارسە جويىلۋى كەرەك، وعان قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى، كەيىنگى جاستاردى ازدىرىپ بارادى. مۇسىلمان ءدىنى ەشقاشان جەرگىلىكتى جەردىڭ سالت-داستۇرىنە قارسى شىقپاعان، سول سەبەپتى دە بەيبىت تۇردە الەمدى جاۋلاعان.

–    ورالمانداردىڭ جاعدايىمەن دە تانىس شىعارسىز؟

– ويلاي بەرسەڭ ءبارى ۋايىم. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋىنا ۇكىمەت تاراپىنان قارسىلىق بولىپ كەلە جاتىر. مەن بۇرىن «جاس الاش» گازەتىندە جازعام، «انتيقازاق ساياسات» دەپ. مۇنى ىستەۋ وپ-وڭاي ەدى، كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ قۇجاتتارىن ۋاقىتىندا دۇرىستاپ بەرۋگە بولار ەدى، بىراق بەرىلمەدى. مىسال ءۇشىن ايتايىق، ءبىزدىڭ جوعارى بيلىك ورىستاردان يمەنەدى دەسەك، ارنايى قاۋلى شىعارماي-اق قويسىن، ەلباسى ليدەرىمىز ورالماندار كوشىپ كەلگەن وبلىستىڭ اكىمىنە حابارلاسىپ «قانداستارىمىزعا كومەكتەسىڭدەر» دەسە، ولار اۋداننىڭ اكىمىنە تاپسىرما بەرەدى، ءسويتىپ بار قيىنشىلىق شەشىلەر ەدى. ال بىزدە كەلگەننەن باستاپ قۋدالاۋ، قورلىق، مازاق. بىراق ءبارىبىر توقتاتا الماي قويدى، جۇرت ازداپ بولسا دا كەلىپ جاتتى، كەلىپ جاتتى، ءبىر ۋاقىتتا جاڭا-وزەندەگى وقيعا شىقتى، وسىدان كەيىن مۇلدەم تىيىم سالىپ: «ءبارىن ءبۇلدىرىپ جاتقان وسىلار»، – دەدى. قىتايدان كەلگەن قازاقتى ايتپاعاندا، وزبەكستان، رەسەي، تۇرىكمەنستاننان كەلگەن قازاقتار باسقا ءبىر الەمنەن كەلگەن سياقتى، ءبىز بارىنەن وزىپ كەتكەن سياقتىمىز، كەشە ءبارى دە سوۆەتتىك بولدى، ءبارىمىزدىڭ جاعدايىمىز بىردەي. وكىمەتتىڭ كوزقاراسى دۇرىس بولماعان سوڭ، جەرگىلىكتى جەردەگى قازاقتاردىڭ كوزقاراسى دا دۇرىس بولعان جوق، ارينە، بارلىق جەردە ەمەس، بىراق كوبىنە-كوپ.
انەۋگۇنى شەكارادا ءبىر جەسىر ايەلدى توناپ، 50 مىڭ دوللارىن تارتىپ الدى. باسىندا ول اقشانى وزدەرى قىمقىرىپ قالعىسى كەلگەن، ارتىنان اڭگىمە شىققاننان كەيىن بارىپ كاسساعا وتكىزگەن، اقىرى قايتارىپ بەرەتىن بولدى دەپ ەستىدىم. ال ەندى سول ادامدارعا «شارا قولدانىلدى» دەگەندى ەستىمەدىم. سونان كەيىن ۇزىناعاشتا ورالمان ءۇش جىگىتتىڭ قىرىق سيىرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن ءولتىرىپ كەتتى. «سۇراۋشىسى بولمايدى» دەپ ويلاعان. ارتىنان ەل شۋلاعان سوڭ، بىرەۋلەردى سوتتاعان بولدى، بىراق ولار مەنىڭشە ءبىر-ەكى ادام ەمەس، ۇيىمداسقان توپ. وڭتۇستىكتە ەكى ءجۇز ەلۋ قازاقتى «قۇجاتتارى دۇرىس ەمەس، قىتايعا قايتارامىز» دەيدى. وسىنىڭ ءبارى سىرتتاعى ەلدىڭ اتاجۇرتىنا كەلۋىنە بوگەسىن بولىپ جاتىر. جاڭا-وزەننەن كەيىن ازاماتتىق بەرۋدى بەس جىلعا شەگەردى، سونان سوڭ جۇرت جابىلىپ جازىپ ەدى، ءتورت جىل دەدى، ەندى راس بولسا ءبىر جىلعا ءتۇسىردى دەيدى، بىراق ونىڭ ءوزى دە بەلگىسىز. وسىنىڭ ءبارى – قازاققا جاسالىپ جاتقان قىساس. قازاقتىڭ كەلەشەگى – كوپتىگىندە، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ءبارى كەلۋى كەرەك، ەندى جيىرما-وتىز جىلدا قىتايدا قازاق قالماۋى مۇمكىن.

– «مەن»-ءدى عۇمىرباياندىق حامسا بولادى» دەپ ەدىڭىز. ەكى كىتابىن عانا جازدىڭىز، قالعانى قايدا؟

–   «حامسا» دەگەن – شىعىس ادەبيەتىندە بەس كىتاپ دەگەن ءسوز. تاقىرىپ، يدەيا جاعىنان ۇندەس، بىراق دەربەس بەس كىتاپ. مەن ءوزىمنىڭ ءومىربايانىمنان بەس كىتاپ جازامىن دەپ ويلاعام. ءبىرىنشى كىتاپ – بالالىق شاق، ەكىنشى كىتاپ – وقۋ، ىزدەنۋ جىلدارى، سودان بۇگىنگى ۋاقىتقا دەيىنگى قوعامدىق قىزمەتتەر، باسقا دۇنيەلەر تۋرالى. جالپى مەمۋار دەگەنىڭىز قىرىق جاستان كەيىن جازىلا بەرەدى ەكەن، «مەن»-ءدى ەلۋ التى جاسىمدا جازدىم، بىراق ونان كەيىن باسقا دۇنيەلەر يەكتەپ كەتتى. ەندى، جاڭاعى ايتقان ءۇش كىتابىڭىزدىڭ ەكەۋى – سوڭعى كەزدە جازىپ جۇرگەن ەستەلىكتەرىم ەسەبىندە. ءابىش تۋرالى جازعاندا مەنىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارىم جازىلدى، ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى جازعانىمدا مەنىڭ العاشقى قىزمەتىم، جازۋشىلىعىم تۋرالى جازىلدى. باسقا ەستەلىكتەر دە وسىنى تولىقتىرادى. ەندى بالالىق شاعىم تۋرالى «بالاقان» دەگەن سەكسەن-توقسان بەتتەن تۇراتىن دۇنيە جازامىن دەپ ويلايمىن. الداعى بىرەر جىلدىڭ ىشىندە. سوندا حامساڭىز تۇگەندەلەدى جانە ەستەلىكتەر بولعاندىقتان بۇرىنعىدان تولىق، ءارى مازمۇندىراق شىعۋعا ءتيىس.
جازاتىن نارسە وتە كوپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىم ويلاپ جازام دەگەن دۇنيەنىڭ وننان ءبىرىن دەسەم كەمشىن بولار، بەستەن ءبىرىن جازىپ بىتكەم جوق. وتە ۇلكەن روماندار، ءماندى نارسەلەر جازىلماي قالدى. اتتيلا جونىندە پوۆەست جازۋىم كەرەك ەدى. التىن وردانىڭ حانى تاۋداي-موڭكە تۋرالى جازۋىم كەرەك ەدى. ەدىلدەن شىققان تورعاۋىتتىڭ كوشى جونىندە دە دايىن تۇرعان جاقسى رومان بار ەدى. سودان كەيىن ابىلاي حان تۋرالى ۇلكەن رومان بار ەدى. رەسەي، قىتاي، قازاق ەلى، ولاردىڭ قيلى زامانى تۋرالى، قالماق ورداسىنىڭ قالاي قيراعانى جونىندە. اۋەل باستا جەتى-سەگىز تاريحي رومان جازامىن دەپ جوسپارلاعامىن. «الاساپىران» سولاردىڭ ەڭ سوڭعىسى بولاتىن. بىراق سول كەزدە «قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعى» دەگەن ۇران كوتەرىلدى دە، سول ايعايدىڭ استىمەن ءوتىپ كەتۋ كەرەك بولدى. «الاساپىراننىڭ» ءبىرىنشى كىتابى – قازاقتاردىڭ قانداي بولعانى، ەكىنشى كىتابى – قازاقتاردىڭ قانداي بولاتىنى جونىندە. مەنىڭ ءبىر ايتقان ءسوزىم بار: «قۇدايعا شۇكىر، بىزدە تسەنزورلاردىڭ ءبىلىمى دە، اقىلى دا تومەن ەدى، سودان ءوتىپ كەتتىك»، – دەپ. ءبىرىنشى كىتاپتىڭ اياعىندا: «وراز مۇحاممەد ءوزىنىڭ حالقىنىڭ الدىنا ەندى ەكى ءجۇز-ءۇش ءجۇز جىلدان كەيىن كەلەتىن زاماننىڭ تابالدىرىعىن اتتادى» دەگەن سويلەم بار. سوندا رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى وتارلىق جاعدايدىڭ قالاي بولاتىنى كورسەتىلدى. سوندىقتان كەزىندە «الاساپىرانعا» ءتاۋبا ايتتىق. «الاساپىراندى» جازىپ وتىرعانىمدا ءسۇتتى قويۋ شايدى كوپ ءىشتىم، بۇعان بايبىشەم: «شايدى كوپ ىشەسىڭ، اسقازانىڭنان نە قالادى؟» – دەدى، سوندا مەن: «الاساپىراندى» جازىپ بىتسەم، ماعان اسقازاننىڭ كەرەگى بولمايدى»، – دەدىم. جازىلماعان وسىنداي دۇنيەلەر كوپ، وعان ەندى ءومىرىم جەتپەس، ۇلگەرمەسپىن. بىراق مىنا «شىڭعىس حاننىڭ» ءتورت كىتابىن بىتىرگەننەن سوڭ، مەنىڭ ومىرگە كەتكەن، جازۋعا كەتكەن ەسەمنىڭ ءبارى تولدى دەپ ويلايمىن. «شىڭعىس حان» شىققاننان كەيىن ءتاڭىر تاعالا جەر بەتىنە جىبەرگەندەگى مىندەتىمدى تولىق ورىندادىم دەپ ويلايمىن، بولماي قالعان، تولماي قالعان نارسەلەرىمنىڭ ەسەسى وسىمەن تولىقتى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى سوۆەت زامانىندا «شىڭعىس حاندى» جازام دەپ ءۇمىت ەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

– «جارماق» شە؟ 

– «جارماق» تا  سودان ون بەس-جيىرما جىل بۇرىن ويلاستىرىلعان نارسە بولاتىن، بىراق باسقا مازمۇندا. مۇندا ءبىر ادامنىڭ ەكى ءتۇرلى تاعدىرى باياندالادى، بۇل «مىڭ ءبىر تۇندە» بار، ابايدىڭ «ءازىمنىڭ اڭگىمەسىندە» دە ايتىلادى، ءبىر قاقپادان وتەدى نەمەسە قۇدىقتىڭ تۇبىنە تۇسەدى، سودان باسقا ءبىر الەمگە كىرەدى. مۇندا دا سول سياقتى. بۇل بىلاي بولدى، مەن ءبىر كۇنى ۇيدە بايبىشەممەن شاي ءىشىپ وتىر ەدىم، جارىق ءسوندى دە قالدى، توڭىرەك تۇگەل كوردەي قاراڭعى بولدى، سونان كەيىن مەن كابينەتىمە بارىپ شىراعدان الىپ كەلەيىن دەپ ويلادىم. ءجۇرىپ كەلەم، ءجۇرىپ كەلەم، سويتسەم اس بولمەسىنەن شىعىپ، جاتىن بولمەسىنە كەلىپپىن. قايتا اينالىپ قارمالانىپ ءجۇرىپ ەسىگىمدى ارەڭ تاپتىم… سودان وسىنى جازۋ كەرەك دەپ ويلادىم. اداسىپ ءجۇرىپ باسقا ەسىكتەن ءوتىپ كەتكەن باسقا ءبىر ءومىر تۋرالى. ادام مۇندايدا ءوزىنىڭ بوتەن ءبىر، بولماي قالعان ءومىرىن كورەدى. ءبىر ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋى دەگەن دە ەجەلدەن ادەبيەتتە بار نارسە. ەدگار پو، دوستوەۆسكي، ستيۆەنسوندا بار. مەنى جاقسى كورمەيتىن شالاساۋات بىرەۋلەر «پلاگيات جاسادى» دەپتى، ەگەر ونداي قيسىنعا سۇيەنسەك «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدان» باستاپ پلاگيات بولىپ شىعادى. شەكسپيردەن اۋىستى دەيمىز عوي. بىزدە – ءبىر بەلگىلى سيۋجەت تە ەمەس، ادەبي ءتاسىل عانا، ماسەلە وسىنى قالاي تالداپ، قالاي الىپ شىعۋدا.

– «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» تۋرالى ويىڭىزدى بىلسەك…

– بۇل – نەگىزى دۇرىس نارسە. بىراق باسقا ءتىلدى ءبىرىنشى سىنىپتان ەمەس، ءۇشىنشى سىنىپتان باستاپ ەنگىزۋ كەرەك. مىسالى، لەۆ تولستوي، تۋرگەنەۆ، نابوكوۆتار ءبارى دە دۆورياننىڭ بالالارى عوي، سولارعا ءبىر كۇنى – نەمىس ءتىلىن، كەلەسى كۇنى – فرانتسۋز ءتىلىن، ودان اعىلشىن، اپتانىڭ قالعان كۇندەرى ورىس ءتىلىن، ياكي ءوز تىلدەرىن وقىتاتىن بولعان، ءسويتىپ ولار كوزىن اشقاننان بىرنەشە ءتىلدى ەركىن مەڭگەردى. مەنىڭ شەت ەلدە تۋعان نەمەرەلەرىم دە ءتورت جاسىنان اعىلشىن مەكتەبىندە، كەيىنىرەك امەريكان مەكتەبىندە وقىدى، ەشتەڭە بىلمەي بارىپ ءتورت-بەس ايدا اعىلشىنشا سويلەپ كەتتى. جۇرتتىڭ قارسىلىعىن تۋدىرىپ جاتقان ماسەلە مىنادا. ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە بالالار قازاقشا ۇيرەنۋ ءۇشىن ەمەس، قازاقشا ءبىلىم الۋ ءۇشىن بارۋى كەرەك. ال ءبىزدىڭ اتا-انالار وزدەرى قازاقشا سويلەسپەيدى دە، ءتىلى ورىسشا شىققان بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ال بالانىڭ قازاقشا ءبىلۋىنىڭ شارتى وپ-وڭاي، ۇيدە قازاقشا سويلەسىڭىز. ءبىزدىڭ بالالاردىڭ ءبارىنىڭ ءتىلى سولاي شىقتى.

– ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى نە دەيسىز؟

– ءبىزدىڭ بيلىك قازاقتىڭ مۇددەسىمەن ساناسىپ وتىرعان جوق. قازاقتىق سانا اتىمەن جوق. بۇلار وتىرعان ورىندارىن تەك جەم جەيتىن استاۋ دەپ قارايدى. سودان سوڭ قازاقپەن ساناسىپ قايتسىن؟! ءبىزدىڭ بيلىك ورىستان، شەشەننەن، ۇيعىردان، كۇردتەن قورقادى، تەك قازاقتان عانا قورىقپايدى. قازاقتىڭ ارقاسىندا مينيستر، پرەزيدەنت بولىپ وتىرعانىن ويلامايدى دا. ەكىنشىدەن، نەگە ءاۋ باستان قازاقستاندا وپپوزيتسيا ءالسىز بولدى؟ ويتكەنى مەملەكەت قازاقتىكى بولعانىمەن، قازاقتار 40-اق پايىز ەدى، ال ءورىستىلدى باسىلىمدار قازاقتى كۇن سايىن جەرگە تىعىپ جاتتى، ءتىپتى مەملەكەتتەن قارجى الىپ وتىرعان، تىركەۋدە تۇرعان «كازاحستانسكايا پراۆدا» قازاقتى جامانداي باستادى. وسى كەزدە ءبىز دە بيلىكتى جامانداي باستاساق، مەملەكەتتىڭ ىرگەسى شايقالار ەدى. بىراق، ونى بيلىك ۇققان جوق، قازاقتىڭ قورقاقتىعى، ەزدىگى، ناشارلىعى دەپ ءبىلدى. سودان ارتىنان وپپوزيتسيا شىقتى، بىراق ولار ۇلتتىق مۇددەنى ەمەس، وزدەرىنىڭ اتاعى مەن دابىراسىن عانا ويلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. الدىڭعى ۇلكەن كىسىلەرىمىزدىڭ ءبىرازى و دۇنيەگە كەتىپ قالدى، كەيىنگى قالعان بىزدەر شارشادىق، ال جاستاردا قاۋقار جوق، ءسويتىپ بيلىك قازاقتى باسىنىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ وتىر. بىراق  مۇنىڭ اقىرى جاقسى بولمايدى.
سوڭعى كەزدەرى «قازاقتاردى قالاعا كەلتىرمەۋ» دەگەن ساياسات باستالدى، ونىڭ ءبىرىنشى باسقىشى – «قازاقتار بارعان جەرىنە تىركەلۋ كەرەك» دەيدى. ءسويتىپ اۋىلدان قالاعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن قانشاما قازاقتى قۋدى، توتاليتارلىق مەملەكەتتەگى سياقتى، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا تىيىم سالدى. نەگە؟ ويتكەنى قالانىڭ حالقى قازاقتانىپ بارادى، ەگەر كەشەگى جەلتوقسانداعى سياقتى بۇلىك شىعاتىن بولسا، قالاداعى قازاقتىڭ بالالارى كوتەرىلەدى، ماقسات – سولاردىڭ باسى قۇرالماۋى كەرەك. بۇل – قازاققا قارسى ساياسات، اۋىلدا جۇمىس جوق، سوندا قازاق كۇنىن قالاي كورەدى؟  بيلىك و باستان قازاقتىڭ كوبەيۋىنە قارسى بولدى، قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن شەكتەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە تالاپ قويماعاننىڭ وزىندە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدە وقيتىندارعا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەۋ كەرەك ەدى، ولار بۇعان «جاقسى بالالاردان ايىرىلىپ قالامىز» دەپ سىلتاۋ ايتتى. انا ءتىلىن بىلمەگەن بالا – جاقسى بالا ەمەس. ەگەر سونداي تالاپ قويساق، جەر تۇبىندەگى اعىلشىننان قيىن ەمەس، ءبارى ءبىر-اق جىلدا ۇيرەنىپ الاتىن ەدى. وسىنى ءوز بالالارى قازاقشا بىلمەيتىن بيلىكتە وتىرعاندار سوزىپ كەلدى…
جازدا استانادا ءۇندىنىڭ جۇمىسشىلارىمەن توبەلەس بولدى، وعان دا قازاقتىڭ جاستارىن جازىقتى ەتىپ شىعارعىسى كەلىپ ەدى، جۇرت كوتەرىلگەن سوڭ ىسكە اسپادى…

– 1936 جىلى مۇستافا شوقاي شەتەلدە ءجۇرىپ سۇحبات بەرىپتى. سوندا ول: «ىلعي دا وتانىما قايتۋدى ويلايمىن دا جۇرەمىن» دەپتى…

–  ءسىز قايتاسىز با دەيسىڭ عوي؟ (كۇلدى) مەنىڭ شەتەلگە كەتكەنىمدى دە سان-ساققا جۇگىرتەدى. مۇستافا شوقاي قايتا المايتىن ەدى، قۋعىندا جۇرگەن، ال مەنى ەشكىم كوكىرەگىمنەن يتەرىپ قۋعان جوق. سولجەنيتسىن سياقتى شەكارادان ۇشاققا مىنگىزىپ ايداپ سالعان جوق. مەن ءوزىم كەتتىم، بىراق سونىڭ الدىندا بەس جىل بويى ماعان قارسى ناۋقان ءجۇردى. وسىندايدى حالىق ۇمىتىپ قالادى ەكەن. ايتىلماعان سوگىس قالمادى، ءبىر كۇندە بەس-التى گازەتكە شىققان جاعداي بولدى. ماعان ول اسەر ەتكەن جوق، جازۋىم توقتالمادى، ماعان اسەر ەتكەنى – قازاقتىڭ ءبىر زيالى ازاماتى: «مىناۋ بالەنباي دەگەن جازۋشىمىز ەدى، نەگە وسىعان جالا جابىلىپ، قۋدالانىپ جاتىر؟» دەپ ارا تۇسۋگە جاراعان جوق. سودان وسىنداي، جاۋ بولماسا دا جات ورتادان ءتۇڭىلىپ، شەت ەلدە قىزمەت جاسايتىن بالامدى پانالاپ كەتتىم…
پراگادا التى جىلعا تاقاۋ، سودان سوڭ ءۇش جىل كارلوۆى ۆارىدا تۇردىم. بالام امەريكاعا جۇمىس بابىمەن كەتىپ ەدى، سوندا باردىم. جانە وسيەت ايتتىم: «مەن ەشقاشان ەلگە قايتىپ ورالمايمىن» دەپ. بالاما دا ايتتىم «ولمەيتىن ادام جوق، ولە قالسام سۇيەگىمدى ەلگە سۇيرەپ اۋرە بولماڭدار، قاي جەردە ولسەم، سول جەرگە قويىڭدار» دەپ. مۇسىلمان زيراتتارى امەريكادا دا بار. ءتىپتى بىلاي دەپ تە ايتتىم، بىراق وعان بايبىشەم رۇقسات بەرمەس، ادەتتە ايەلىڭ ارتتا قالادى عوي: «مۇمكىن مەنىڭ سۇيەگىمدى ورتەرسىڭدەر» دەپ. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىزدا مۇنداي ءداستۇر بولعان، كەيىن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىن ورتەدى.
بەلارۋستىڭ ۇلكەن جازۋشىسى ۆاسيل بىكوۆتى دا ەلىنەن ەشكىم قۋعان جوق، كەلىسە الماي كەتىپ قالدى، بەس جىلدان كەيىن ءبىر رەت كەلىپ كەتىپ، كەلەسى جولى كەلگەندە قايتىس بولىپ، بەلارۋستە جەرلەندى. مەن ءويتىپ ولە قويمايىن (كۇلدى), الماتىدا ولگىم كەلمەيدى. جۇرتتىڭ ويىندا ءجۇرسىن، كەيىن «بالاسى اكەلمەي سول جاققا كومىپتى» دەپ سوكپەسىن، سول ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن بۇل اڭگىمەنى.
چەحيادا تۇردىق، ولار – مومىن حالىق، ازياتتاردى جاقسى كورمەيتىن ادەتتەرى دە بار. چەحيادا ءتۇرىڭ ءبىلىنىپ، ەرەكشەلەنىپ تۇراتىنبىز، ال امەريكادا قارالا، تورالا، قۇباقانداردىڭ ورتاسىنا كىرىپ كەتەسىڭ جانە سەنىڭ ءناسىل-تەگىڭە ەشكىم دە نازار اۋدارمايدى.

– ءسىز كەزىندە قالاماقى تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ ەدىڭىز… 

– قالاماقى تۋرالى ايتا قالساق، «كىتاپ ءوزىن-ءوزى اقتامايدى» دەيدى. مىسال ءۇشىن ايتايىق، مۇعالىمگە اقشا تولەنەدى، وتەۋىنە بالا وقىتادى. كوشەدەگى پوليتسەيلەرگە اقشا تولەنەدى، ويتكەنى ءتارتىپ ءۇشىن كەرەك. سول سياقتى، حالقىنىڭ رۋحاني جەتەكشىسى بولىپ وتىرعان، رۋحاني باعىت-باعدار بەرەتىن اقىن-جازۋشىلارىنا دا اقشا تولەنۋى كەرەك. بۇرناعى زامان، 1950 جىلداردىڭ ىشىندە اۋەزوۆ، مۇقانوۆتار قاپتاپ اقشا الادى ەكەن. ول كەزدە كىتاپتاردىڭ تارالىمى از، الايدا پايدا اكەلمەي وتىر دەگەن اڭگىمە شىققان جوق. ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا بۇرناعى قالاماقى ازايدى، بىراق اجەپتاۋىر تولەم بولدى. سول سياقتى، مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇستىنىن بەكىتەم، يدەولوگيانى بەرىك ۇستايمىن، ۇلتتىق سانانى كوتەرەمىن دەسە، قالاماقى تولەنۋى كەرەك. بىزگە انگليا، فرانتسيالار بۇل رەتتە ۇلگى بولا المايدى، ويتكەنى ولاردا حالىق كوپ، وقىرمان كوپ، ءاربىر جازۋشى ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى، جاقسى جازۋشى بولسا ءبىر كىتاپ جازىپ، سونىمەن بايىپ تا كەتەدى. ال بىزدە ادەبيەتتى قولداۋ كەرەك. وسىعان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ مىيى جەتپەي-اق قويدى. بالكىم، ادەيى ىستەپ وتىر ما دەپ ويلايمىن كەيدە.

– جازۋشىلار وداعى قوعامدىق ۇيىم عانا بوپ قالدى… 

– سوۆەت وكىمەتى ورناعان كەزدە پاتشا مينيسترلەرىنىڭ ەشقايسىسى ورنىندا قالعان جوق، ءبارى وزگەردى، سول سياقتى، كەشە تاۋەلسىزدىك الىپ، سوۆەت وكىمەتى قۇلاعان كەزدە بۇرىنعى بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارىن ىعىستىرۋ كەرەك ەدى. ال بىزدە بۇرىنعى سوۆەتشىلدەر ورىندارىندا قالدى، ونىڭ ەسەسىنە حالىقتىڭ كوسەمى بولىپ جۇرگەن ونەر، ءبىلىم قايراتكەرلەرى تۇگەلدەي شەتتەتىلدى. ويتكەنى شەكسىز بيلەۋ ءۇشىن، ويىنداعىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جازۋشىلاردى، عالىمداردى، بۇتكىل زيالى قاۋىمدى بەدەلدەن ايىرۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان عىلىم اكادەمياسى جابىلدى، جازۋشىلار وداعى دارمەنسىز كۇيگە ءتۇستى. سودان سوڭ ءبىرجولاتا جەرلەپ، قۇرتۋ ءۇشىن «زيالىلار دەگەنىمىز – زياندىلار»  دەگەن ءسوز شىعاردى. وعان دالباقاي كوپشىلىك پەن جالاڭاياق جۋرناليستەر قوسىلدى. ءسويتىپ نەشە ءتۇرلى جالالى ماقالالار باسىلدى. سول كەزدە ءبىر جۋرناليست قىز ماقالا جازدى، ماقالاسى «زيالىلاردىڭ وزدەرى زيانكەس، بالالارىنىڭ ءبارى ناركومان» دەگەن سىڭايدا. ون شاقتى وتباسىنان مىسال كەلتىرەدى، سونىڭ ىشىندە ءبىر ءارتيستىڭ بالاسى عانا ناركومان ەكەن. ءسويتىپ، قازاقتىڭ زيالىلارىنا، قازاقتىڭ ەڭ سانالى قاۋىمىنا قارسى اشىق كۇرەس ءجۇردى. قالاماقى تولەمەۋ – سونىڭ ءبىر تارماعى عانا.

– بالالارىڭىز تۋرالى ايتىڭىزشى؟

– مەن بالەنباي دەگەن جازۋشى، الاشتىڭ ازاماتى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە، زامان وزگەرگەندە ءبىر بالاما زارەدەي جاقسىلىق جاساي المادىم، قولىمنان ەشتەڭە كەلمەدى، ەڭ اياعى، ۋنيۆەرسيتەتتە ۇزدىك وقيتىن سوڭعى ەكى بالانىڭ بىرەۋى «بولاشاق» باعدارلاماسىنا ماڭايلاي المادى، ەندى ارقايسىسى ءوزىنىڭ جولىن تاۋىپ، تىرشىلىگىن جاساپ، بەينەتپەن، ەڭبەگىمەن كۇندەرىن كورىپ جاتىر. مەن ويلايتىنمىن: «كەيىن ماعاۋيننىڭ بالالارىنىڭ الدىنان جول اشىلىپ تۇراتىن بولار» دەپ. ولاي ەمەس، كەرىسىنشە وشپەندىلىك بايقالادى. ءتورت ۇل، ەكى قىز تاربيەلەپ وسىردىك. جيىرما شاقتى نەمەرە، بەس-التى شوبەرە بار. مەن ۇلدىڭ بالاسى، قىزدىڭ بالاسى دەپ بولمەيمىن، ءبارىن بىردەي كورەمىن. جويىت، ياعني ەۆرەي دەگەن اقىلدى حالىق تۇقىمىن قىزدان ساناعان، ونىڭ ەكىنشى سەبەبى، قىزدىڭ تۇقىمىمەن قوسىلىپ ەسەلەپ كوبەيەسىڭ. نەمەرەلەردىڭ الدى جوعارعى مەكتەپتە وقىپ جاتىر، بىراق جالپى قازاققا ورتاق قيىندىق مەنىڭ بالالارىمنىڭ باسىندا دا بولدى. بالالارىما كەيدە جانىم اشيدى، تاعى ەكى بالام شەتەلدە ءجۇرىپ جاتىر، چەحيادا، پولشادا، «قالاي بولادى، نە بولادى؟» دەپ ويلايمىن. امەريكادا ەڭبەك ەتكەن ادام دالادا قالمايدى ەكەن، كولدەنەڭ زورلىق-زومبىلىق جوق. ال مىنا بىزدە كوشەدە بەيساۋات كەتىپ بارا جاتقان جەرىڭنەن ۇستاپ اكەتۋى مۇمكىن. ايشەشەك دەگەن نەمەرەم لوندوندا ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردى. «جازۋشى بولامىن» دەيدى.

– عالامتوردى ءجيى پايدالاناسىز با؟

– رەتىنە قاراي. انەۋگۇنى شەرحان مۇرتازا سەكسەن بەس جاسقا تولدى. «قازاق ءۇنى» دەيتىن گازەتتىڭ سايتى ول كىسىنىڭ قاجىپ وتىرعان بىرنەشە سۋرەتىن باسىپتى. اۋىرعان، توزعان. ادام تانىعىسىز. ال جۇرت بىلەتىن، ءبىز كورگەن بەت بەينەسى باسقاشا ەدى، سوندا وسى سۋرەتتەردى جاريالاۋ قانشالىقتى قاجەت بولدى؟ ءتىپتى قازىر الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ (بۇل قاتاردا كوممۋنيستەر، باسقالار دا بار) تۇرمەدەگى سوڭعى سۋرەتتەرىن بەرۋ – ادەتكە اينالىپ كەتكەندەي. مەن، مىسالى، ساكەن سەيفۋلليندى جاقسى كورمەيمىن، ويتكەنى ول – بۇكىل الاش ارىستارىنىڭ ۇستىنەن دونوس جازعان ادام. ارينە، ءبىر-ەكى جاقسى ولەڭى بار، دارىنى بولعان، بىراق تراگەديالىق تۇلعا. سول ساكەننىڭ تۇرمەدەگى سۋرەتىن باستى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بايبىشەسى ءماريام اپايدىڭ ايتقانى بار: «ءبىر كۇنى سابەڭ كەلدى، ءوڭ-ءتۇسى جوق. «ويپىر-اي، وسىنداي دا بولادى ەكەن»، – دەدى، مەن: «نە بولدى؟» – دەپ ەدىم، «ساكەننىڭ تۇرمەدەگى سۋرەتىن كوردىم، سۇمدىق بولىپتى، قيناعان عوي…»، – دەدى». سول سۋرەتتەر قازىر بارلىق جەردە باسىلىپ ءجۇر. مەن ساكەندى جاقسى كورمەسەم دە، مۇنى دۇرىس ەمەس دەيمىن. جالعىز ساكەن ەمەس، ايماۋىتوۆ، مايلين، دوسمۇحامەدوۆ… ءبارى دە. ءتىپتى، نەگىزگى سۋرەتتەرى ەسەبىندە. مۇنداي توزاقي راسىمدەر الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇرمەدەگى ءومىرى، نەمەسە قازاق زيالىلارىنىڭ قالاي قۋدالانعانى تۋرالى كىتاپ بولىپ، سونىڭ ىشىنە بەرسە عانا قۇبا-قۇپ. ال ەندى ونى رەتسىز تىقپالاي بەرۋ، الاش ازاماتتارىن كەتەۋى كەتكەن سورلى ەتىپ كورسەتۋ – قۇلداردىڭ تىرلىگى. قورتىق سانانىڭ بەلگىسى. انىعى – تابالاۋ، قورلاپ قالۋ. جاۋدىڭ ءىسى.
قازىر ينتەرنەتتى عالامتور دەپ ءجۇر، مەن قازاق ينتەرنەتىن «وسەكتور» دەيمىن. اسىرەسە، ابايدىڭ اتىن جامىلعان ءبىر سايت پەن «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ سايتى شەكتەن شىققان. تۇگەل بوقتىق، بالاعات، وسەك. وسى سايتتاردى اقتارىپ قاراساڭ، قازاقتا جاقسى ادام قالماعان. مەن ءوزىم جونىندەگىنى ايتپاي-اق قويايىن. مەيلى سەنى قابىلداماسىن، جازۋشى، ادام دەپ ەسەپتەمەسىن، بىراق اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ بالاعاتتاۋدىڭ ءمانىسى تۇسىنىكتى. سىرقات سانادان تۋعان تەكسىزدىك دەپ قانا تانيمىن. مىسالى، جاسارال قۋانىشالين دەگەن ازامات بار، ءوزى ۇلتشىل جىگىت، ءبىر كەزدەرى دەپۋتات بولعاندا دا وتە جاقسى جۇمىس جاسادى. ەڭ باستىسى، 1990-جىلدارى ورالداعى كازاكتاردىڭ بەتىمەن كەتكەنىنە توقتاۋ سالدى. «قازاق ءۇنى» دەگەن سايتتا مىنە، بەس-التى جىلدان بەرى ەكى ماقالا تۇر، بىرەۋى «جاسارال قازاقتى قالاي ساتتى؟» دەيدى، ەكىنشىسى «ادامدى الدارسىڭ جاسارال، اللانى قالاي الدايسىڭ؟» دەگەن ماقالا. ءبىرىنشىسىن – سەكسەن ءبىر مىڭ، ەكىنشىسىن – جەتپىس توعىز مىڭ ادام كورىپتى. ەندى جۇرت وسىعان سەنەدى. جاسارالدىڭ مۇنى سوتقا بەرۋىنە دە بولار ەدى، بىراق نامىسى جىبەرمەگەن سياقتى. مەن دە جاڭاعى ەكى سايتتان ءوزىمدى بوقتاعان بىلعانىش لەپەستى كوپ وقىدىم. باياعىدا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ سوزگە كەلىسىپ قالىپتى، سودان ءسابيت بالاعات سوزدەردى جىبەرگەن عوي. مۇحاڭ ۇندەمەي تىڭداپ بولىپ: «ءسابيت، وسىنىڭ ءبارىن وزىڭە قايتاردىم» دەپتى. ال مەن ءويتىپ تە ايتپايمىن. تىم تاتىمسىز كىسىلەر. بۇل – جاسارال مەن ماعان عانا ەمەس، تالايعا جاساپ جاتقان قىساسى. سايت باسقارىپ وتىرعان قازىبەك يسا، داۋرەن قۋات دەيتىن سابازدار دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرمىن دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. وسىنداي جاعداي جەكە ءبىر سايت، اتاۋلى ءبىر جۋرناليستەردىڭ مادەنيەتسىز توپاستىعىن عانا ەمەس، بۇتكىل قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دەڭگەيىنىڭ وتە تومەن ەكەنىن كورسەتەدى. ويتكەنى، وسىعان جاقىن احۋال – جالپىعا ورتاق، مىناۋىڭ قالاي دەپ رەنىش ءبىلدىرىپ جاتقان جانە ەشكىم جوق.
ال ماعان ءبارىبىر، وندايدىڭ تالايىن كورگەم، مەنى العاش «كوك مۇنار» شىققاننان، «الداسپان» تۋرالعان كەزدەن باستاپ جامانداپ كەلە جاتىر، بىراق مىناداي كەنەۋسىز بالاعات سوۆەت تۇسىندا دا بولعان جوق. مۇنى ايتىپ قاجەتى جوق ەدى، بىراق سو بەتى ءۇنسىز كەتۋگە دە بولمايتىن سياقتى.
مەنىڭ تاعى ءبىر رەنىشىم، ءبىراز جۇرت وسى ايتاققا قوسىلىپ كەتتى. ماسەلەن، جانبولات ماماي دەگەن بالامدى ءومىرى كورمەگەم، گازەتى، سايتى بار ەكەن. سول بالا جاڭاعىداي جالالى ماقالانىڭ بىرەۋىن كوشىرىپ باستى. قۇداي-اۋ، وعان نە جوق؟! بالكىم، الدەكىمگە جاعىنعىسى كەلگەن شىعار. ال ەندى سول جانبولات كەشە سوتتى بولعاندا جاعىنعان اعالارىنىڭ بىرەۋى كەلىپ قورعاعان جوق، كولدەنەڭنەن قابدەش ءجۇمادىلوۆ بارىپ اراشا ءتۇستى. بىزدە دە الدىمىزداعىلاردى مويىنداماعان جاعدايلار بولدى، بىراق ادامدىق ادەپتەن وزباۋشى ەدىك.
قانشا ەلەمەيىن دەسەڭ دە، اقىر ءتۇبى انىعىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. سەنىڭ جەتپىس جەتى اتاڭنان بەرگىڭ تۇگەل كەتتى، حاۋا-انادان كەيىنگى اجە، شەشەلەرىڭ تەگىس ياناتتالدى. جالاڭ وزدەرى عانا ەمەس. ون ءۇش مۇشەسى تۇگەل. جانە ەكى رەتتە دە جاي عانا بالاعات ەمەس، ەڭ بىلعانىش، باسپا تۇگىلى، اۋىزەكى ءتىل كوتەرمەيتىن بوقتىق پەن جالا. سونىسىمەن قۇرتتىق، كەمىتتىك دەپ ويلايدى. جاڭاعى، اتى اتالعان، الدە وكىمەتكە، الدە وزدەرى كوسەم تۇتقان سىلىمتىكتەرگە جاعىنباق قيسا مەن دقۋ. شىندىعىندا، مەنى ەمەس، وزدەرىن اشكەرەلەپ وتىر. ءناسىل-تەگى مەن شىققان ورتاسىن، تۋعان اكەسى مەن اناسىن، ءوسىپ، تاربيە العان شاڭىراعى، تاقاۋ توڭىرەك، اعايىن-جۇراعات، كەلەشەك ءزاۋزاتىن. ويتكەنى، مۇنشاما بەيپىلاۋىز ىبىرسىق قوقىر وسىنداي ەرەكشە جارالمىش نەكەستەردىڭ عانا كوكىرەگىندە قالىپتاسىپ، سىرتقا جايىلسا كەرەك. اقساقال قارتايعان شاعىندا قاتتى كەتتى دەپ وتىرسىز. شىندىعىندا، سوڭعى بەس-ون جىل بويعى وسى ەكى سايت بەتىندە مەنىڭ اتىما ارنالعان بوعاۋىز بالاعات، ءناجىس، نەسەپ انىقتامالارمەن سالىستىرا قاراعاندا، بۇل بەرگى جاعىنداعى ءسوزىمىز تىم سىپايى كورىنبەك. ءبىر عانا ايىرما بار. ماناعى كەنەۋسىز بالاعات وسى ەرجۇرەك ەكەۋمەن بىرگە كەتەدى، ال ءبىزدىڭ ءبىر ساتتىك رەنىش ۇستىندە سىزدىقتاپ شىققان ءسوزىمىز – بۇلاردان گورى ۇزاعىراق جاساسا كەرەك. ياعني، قازىبەك يسا مەن داۋرەن قۋات الدەبىر قيعاش باعاناعا بەرىك بايلاندى دەگەن ءسوز…

– «سىرت كوز – سىنشى»، ءسىز قازاقستانعا قازىر سىرتتان كەلىپ وتىرسىز عوي، نە بايقادىڭىز؟

– قازاق ءبىر زاماندارى كەۋدەسى ەڭ جوعارى حالىق ەدى، قازىر باسىلىپ قالعان. جەتپىس جىلدىق سوۆەت ءوز الدىنا، قازىرگى وكىمەتىمىز دە توبەدەن تىنىمسىز ۇرىپ وتىر. الدەنەندەي ۇلتارالىق جانجال شىقسا، مىندەتتى تۇردە قازاق كىنالى بولادى. قازاقتى وتە تومەن دارەجەگە ءتۇسىرىپ، بارىنە قۇل قىلىپ قويدى. بىراق اقىر ءتۇبى دۇنيە وڭالىپ، ورنىنا كەلەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. مەن بۇل تاقىرىپتا ءبىرتالاي جازدىم، الايدا تۇگەلىن قامتىپ بىتىرە المايسىڭ، ەكىنشىدەن، جازعانىڭنان ەشقانداي ناتيجە جوق. بىراق اباي اتام ايتقان عوي: «ايتەۋىر كەيىنگىلەر ايتپادى دەمەسىن دەپ از عانا ءسوز شىعاردىق»، – دەپ.
ايتپاقشى، پاسپورتقا ۇلتتى جازۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇكىل دۇنيەجۇزىندە پاسپورتقا ۇلتى جازىلمايدى، تەك موڭعوليادا عانا جازىلاتىن بولۋى كەرەك. تۇركيانىڭ ازاماتى – تۇرىك، فرانتسيانىڭ ازاماتى – فرانتسۋز. بىزگە دە وسىلاي جاساۋ كەرەك. ويتكەنى ونىڭ مىناداي سەبەبى بار، بۇرىن قازاق ازشىلىق بولدى، سوندىقتان پاسپورتقا ۇلتىمىز جازىلماسا، ءوزىمىز دە جويىلىپ كەتەمىز دەپ ويلادى. قازىر قازاقستاننىڭ ءوز شەگىندە انىق 70 پايىز بار. ۇلت جازىلمايتىن بولسا، ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى، ونىڭ ەسەسىنە تولىپ جاتقان تۋىستاس حالىقتاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ كەتەدى. ەشقانداي شەكتەۋ بولمايدى، ءبارى دە بىرەر اتادان كەيىن قازاق بولىپ شىعادى. ويتكەنى، 1932 جىلى اشارشىلىقتا قىرعىزعا، وزبەككە كەتكەندەردىڭ ءبارى قىرعىز، وزبەك بولىپ ءجۇر. 1918 جىلى رەسەيدەن قانشا ميلليون ادام فرانتسياعا، لاتىن امەريكاسىنا كەتتى، سولاردىڭ بۇگىن جۇقاناسى دا جوق، فرانتسۋز، امەريكالىق بولىپ كەتتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ كوبەيۋىمىزدىڭ ءبىر شارتى – پاسپورتقا ۇلت جازىلماۋى كەرەك.

– ارالاس نەكەدەن دە قورقۋدىڭ ءجونى جوق سياقتى…

– ءيا، ەشكىم وزىڭە جەتپەس، بىراق ارالاس نەكەدەن دە قورقۋعا بولمايدى. بۇرىن ورىستان ايەل الساڭ بالالارىڭ ورىس بولىپ شىعاتىن. قازىر ورىسقا كۇيەۋگە تيگەن قازاقتىڭ قىزىنان تۋعان بالا ءبىر-ەكى ۇرپاقتان كەيىن قازاق بولىپ شىعادى. بىزدە وتارلىق كەزەڭنەن قالعان كەمشىن سانا بار، سول كەمشىن سانادان قۇتىلۋىمىز كەرەك، ويتكەنى ەل – بىزدىكى.
انەۋگۇنى عانا «قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 ميلليونعا تولدى» دەپ جاتتى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەسەبى بويىنشا وتكەن قاراشا ايىندا تولعان، ونىڭ 12 ميلليونى  – قازاق. 2009 جىلى حالىق ساناعى بولدى، بىراق شالاعاي جۇرگىزىلدى. اۋەلدە «قازاق 67 پايىز ەكەن» دەدى، ارتىنان: «قازاق 65 پايىز»، ەندى ءبىر ايدان كەيىن قورىتىندى شىققاندا قازاق 63 پايىزعا ءتۇستى. سوندا 4 پايىز قايدا كەتتى؟
2019 جىلى ساناق بولادى، ودان ارقيلى ناتيجە شىعۋعا مۇمكىن. مەن قازاقتىڭ سانىن كەمىتۋمەن قاتار، رەسپۋبليكامىزداعى ورىستىڭ سانىن كوتەرىپ كورسەتىپ وتىر ما دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ورىستار قازاقستان تۇرماق، رەسەيدىڭ وزىنەن كوپتەپ كەتىپ جاتىر. قازىرگە دەيىن رەسەيدەن 25 ميلليون ورىس كەتىپتى. تەك نيۋ-يورك جانە ونىڭ توڭىرەگىندە 10 ميلليونداي ورىس تۇرادى ەكەن (ورىسى بار، رەسەيلىك ەۆرەيى بار). ويتكەنى جاقسىراق تىرشىلىكتىڭ جولىن قۋىپ كەتىپ جاتىر، سوندا رەسەيدەن كەتكەن ورىس قازاقستاننان كەتپەي جاتىر دەيسىز بە؟ كەتىپ جاتىر، بىراق ءبىز ونى ناقتىلاپ كورسەتپەي وتىرمىز.
رەسەي قازاقستانعا باسىپ كىرەدى دەپ ويلاۋعا بولمايدى. بۇرىن ونداي قاتەر بولعان، ونان كەيىن شەشەن سوعىسى باستالىپ كەتتى، ەندى مىنە، ۋكراينا، سولاردان قۇتىلا الماي وتىرعاندا سوعىس اشپايدى. بىراق وزىڭە ءوزىڭ ساق بولۋىڭ كەرەك. وسىدان كەيىن مەنىڭ قورقاتىن ءبىر نارسەم بار، حالىقتىڭ ەڭسەسى باسىلدى دەدىم عوي، سونىمەن قوسا ءبىزدىڭ حالىق ەسى شىعىپ، ازىپ-توزا باستاعان. تۇرمىس بار، باسقا بار، بالالاردىڭ ءولىمى كوبەيىپ بارادى. استانادا، الماتىدا جانە تاعى باسقا ءبىر جەرلەردە وسى سوڭعى بىرەر اي ىشىندە جەتى-سەگىز بالا كولدەنەڭ قازاعا ۇشىراپتى. كوپقاباتتى ۇيدە تۇراتىن قازاقتار بالالارىنا قارامايدى نەمەسە قاداعالامايدى، تاستاپ كەتەدى، سودان تەرەزەدەن قۇلايدى، مەن سونىڭ ءبارىن ينتەرنەتتەن قاراپ وتىرام، كەيدە ۇلىم ەدىگە رەنجيدى: «كوكە، ونىڭ ءبارىن قايتەسىز؟» – دەپ، مەن ايتام: «ەلىمدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋىم كەرەك»، – دەپ. بۇل دەگەنىڭىز سۇمدىق، بالاسىنا قارامايدى، ءبىر-ەكى رەت ەمەس، جاپپاي قايتالانادى، رەسمي تىركەلگەنى عانا. تىركەلمەگەنى، ايتىلماعانى قانشاما؟! ەڭ سوراقىسى، اپتا سايىن جاڭا تۋعان ءبىر نارەستە قوقىستان تابىلادى. ونى ءبىزدىڭ ءتىل بىلگىشتەر «شارانا» دەپ جازىپ ءجۇر. شارانا دەگەن – شۋى. بىرەۋلەرى ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن لاقتىرىپ جىبەرىپتى، اۋلاسىنا كومىپ تاستاپتى. وسىنداي بالاسىن ولتىرگەن قىزداردى كامەلەتكە تولسىن-تولماسىن قاتاڭ جازالاۋ كەرەك،  سوتتاۋ كەرەك، اتا-اناسىن جاۋاپقا تارتۋ شارت. ال بىزدە «انە-مىنە» دەپ قويا سالادى. قازاق ەجەلدەن بالالارىن كەرەمەت قۇرمەتتەگەن. وتكەن عاسىرداعى ساياحاتشىلاردىڭ بارلىعى: «قازاقتار بالالارىن كەنەۋسىز جاقسى كورەدى، سۇمدىق ەركەلەتەدى» دەپ جازعان. ال قازىر بالالاردى ۇرادى، سوعادى، بىلتىر-اۋ دەيمىن، ءبىر ايەل ءتورت جاسار بالاسىن وقتاۋمەن ۇرىپ ءولتىردى. بۇل – حالىقتىڭ ازعانىن، تۇرمىستىق قانا ەمەس، رۋحاني دا داعدارىسقا ۇشىراعانىن كورسەتەتىن نارسە. مەن وسى تۋرالى كوپ ويلانامىن…

– اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!

سۇحباتتاسقاندار ءامىرحان مەڭدەكە، جاقسىلىق ىرىسباي

قازان، 2017, الماتى.