Tarih Twlğalar

Şıñğıs han jäne onıñ zamanı Mwhtar Mağauin ekinşi kitap wyısqan ülıs

kerey.kz

 |  Aug 16, 2019

birinşi bölim
büliñğir

i t a r a u
tauarihtıñ bäsi

alqissa, qyat bartan-bahadwrdıñ wlı esugei onan özenin boylap, qws salıp jür eken. kenet, atan tüye jegilgen, nayqala jıljıp, jaqındap qalğan qarağwt küymeni közi şaladı. attı qosşısı bar. bwl – jäuinger merkit taypasınıñ jetekşi äuletinen şıqqan eke-çiledu bolatın. qalıñ qoñırattıñ olqwnwt ruınan qız alıp kele jatqan. jaña tüsken kelinşeginiñ esimi – ögelin edi.
iende kezdesken ekeu dala räsimimen sälemdesti me, jön swrastı ma – belgisiz. anığı – esugeidiñ közi qalbağay astı, kün times köleñkede otırğan ögelinge tüsedi. jas qız, şındığında beti jaña aşılğan kelinşek ğäjäyip swlu eken. örkeude jigittiñ jüregi şım etip, öne boyın özgeşe sezim qwrsağanı kümänsiz. birden-aq, «mwnday kerbez aru meniñ ğana qosağım boluğa tiıs» – dep tüyedi.
mine, jarım älemniñ, kerek deseñiz, bükil adamzat tarihınıñ şır aynalıp, töñkerilip tüsken säti. däl osı mezette keibiri jer basıp jürgen, qanşaması äli jörgekte jatqan, köpşiligi düniege kelip te ülgermegen milliondağan adamnıñ tağdır-talayı, jer betin jäyläğän ondağan halıq, jüzdegen taypanıñ bolmıs-bolaşağı qayrılmastay, birjölä şeşilgen edi…
esugei bögelip twrmaydı. sayattan jerip, at basın taqau twstağı auılına qaray bwradı. asığıs bara sala, tuğan ağası nekün-tayşı men inisi darıtay-ötşigendi atqa qondıradı. üşeui dübirlete şauıp, küyme izine şığadı da, köp wzamay-aq quıp jetedi.
jürisi suıt, beitänis äldekimder ekpindei tönip kele jatqanda zäresi wşqan çiledu astındağı qwrdwn-qwba deitin jüyriginiñ sauırına qamşı basıp, aldağı adırlı beleske qaray sıdırta jöneledi. ana üşeui tura soñına tüsipti. qara üzgen çiledu köldeneñ töbeşikti aynalıp küymege qaytıp örälädi.
ögelin jolbasar üşeudiñ niet-maqsatın birden añdağan. sirä, mana, köldeneñ sayatşınıñ nazarı özine auğan kezde onıñ jan tükpirinde qanday tolqınıs tuğanın kämil tanısa kerek.
endi asığıs ayttı deidi:
«änä kisilerdiñ tüsi suıq, piğılı bwzıq. seniñ qırşınıñdı qimay toqtamas. amandığıñdı oyla. tiri jürseñ, köterme otau sayın qız bar, kök küyme sayın qatın bar. esen-sau bolsañ, düniede äyel köp. tañdağan swluıña ögelin dep meniñ atımdı qoyarsıñ. bar, bas sauğala! meniñ iisimdi wmıtpa!..» – dep, üstindegi qamzolın şeşip beredi.
çiledu at üstinde twrğan qalpı eñkeie tönip, qamzoldı aldı deidi. sol sätinde manağı üşeu körindi, çiledu jüyrigin borbaylap, özendi örlep twra qaştı deidi. üşeui bastırmalata wmtılıp, jeti qırdan asqanşa quıp, jete almay, keiin qäytipti.
ögelin eñirep jılap otır eken.
esugei küymege jegilgen tüyeni delbesinen tarttı, nekün jol bastadı, däritäy kölikti aydap otırdı deidi. al qolğa tüsken kiriptär ögelin köz jasın köl qılıp, añıray tolğadı deidi.
«äğätäyim çiledu!.. keñ dalada kekiliñdi jel ürmep edi. ker dalada qarnıñ aşıp jürmep ediñ. endi ne boldıñ!?» – dep jıladı. şäşqäbin alıp, qos bwrımın tarqatıp, birin omırauına tögip, birin jauırınına jäyip jiberip, talmausıray tolıqsıp, qayğıra qabırjıp: «sen kettiñ, endi men qäytermin!..» – dep zar şekti.
ögelinniñ azalı joqtauınan onan özeni keneresinen asıp tolqığanday boldı, eki qabağındağı qalıñ toğay ün qosa küñirengendei boldı deidi.
söndä, jeginin jebelep, küymemen qatarlas kele jatqan darıtay-ötşigen söz qayırdı:
«aymalağan ayaulıñ qırıq qırdan asıp ketti, joqtağan jaqınıñ jıraqtağı sudan ötip ketti, qanşa zarlasañ da qaytıp kelmeidi, qalay üzdikseñ de izin tappaysıñ! qoya ğoy endi!» – dep ayttı.
sarnağanda ne şara, qoymağanda ne qılmaq – eşqändäy amalı joq edi. ğäjäyip swlu ğana emes, berik köñil, birbetkei minezdi, atına say aqıl-parasatı da mol ögelin qyat esugei-bahadwrdıñ bosağasın osılay attağan eken.
böläşäq şıñğıs hannıñ äkesi men şeşesiniñ qalay tabısqanı turasındağı birden-bır derek közi – «qästerli şejireniñ», oğan jalğas «altın topşınıñ» kuäligi osınday. anıq aqiqatına dau bolmasa kerek. tek naqtılay tüsu tarabındağı azğana üsteme.
eke-çiledu – handıq därejesindegi quattı taypanıñ bileuşi tabınan. merkit ämiri toqta-bektiñ tuğan inisi. aralığı alıs, qiır şettegi qoñırattan, älbette, bwrnada ayttırğan qalıñdığın aluğa jalğız özi barmasa kerek. qasında kemi bes-altı qosşı boldı, bälkim, şağın jasaq. en dalada birme-bır kezdesse, sol kezdiñ özinde erligimen atı şıqqan esugei qosımşa kömekke äğä-ınısın şaqırmas edi. sirä, qalıñdıqtı tartıp aluğa ağayındı üşeui qarauındağı biräz älämänmen attandı. endigi bir bayıp – bwl kezde esugei boydaq, nemese üyles, qalıptı otau tikpegen. yağni jası, assa jiırmağa jaña enipti. tağı bir eskeretin jağday – esugeidiñ isi köpe-körneu zorlıq bolsa da, sol zaman twrğısınan alğanda ayıp sanalmaydı. wrğaşıda erik, tañdau joğı öz aldında. ağayındas jwrttan qwda-andalıq jölmen qız äyttirumen qatar, baqas, jat taypalardan şabındıdan äyel äkelu – üyrenşikti josıq. al bwl kezde merkit pen qyat arasındağı bitispes jaulıq eki-wş atağa jetken. onıñ esesine qöñirätpen qız alısıp, qız berisu ädepki räsimge aynalğan. tipti, enşili, menşikti ğwrıp esebinde. sondıqtan merkitten qoñırat qızın ayırıp alu – qyat üşin zañdı, orındı sıbağa sanalsa kerek. äytkenmen, däl osı rette qoñırat qızınıñ ayrıqşa sımbat, körki men qyat batırınıñ ausar, äserşil köñili negizgi sebep bölipti.
bälkim, kezdeisöqtä jolıqtırğan täñiriniñ özgeşe tälğämi.

<div align=”center” style=”color: #000000;”>esugei-bahadwr
<dıv alıgn=”left”>bartan-bahadwr wlı, qabwl han nemeresi esugeidiñ atı tım erte şığadı. şıñğıs han turasında ğwmırbayandıq tolımdı kitäp jazğan işki-moñğol tarihşısı sayaşyal soñğı bir zamandağı eskertkişke silteme jasağan. esugei on üş jasında sadaq tartıp, sauıt bwzıptı, tarpañ asaudı üyretip minipti, deidi. keiinde japsırılğan madaq bolğannıñ özinde, mülde teristemes edik. bolaşaq bahadwr öspirim kezinde-aq dala dästürinde asau üyretip, jaq atıp, qayrattı, jäujürek alaman retinde qalıptasqanı kümänsiz. räşid-ad-din kuäländirğän naqtı derek – esugei bwrınıraq ötip ketken bartan-bahadwrdıñ ornın basıp, äkesimen twstas jäne alıs-jaqın ağayındas ülkendermen birdei därejege jetedi, yağni jastığına qaramay, qyat birlestiginiñ bileuşi tabınıñ qatarına qösilğän.
esugei esimi derekti tarihta alğaş ret qambağay hanıñ qazasına baylanıstı ätälädi.
qyatpen birde jaulas, birde bitimdes tatar taypası qambağay handı beibit qwdalıq sapar üstinde opasız zülimdiqpen twtqınğa alıp, şürjenniñ altın-hanına baylap bergen eken. qambağay azaptı ölim aldında, üreili habarşı retinde tiri qaytarılmaq eñ soñğı nökerinen el-jwrtına amanat-sälemin joldaydı. «meniñ qanım keşusiz ketpesin! bes sausaqtıñ tırnağı köbesinen sögilgenşe, on sausaqtıñ buını taramısınan üzilgenşe soğısıp, kegimdi qaytarıñdar!..» – depti. qyat jwrtınıñ endigi basşıları retinde qabwl han wldarı qwtwla-bahadwr men taudan-ötşigenge, öziniñ bel balası qadağan-tayşığa, jäne bartan-bahadwrdıñ ornın joqtatpay otırğan esugei-bahadwrğa senim artıp, mindet jüktepti.
qyat qauımı tatar taypasına jäne şürjen patşalığına qarımta attanıs aldında qwtwla-bahadwrdı han saylaydı. qwtwla tuıstas qauımdı wyıstırıp, qastasqan jauğa qarsı on üş ret jorıq aşıptı. şetki jwrtın şabadı, qanşama olja tüsiredi; wrıstıñ bäri jeñisti bolmağan syaqtı, qäytkende de qambağaydıñ kegi töläyimen qaytpadı deidi.
köp wzamay qwtwla-bahadwr-han öz äjälimen dünieden ötedi. bwdan soñ jaqın ağayındar dürkin soğıstarda ayrıqşa közge tüsken esugei-bahadwrdı han köteruge niet etkeni añdaladı. alayda, jwrt ekige jarılıptı; ülken qyattıñ soqtalı bir tarmağı häm jeke qwrılımğa aynalıp, tağı biräz bauırlas atanı töstep otırğan tayjuıt ruı mülde kelispeidi. qambağaydıñ on wlı bilegen qanşama jwrt. al esugeidiñ tobında qabwl hannıñ jeti wlınıñ äuleti jäne jalayır, qonqotan, şönes, bälkim, tüp nağaşı qoralas bar. äuelgi dau-damay ağayın arasındağı ayausız soğısqa wlasqanın köremiz. esugeidi jaqtağan qonqotan ruı qattı qırğınğa wşıraydı. qarsı bet te jetispese kerek. aqırı eki jaq bitimge kelipti. esugei handıqqa saylanbaydı, biräq qyat birlestiginiñ ağası retinde tanılğan, onıñ işinde tayjuıt ruı da wzın arqanğa moyın wsınuğa mäjbür bölädi.
qäytkende de, esugeidiñ biligi bükil qyat birlestigine berik ornıqpağan. onıñ üstine, özärä soğısta ülken şığınğa wşırap, bwğan qosa bereke-birligi tağı azayğan qyat, atap aytqanda elbäsi esugei – kerei toğrıl hannıñ ğwzırın moyındaydı. biräq basıbaylı bodan emes, äskeri odaqtas. şıñğıs han zamanına jalğas tarihi mwrada esugei men toğrıl anda ataladı. kümänsiz jağday. äytse de ekeuiniñ bilik-mansabı para-par emes: toğrıl – quattı, ülken wlıstıñ hanı, al esugei – jeke basınıñ erligi men märt minezine qaramastan, wlı daladağı ekinşi, tipti üşinşi därejedegi taypanıñ, öz qarauındağı jwrtı da tolıq moyındamağan, qatardağı basşısı. ortağasırlıq euröpä tiline köşirsek, toğrıl – syuzeren, al esugei – vassal. ülkeni – jetekşi, qamqorşı, kişisi – qosşı, qorğauşı, ärqäysisiniñ özindik qwqığı bar, tiesili mindet, parızı bar derbes tülğälär.
dese de, ekeuiniñ alğaş tabısuı – tepe-teñdik jağdayında bolğanı ayqın añdaladı. esugei – qaraşı emes, anda. bwl – kerei wlısındağı, keiinde oñ han atanğan toğrıl men onıñ ağa-bauırları arasındağı taqqa talas kezeñi bolatın. sondıqtan qyat esugeidiñ qol sozuı – toğrıl hanğa kütpegen jäne uaqıtında kelgen qosımşa kömek, kerek deseñiz, şeşuşi küş boldı. sönimen qatar, toğrıl hänmen jaqındıq esugeidiñ öz jwrtınıñ işindegi şatqayaq jağdayın da nığaytuı sözsiz. mwnıñ bäri biz bastap bayandağan oqiğadan birşämä keiin.
äl esugei-bahadwrdıñ ögelindi aluı – qambağay hannıñ qazasınan soñ, qwtwla hannıñ zamanı. tipti, mezgilin naqtı aytuğa boladı: miladi 1154 jıl. kökteme, nemese jazdıñ bäsi.
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dıv align=”center”>temujin säbi
<div align=”left” style=”color: #000000;”>kelesi, 1155 jılı tatar taypasına qarsı jorıqtı esugei-bahadwrdıñ özi bastap şığadı. bwl şamada qwtwla han düniede joq, nemese esugei qaytpas erlik, aqıl-päräsätimen osınşama märtebe-bedelge jetken. kezekti şapqın – qambağay hannıñ ösiet kegi ğana emes, arğı atadan jalğasqan jaulıqtıñ odan ärmen uşıqqan bir körinisi.
qyat jasağı (sıra, basqa da ağayındar qosılıp, birlesken, küşeigen qalıñ äsker) ülken jeñiske jetedi. tatar qonısın oyrandap, qanşama janın qırğınğa wşıratıp, qisapsız malın oljalap, eñ bastısı – tatar ämirleri temujin-üge men qorı-bwqanı kiriptär twtqınğa tüsirip, qol bastağan esugei-bahadwr ülken abıroy, ätäqpen oraladı.
bwl kezde ögelin-äykenniñ ayağı auır eken, dep ayğaqtaydı «jinaqtı tauarih». jäne «qästerli şejire» men oğan jalğas «altın topşı». esugei jorıqtan kelgen bette («qästerli şejire») , nemese köp wzamay («jinaqtı tauarih») , qäytkende de osı mereili mezgilde qatını sätimen bosanıp, wl tabadı. esugei-bahadwr salımdı jorıq jäne tatar kösemi temujin-ügeniñ qolğa tüsui – erekşe eki oqiğa qürmetine, nesibeli ırım üşin twñğış wlınıñ esimin temujin qoyıptı. bolaşaq şıñğıs hän!
jörgekke jetpei-aq özgeşe talayı tanıldı deidi. anasınan tuğanda oñ jaq qolına kepken bauırday wyığan qan uıstap tuadı («jinaqtı tauarih») . basqa derekter bwl ğäjäyip jağdaydı naqtılay, ayqınday tüsedi. oñ jaq qolına wyığan, asıqtay (asıq saqasınday) qatqan qan uıstap tudı, deidi «qästerli şejire». oñ jaq qolınıñ alaqanında ülkendigi asıqtay, jentek qara qan wstap tuğan eken, deidi «altın topşı». «yuan şi» – «yuan tarihında» qatqan qan qızıl tasqa wqsatıladı. qazaqtıñ eskilikti añız, jırında bolaşaq şıñğıs han uısında qan şeñgeldep, eki közin aşıp tuadı: «han şıñğıs qatarınan asıp tuğan, – keudesin dwşpanınıñ basıp tuğan, – tuğanda anasınan qan şeñgeldep, – qızartıp eki közin aşıp tuğan!..» «tumısında [bıtımı] iri jäne ğäjäyip edi», – dep ayqındaydı «äulie jihängerdiñ jeke jorıqtarı» – «şen-vu tsin-çjen lu».
añız ba, şındıq pa? mänisi nede? är tarapta äldeneşe qaytalanuına qarağanda, ıqtimal jağday. bügingi tüsinikte – qanqwmarlıq, jauızdıq belgisi körinui mümkin. şındığında, köne zaman, eskilikti jwrt wğımında – qaytpas erlik, özgeşe talay, bolaşaq biik märtebe belgisi. «qwttı tağdır men ayrıqşa qüdiret mañdayına jazılğanı, bükil älemdi jaulap, ökim qwratını säbidiñ nwr jüzinen, bar belgisinen kämil tanılıp twrğan edi», –dep aytılğan «jinaqtı tauarihta».
«şıñğıs hannıñ naqtı tuğan küni men sağatı ol zamanda tañbağa tüspegen», – deidi räşid-ad-din. sirä, jıl ortası, depti bwdan soñ. hijra esebimen alsaq, osı twstağı «jıl ortası» – räbi-wl-ahir ayınıñ ekinşi aptası, yağni mausımnıñ 6–13 jañasına säykesedi. lubsan danzan «jazdıñ alğaşqı ayınıñ on altınşı küni, talma tüs kezinde» dep jazğan, esebi, jazdıñ alğaşqı jarımı – «jinaqtı täuärihpen» säykesip jatır.
şıñğıs hannıñ tuğan jılı… 1155 dep ayttıq.
bwdan basqaşa baylam da bar. 1162, tipti, 1167. mwnıñ alğaşqısı – bügingi resmi qıtay tarihında qabıldanğan jäne soğan oray, batıstıñ biräz zertteuşileri maqwl körgen. tüp negizi – «yuan şi» – yuan imperyasiniñ dästürli şejiresinen bastau aladı. kömmunistik eki alıp imperyaniñ qırğiqabaq kezeñinde qıtay tarabı şıñğıs handı qayta köteredi de, onıñ 800 jıldıq merekesin sövetpen aralıq bwzıla qoymağan 1955 jılı emes, jağday mülde uşıqqan 1962 jılı, dabıldatıp, ayrıqşa atap ötedi. derbestik belgisi ğana emes, äuelgi doñaybat bolatın.
al şın mänisinde «yuan şi» dereginiñ eşqändäy negizi joq, keiingi zamandağı, mülde jañsaq mağlwmat. şıñğıs hannıñ közi tirisinde, eke wlıs qwramına endi ğana qosılğan pekinde, wlıs-begi jalayır mwqalı-noyannıñ ordasında bolğan tüstik qıtay elşisi çjao huñ naqtı aytqan. «çen-tszi-sı huandi tszya-syui jılı tuğan», – deidi. bügingi tilge köşirsek, 1154 jıldıñ 14 fevräli men 1155 jıldıñ 3 fevräliniñ aralığı. men tatarlardıñ jıl sanau ürdisin anıqtap, tyanaqtay swrastırıp otırıp, şıñğıs hannıñ jasın ayırıp şığardım, deidi bwdan soñ. älbette, äñgimeşi, habarşı – äskerbäsi noyan, is jürgizuşi wlıqtar. däl osı rette eñ bastı twlğa – jalayır mwqalı qanşama zaman därgeiinde bolıp kelgen ämirşisi şıñğıs hannıñ ğwmır esebinen jañılısuı mümkin emes. sartauıl jorığına attanıp ketken şıñğıs hannıñ özimen jüzdese almasa da, onıñ oñ qolı, qıtay tarabındağı bas qolbası, äri wlıs-begi mwqalınıñ ordasında bir jılğa juıq meimän bolıp, emin-erkin jürgen çjao huñ resmi elşilikpen qatar, qwpya barlauşı mindetin de atqarğanı belgili. jinaqtağan bar deregi sol bir twstağı jalpı ahual, eke wlıstıñ bölmis-bıtımı, şürjen imperyasiniñ tağdırı, swñ imperyasiniñ bolaşağına qatıstı, sondıqtan da boyamasız, äsiresiz, naqtı äri senimdi sanaluğa tiıs. tek bir ğana däyekteme – ol zamanda, tipti küni keşege deiin, bizdiñ dala räsiminde adamnıñ tirşilik keşui – ana qwrsağına tüsken kezinen bastaladı. iştegi toğız ay – bir jas esebinde. «çjo huñnıñ swrağına şıñğıs hannıñ bwl kezdegi jası – alpıs jeti dep aytılsa kerek», – deidi «men-da bei-lu» jazbasın tübegeili zerttegen n.munkuev. anığında, küntizbelik jası – alpıs altı. sonda şıñğıs hannıñ tuğan jılı, atap körsetilgendei, 1154 emes, 1155 bolıp şığadı. bwl – räşid-ad-dinnıñ deregimen dälme-dal keledi, depti.
şiñğis han imperyasiniñ tolımdı tarihın jazıp şıqqan räşid-ad-din şıñğıs han doñız jılı tuıp, doñız jılı, tolıq jetpis eki jıl jasap, jetpis üşke qarağan şağında dünieden ötti dep atap körsetken. ölgen jılı eşqändäy kümän tuğızbaydı, 1227, doñız. al bwdan jetpis eki jıl bwrınğı doñız – 1155 jılğa säykesedi. bwl da naqtı. köp biletin l.gumilevtiñ jäne tağı bireulerdiñ räşid-ad-din şıñğıs handı jek körgennen soñ doñız jılı tuğızğan, şın mänisinde 1155 – doñız emes dep şatısqanı bar, biz barlıq jañsaq pen josıqsız dau ataulınıñ tübin qazbaymız dep eskertken edik – (bırınşı kitäp, «ayqındama») sondıqtan söz ayağın sozbayıq. şıñğıs han tarihın, köne zaman josığın jete tanığan bartold pen grumm-grjimäylö jäne vladimirtsov bir auızdan osı räşid-ad-din men çjao huñ deregin maqwldağan bolatın.
sönimen, qayıra tüyip aytsaq, şıñğıs hannıñ tuğan jılı – miladi 1155, doñız, hijranıñ 550 sänäsi.
endi, tuğan jeri. eskilikti mwralarda atap aytılğan. «jinaqtı tauarih» – delün-bwldaq dep atalatın qonıs. «qästerli şejire» – onandağı delyun-boldaq. «altın topşı» – onannıñ deligün-boldağında. jer atauları uaqıt oza kele, tilmen birge türlenetinin eskersek, räşid-ad-dinnıñ eskilikti, naqtı jazbasın qabıldağanımız jön. delün-bwldaq. köne türik tilinde dolı-töbe, delqüli-beles, esirik-qırqa (deli-bwltıq) , sirä, jazda jelteñ, qısta borandı töskei.
«jinäqti tauarih» qonıs ätäuimen ğana şektelgen. esugei-bahadwr tatardı oysırata jeñgen soñ osı jerge kelip toqtağan (qonğan) eken deidi. qay şama, qay tws – naqtılamaydı. al «qästerli şejire» men oğan sabaqtas «altın topşı» onan özeniniñ jağası dep atap körsetedi. bwl onan özeni qäzirde kentei atalatın tau jülgesinen bastalıp, amurdıñ tolımdı bir salası şilkä özenine deiin… segiz jüz şaqırımğa ketedi. tüstigi moñğol respublikäsi, teristik – resei federätsyasi. onıñ üstine, bir aymaq, tipti, alıs qiırdıñ özinde attas qonıstar wşırasa beretinin eskersek, temujin-sabidıñ kindik qanı tamğan jer bizge mülde beimälim qaluı ğajap emes.
äytkenmen, jaqsı ma, jaman ba, şıñğıs hannıñ ataq-dabırası sonşama, delün-bwldaq qäytkende de tabıluı kerek eken. bwl tarapta alğaş joramal aytqan – hih ğasırda jasağan buryat ğalımı dorjı banzarov bolatın. jaña, hh ğasır şeginde reseilik ekinşi bir zertteuşi yurenski naqtılay tüsedi. «onannıñ oñ jağalığı, çindant bekinisinen joğarı, özen arnasındağı ülken araldıñ qarsı betindegi delyun-böldök degen jer». arıdağı eke-wlıs şegi, keiingi buryat qonısı, soñğı zamanda resei ieligi; bügingi moñğol şekäräsinän segiz şaqırımday. bwl twspaldı kezinde bartold maqwl körgen, bügingi orıs şeginde deidi. arada birşämä uaqıt ötkende, 1958 jılı ssro ğılım äkädemyasiniñ s.kiselev bastağan arnayı izdestiru tobı sol şamadağı delyun-böldök degen jerge kelip qazba jwmıstarın jürgizedi, ortağasırlıq adam twrağın, ärqili qwral-jabdıqtar jwqanasın tauıp, zerttei kele, şıñğıs hannıñ tuğan qonısı osı degen baylam jasaptı. bwl oqiğanı kezinde qıtay aqparat qwraldarı keñinen taratadı. büginde jalpı jwrtşılıq moyındap, ğılımda ornıqqan pikir.
äläydä, qäzirgi moñğol qauımı mwnday jäğdäymen kelise almaytın edi. şıñğıs hannıñ tuğan mekeni endigi moñğol wlısınıñ şeginen şıqpauı kerek. «qästerli şejirede» tañbalanğan delyun-boldaq, «altın topşıdağı» deligün-boldağ bügingi moñğol tilinde «kökbäuir (talaq) töbeler» degen wğım beredi eken. osı ataulas, nemese osığan dıbıstas meken-jäylär joq emes, sonıñ biri qäjetti şamadan tabıla ketedi. moñğol respublikäsiniñ söltüstik-şığıs beti, henti aymağı, dadal swmını. onannıñ şağın bir tarmağı bald özeniniñ qwyğanına taqau, swmın ortalığı bayan-ovodan qwnan şaptırım jerde. orıs nwsqasınan bir ayırma – onannıñ oñ jağası emes, sol jağası jäne eskilikti derekterden özgeşerek – negizgi arnadan jiırma şaqırım qaşıqta äri tım swrıqsız jer eken. soğan oray keiinde taqau töñirekten delügün atalmasa da, bitimi kökbäuirğä wqsas tağı bir töbeler talasqa şıqqan jağdayı bär.
bizdiñ bayıbımızşa, beridegi halha nwsqasınıñ qisını joq, äuelgi buryat boljamı da kümändi. şıñğıs han qürmet twtqan, jarım ğwmırın baurayında ötkergen, bükil qyat, qala berdi tuıstas tağı qanşama taypa äulie-tau sanağan, aynalası aptalıq bwrqan-qaldwnnıñ atauı öşip, qayda twrğanına deiin mülde wmıtılğan jağdayda, töñiregi assa tay şaptırım ğana, alaqanday qonıs qalay este qalmaq. sondıqtan şıñğıs hannıñ tuğan jeri – onan özeniniñ boyı dep jalpılama ataluğa kerek. al tarihi delün-bwldaq – osı bwrqan-qaldwn tarabı, esebi bügingi kentei tau jüyesiniñ önänmen astas äldebir twsı, söltüstikke bwra tartqan orta, nemese tömengi ağısı emes, äuelgi, öñtüstik-şığısqa qaray kölbei aqqan bastapqı böliginde boldı dep şamalar edik. jas kelinşeginen ayrılğan çiledu onandı örlei qaşatın edi ğoy, yağni söltüstik-batıs, öziniñ meken-jwrtı – merkit qonısına qaray. esugeidiñ twñğış wlınıñ tumısı – keler jılı. ol zamanda retsiz, jüyesiz jüris joq. är ru, är atanıñ menşikti jäyläu, qıstauı, tiesili köş jolı bar. esugei-bahadwrdıñ qiır şalğay, tüstik-şığıstağı tatarğa qarsı jorıq twsında odan ärmen qaşıqtap, teristik betke jwrt audaruı jönsiz. jäne bwl öñir, tuıstas bolsa da derbes tayjuıt qönisi.
sönimen, biz şıñğıs han onan özeniniñ bası, bwrqan-qaldwn tauınıñ eteginde tudı dep sanaymız. qäytkende de, ejelgi wlı dalanıñ qaq jüregi, bügingi moñğol wlısınıñ şeginde.
endi bolaşaq şıñğıs hannıñ tuma esimi jöninde. köp jwrt qabıldağan, qalıptasqan wğımda temujin – «temirşi», yağni «wsta» atauınan tuındağan dep sanaladı. «r» dıbısı joq qıtay tili men jazuınıñ äseri deitinder de bar. biräq parsı tildi, arab qäripterimen tañbalanğan räşid-ad-din jäne basqa da mwsılman tarihşıları däp solay – temujin (temuçin, temuçjin, temudjin) dep jazğan. kerisinşe, bwl eskilikti mwralarda ärqili qalıptağı temir (timur) esimi de köptep wşırasadı. mäselen «jinaqtı tauarihtıñ» özinde ğana: temir, temir-jürek, temir-mälik, temir-bwqa, temir-qwtlwq, bwqa-temir… yağni, temujinniñ «temirge» eşqändäy qatınası joq. sönimen qatar, üyles esimder de wşırasadı eken: şıñğıs hannıñ kenje inisiniñ atı temuge, qarındası – temulün. jäne miñbegi, sünit temuder. jäne keiingi qwbılay qağannıñ wlı temeşi. (qazaq, arğın quandıq işindegi ülken bir tarmaq tağı da «temeş» ataladı.) tübir negizi ayqın körinip twr – «temu-», nemese «tem-». «tem» – köne türik tilinde «bekitkiş», «tireuiş» mağınasın beredi (mahmwd qaşğari) . ejelgi qazaq epösindä «tem» – äskeri olja, üles, sıbağa. esim törkini basqa bir taraptağı, büginde mülde wmıtılğan, eskilikti bir wğımğa tirelui de mümkin. tüpki etimölögyasin ayğaqtau – üşinşi kezektegi mäsele. biz tek qana temujin – «temirden» alıs, ejelgi mwralarda naqtı, dälme-dal tañbalanğan esim ekenin ayğaqtau üşin ejiktedik.
sönimen, miladi 1155 jılı, jazdıñ bası, yun – mausım ayınıñ orta şeninde wlı dalanıñ öri, onan özeniniñ boyında temujin degen säbi düniege kelipti. bolaşaqta jer älemdi qayta qwratın ğalamat twlğa – dänägöy säyasätker, aqılman kösem, wlı qolbası, sayıpqıran şıñğıs hän!
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dıv align=”center”>temujin öskin
<div align=”left” style=”color: #000000;”>temujin – bolaşaq şıñğıs han düniege keldi. uısına qan şeñgeldep, eki közin aşıp tudı.
bwdan soñğı segiz jılı eşbir tauarih, şejirede tañbağa tüspegen. biräq wlı dala şegindegi köşpendi köne jwrt, onıñ dästür-saltı turasındağı batıs, şığıs derekteri negizinde naqtı belgilei älämiz.
äuelde – tuğan toyı, bügingi tilge köşirsek, şildehänä.
büdän soñ tal besikte jatadı. älbette, ögelin-ananıñ meiirli aq mämäsi.
eki-wş jasında atqa minedi.
üş-tort jasında balalarğa arnap qiılğan alañğır-sadaq tartuğa üyrenedi. nısana közdep mäşiqtänädi.
kiiz üyde qonıp, at üstinde ösedi.
älti-jeti jasınan añ aulauğa qatısadı. alğaşqı añşılıq, sätti oljadan soñ bas barmağı mäylänädi.
segiz jasında… endi naqtı kuälik, tañbalı derekter.
bül kezde temujin jalğız emes, köp ağayındı – atadan jeteu, anadan beseu.
ögelin-äykeden: eki jas kişi inisi qasar, tört jas kişi inisi qaşığwn, altı jas kişi inisi temuge jäne äli besikten şıqpağan qarındası temulün bar. toqal şeşesi söçigil-eneden bekter jäne belgütäy degen eki wl; bwlardıñ naqtı jası beimälim, biräq temujinge teteles, bälkim, egiz. batıstıñ keiingi bir zertteuşileri söçigil – esugeidiñ alğaşqı, sirä, tömengi taptan şıqqan, zañsız äyeli bolsa kerek, al bekter, tärizi, temujinnen köp ülken dep şamalaydı. ol zamanda qağazdanğan, resmi neke bolmaydı, qaydan şıqsa da, äuelgi äyeldiñ qwqığı artıq jäne küñnen tusa da, barlıq balanıñ därejesi birdei, tek eñ ülken wl men kenje wldıñ özindik salmaq, ülesi bar, älbette, ömir jolında ärqäysisi öziniñ qäbilet-küşine qaray märtebege jetpek. sönimen, qatın, yağni bas bäybişe – ögelin, ülken wl – temujin, äzirge jası kişi temuge keiinde kenje bolıp qaladı – temuge-ötşigen, nemese jäy ğana ötşigen, otşı – oşaq iesi, qara şäñiräq.
temujin segiz jasqa keldi. endi qalıñdıq tañdau kerek eken. älbette, ejelden-aq özärä qız alısıp, qız berisu qalıptı dästürge aynalğan, mäñgilik, aynımas qwda qoñırat taypasınan. onıñ işinde temujinniñ nağaşı jwrtı olqwnwt ruınan. demekşi, esugei bir körgennen-aq tağatı ketip, bolaşaq qauıp-qäter, bitispes jaulıqtan tayqımay, merkit köseminiñ inisinen tartıp alğan ögelin olqwnwt işinde kimniñ qızı, ata-tegi qanday, – bwl tarapta eşbir tarihta aytılmağan. merkittiñ bileuşi äuletine qız wzatuına qarağanda, el twtqasın wstağan twqımnan bolsa kerek. qäytkende de esugei, ärine, keiinde tanısqan, bilisken, aralasqan qayın jwrtına sapar şegedi. biräq barar jerine jete almaptı. jolay, şekşer jäne şıqwrğı degen qonıstardıñ aralığında, at üstinde qoñırat day-noyanğa wşırasadı. (tiesili derekterde day-noyan qoñırattıñ qay bwtağınan şıqqanı naqtı körsetilmeidi. tek ünemi derbes, ayırıp atalatın olqwnwt emes; ädette jalpı qoñırat ätäuimen körinetin jarlwq tabınan dep aytar edik.)
köris, amandıqtan soñ day-noyan:
«ua, esugei qwda, qayda bettep barasıñ?» – dep süräydi.
älbette, eldiñ ejelgi saltı boyınşa, barlıq qyat – qoñırat üşin ortaq qwda jäne kerisinşe, barlıq qoñırat – qyatqa qwda jwrt sanaladı.
«mına köbegenge nağaşısı olqwnwt elinen qız ayttırmaq edim» – deidi esugei.
«üliñniñ közinde ot bar eken, jüzinde şwğıla twr eken», – depti day-noyan.
sodan soñ oylana bere ayttı deidi:
«bizdiñ qoñırat ejelden-aq töñiregimen tügel beibit el. wldarımız el qorığan erligimen mağlwm, qızdarımız jwrt swqtanğan körkimen mağlwm. biz qas aru qızdarımızdı adımı alımdı qara bura jegilgen eñseli kök küymege mingizip, qağan bolğan arıstıñ altın tağına qatar otırğızu üşin sizderge qaray äspettep wzatar edik. körki kemel qızdarımızdı jürisi jedel buırıl bura jegilgen qarağwt küymege mingizip, wlıqtağan wldarıñnıñ qosağı bolıp, törde otırsın dep, älpeştep wzatar edik… saparıñ oñ bolğay, hoş keldiñ», – depti.
sodan soñ tolğana twrıp ayttı deidi:
«esugei qwda! men bügin tünde özgeşe tüs körip edim. jan adamğa jarlağam joq. tüsimde qolıma qıran qws kelip qondı. bir şeñgeline kün twtqan, bir şeñgeline ay twtqan aq swñqar. töñirekti tügel aq nwrğa toltırdı. endi joruın tauıp twrmın. mağan köringen – qyat jwrtınıñ kiesi eken. mine, köbegen wlıñdı ertip, bizdiñ twsqa kele qaldıñ!» – depti.
täği da äytti:
«ejelden-aq bizdiñ qoñırattıñ qızdarı – ajarlı, päk taza, äri jwğımdı, inabattı. äyelderi – arın berik saqtaytın adal jwbay. soğan oray jienderimiz de kisilikti, kelbetti bolıp tuadı, – dedi. – esugei qwda, endi bizdiñ üyge soğa ket. meniñ de bir kişkentäy qızım bar edi, köz salıp qara», – dedi.
däy-noyan esugei-bahadwrdı bastap üyge äkelip, qoltıqtap attan tüsirgen eken.
esugei kişkentäy qızğa bäjäyläp qarasa, közi nwrlı, jüzi şuaqtı körindi. atı börte. temujinnen bir jas ülken, toğızda. bek wnattı.
osı küni qonıp, ertesine bwyımtayın bildirdi. sonda day-noyan äytti:
«köp swratıp bwldansa, qızdıñ qwnı artpas, qolma-qol könse, bağası kemimes. qäytkende de ata-ananıñ bosağasında baylanıp qalmaydı ğoy. qızımdı bereiin, – dedi. – tek wlıñdı küyeu bala retinde bizge tastap ketesiñ», – dedi.
«jä, qalauıñ bolsın!» – depti esugei-bähädür.
«qästerli şejire» jäne önimen tamırlas «altın topşınıñ» ayğaqtauı boyınşa, qoñırat day-noyan men qyat esugei-bahadwr osılayşa qwdalasqan eken.
esugei-bahadwr qwdalıq joralğısı retinde day-noyanğa jetek atın sıilap ketedi. jäne temujindi tapsırar aldında arnap aytıptı:
«balam it ataulıdan qattı qorqatın edi. sol itten qorğalap jürgeisiñ!..» – deidi.
bül ne degen söz? keiingi zertteuşiler san saqqa jügirtken. temujin jas kezinde (tıptı, odan keiin de) qorqaq bolıptı desedi keibiri. kişkentäy balanıñ qorıqpas jöni joq, moñğol töbetteri asa iri, bağımsız, tügeldei qabağan, deidi ekinşi bireuleri aqtap. şındığında, qabağan itten, mäselen, bos jürgen nemis övçärkäsi men ağılşın döginän, küni bügingi, däti berik ülken kisiniñ öziniñ qorquı zañdı. «altın topşını» ana tilimizge audarğan jäne ğılımi tüsinikterin jasağan jükel hamay qazaqtıñ aruaqtı kisige it öş boladı deitin wğımına silteidi. biräq bizdiñ orayda esugei söziniñ mülde basqa bir mänisi bar. ejelgi türik qauımında it – börimen qosarlas, mağnalas, tipti, şendes, tepe-teñ därejede tanılğan maqwlıq. «qästerli şejire» boyınşa, altın qwrsaqtı alan-qwbağa tün jarımda şañıraqtan qwyılatın täñiriniñ nwr-säulesi äuelde jiren şäşti aqsarı adam retinde körinip, tañ ata sabalaq sarı töbet keipinde esikten şığıp ketetin edi ğoy. sarı it. keiingi qazaq añızında jäne türki «daftar-i çıñğız-namada» – böri. eskilikti wğımda kerei taypasınıñ arğı atası – ker it, qırğız jwrtınıñ nasıl-tegi – qızıl itten. esebi, bäri de böri tekti.
esugei-bahadwr bolaşaq şıñğıs hannıñ anası ögelindi merkit taypasına wzatılıp bara jatqan jolında küşpen tartıp aldı. bwl oqiğanıñ artı onsız da qırbay jaulıqtı odan ärmen uşıqtırıp, qanşama qandı oqiğağa sebep bolğanı, aqırı merkit qauımınıñ ülken apatqa üşiräuimen ayaqtalğanı belgili. merkit te türik tekti, böri näsili. demek itten alıs emes. bälkim, taypa tötemi – naqtı, kädimgi it boluı. yağni, esugei-bahadwrdıñ day-noyanğa it turasındağı eskertui – merkit şapqınınan saqtandıru. temujin bala – day-noyannıñ meimäni ğana emes, bolaşaq küyeu. qoñırat ta irgeli jwrt, al day-noyan – osı qoñırattıñ alımdı bir böligi, tärizi, jarlwq ruınıñ ämiri. qanday jağdayda da, ögelinniñ kegin qaytarmaq merkitten amanat balanı qorğap qaluğa tiis.
endigi bir mäsele – bolaşaq küyeu balanıñ qayın jwrtında qaluı. bayqap qarasaq, atap aytıluı – «qästerli şejire» men «altın topşıdan» bastau aladı. mindetti räsim syaqtı. olay bolsa, dästürdiñ mänisi nede? bwl tarapta da batıs bilgirleri «erkin oyğa» jol bergen. bireuleriniñ aytuınşa, kädimgi jalşılıq. qwl esepti. ekinşi bireuleri säl jwmsartıp, qalıñmal öteu amalı desedi. yağni qwdalasqan jaq kedei bolsa, nemese artıq mal-mülkin ayasa, balasın qizmetşi qılıp bermek, söytip, qwdalıq borış-qarışın öteidi. mwnday qwldıqqa, qorlıqqa köngisi kelmegen namıstı eresek jigitter basqa bir taypadan, jaulas jwrttan qız alıp qaşadı dep qoyadı. tipti, esugeidiñ ögelindi tartıp aluı – osınday, arzan äyel tabudıñ amalı bolatın, dep jazğandar bar.
şındığında, keiingi türik qauımında atalmaytın bwl jağdaydıñ özgeşe, ädämgerşilik mağnasın añdaymız. äueli, bwl – ru men rudı, jaqın tuıs taypalardı özärä jwğıstırudıñ bir tarmağı. balası basqa jwrtta otır, amanat emes, qürmetti qonaq. qäytkende, osı şamada eki el arasında tınıştıq bwzılıp, qäterli qaqtığıs tumauğa tiıs. ekinşiden, bolaşaq küyeu bala qayın jwrtın, esebi, ejelden tuıs taypanı, endi odan da jaqın bolmaq ağayın qauımdı tübegeili tanıp biledi. bwdan da mändisi, wl men qız – bolaşaq jwbaylar bala kezinen-aq birge oynap, birge ösedi, bilistik qana emes, keleşek tatulıq kepili. sönimen qatar, bwl – küyeu bala üşin de sın kezeñi. bizde naqtı, tañbalı derek joq, mülde wnamağan jağdayda äuelgi, aldınala kelisimniñ bwzıluı da mümkin tärizdi, qäytkende de bolaşaq küyeu jaña otbası, jaña ortada sol twrğıdağı jaña tärbiege jetigedi, örisi keñip, tanımı molığıp şığadı. ömirlik özgeşe mektep, qosımşa ülgi.
jälpi alğanda, qayın jwrt işindegi meimän-küyeulik merzim qanşağa sozılatını belgisiz. tek äldeneşe jılğa ketpese kerek. şekteuli bir mezgil. bälkim, aralıq üzilistermen, oqtın-oqtın. al temujinniñ day-noyan şañırağında ötkergen uaqıtı, «qästerli şejire» boyınşa, tım şwğıl. nebäri onşaqtı kün. assa eki apta ğana. öz üyine qayıra şaqırtıp aladı. jäne sebebi orındı bölğänimen (esugeidiñ kütpegen ölimi) , sıltauı qisınsız – äkesi qattı sağınıp jatır deidi. «jinaqtı tauarihtıñ» sanatına qarağanda, arada tört jıl ötui kerek. dese de, wzaq tört jıl boyı sırtta boldı degen baylam joq. tipti, qwdalıq, meimän-küyeu jäyi da aytılmaydı. şıñğıs hannıñ bas bäybişesi börte qoñırat ämiri day-noyannıñ qızı bolatın degen derekpen şektelipti.
ösi orayda özgeşe bayıptama. «qästerli şejire» men oğan jalğas «altın topşı» demesek, eskilikke qatıstı eşbir tauarihta meimän-küyeu dästüri turasında eşqändäy mağlwmat wşıraspaydı. arğı-bergi şığıs derekterinde, sol zamandağı batıs derekterinde mülde atausız. twstas dala jwrtınıñ ädet-ğwrıp, räsim-saltın, nanım-biligin, eñ ayağı üylenu joralğısı, otbasındıq dästürin bäjäyläp zerttegen kärpini men rubruk jazbalarında jäugerşilikten tıs jağdayda mindetti qalıñmal tölep alatını atap körsetiledi, qizmetşi, qwl, meimän küyeudiñ elesi de joq. soğan qarağanda, temujinniñ bolaşaq qayın jwrtında qaluı – osı retke ğana tän, qäytkende de äredik, şetin jağday bolıp şığadı. day-noyan men esugei-bahadwr syaqtı jwrt iesi twlğalardıñ birjölä bauırlaspaq nietiniñ ayğaqtı belgisi, tatulıq jolındağı amanat, tuıstıq twrğıdağı bala almasu saltınıñ ädepki bir körinisi. yağni, «meimän-küyeu dästüri» – jalpığa ortaq räsim emes, betinen qalqığan keiingi zertteuşiler dolbarı ğänä.
dese de, daralıq oqiğa bolğannıñ özinde, biz joğarıda tizbelegen wtımdı jağdaylar öz küşinde qalsa kerek. bolaşaq şıñğıs hannıñ öskin kezinde az ba, köp pe, kesimdi bir uaqıt boyı day-noyannıñ şañırağında bolğanı, soğan oray, tuğanı qyatpen qatar, tuıstas qoñırattıñ da jäy-küyin, dästür-saltın, ondağı el bastağan twlğalardıñ jön-josığın, jalpı jwrttıñ auan, ahualın wğıp-tanıp öskeni kümänsiz dep bilemiz. bwl da qäjetti, keiinde kädege asqan özgeşe bir sabaq eken.

<div align=”center” style=”color: #000000;”>esugei-bahadwrdıñ ölimi
<div align=”left” style=”color: #000000;”>äygili «qästerli şejire» jäne önimen tamırlas «altın topşı» ülken ömir bastauında temujin balanı ayrıqşa qäsiretke qaldırğan tötenşe oqiğa – esugei-bahadwrdıñ kütpegen qazağa wşırauın bäjäyläp sıpattağan. bılay äytädi:
esugei-bahadwr day-şeşenmen (day-nöyanmen) qwdalasqan saparınan qaytar jolda, şekşerdiñ sarı dalasında toy toylap jatqan tatar jwrtınıñ üstinen tüsedi. qattı şölirkep keledi eken, susın işe keteiin dep ayal jasaptı. tatarlar: «esugei qyan (esugei qyat, – m.m.) keldi», – desip, ejelgi jauların birden tanidı. bwrnağı jäbir-japasın eske tüsirip, ejelgi kegin qaytaru üşin susınğa u qosıp beredi. esugei jolğa şiğisimen-aq özin jäysiz sezinip, sırqağan, qinalğan qalpında üş kün jürip, üyine jetken soñ mülde auırlap jatıp qaladı. «meniñ jağdayım müşkil. taqauda kim bar?» – dep swraydı bir älette. qonqotan şaraqa qaryanıñ wlı möñlik bar eken. esugei qasına şaqırtıp alıp, baqwl ayttı deidi: «möñlik balam! meniñ işim örtenip baradı. wlım temujindi küyeu etip qaytar jolda tatardıñ qastığına wşıradım. aqır tübime jetken syaqtı. bala-şağam şittei edi. endi sen, möñlik balam, osı bauırlarıña, jesir jeñgeleriñe qamqor bolğaysıñ!..» – dedi. jäne ayttı: «wlım temujindi tezinen alıp kele gör!..» – dedi. sol mezetinde köz jwmğan eken.
söytip, aybındı esugei-bahadwr ataları da, özi de köp jaulasqan tatardan ajal tabadı. jolay, toy üstine kezdeisöq kelgen kezinde susınğa u qosıp bergen. ayttıq, äuelde «qästerli şejirede» tañbalanğan, odan soñğı jazbalarda, keiingi zertteuşiler eñbeginde kümänsiz sanalğan jäne jalpı jwrt qabıldağan pikir. al biz maqwlday almadıq. negizi joq, mülde teris mäğlümät.
keiingi jäne bügingi resei häm batıs oqımıstıları köbine-köp «qästerli şejire» – tarihi derekti bayan emes, tarihi twrğıdağı şejire-epös, yağni körkem şığarma ekenin töliğimen bayıptap, naqtı tüysinbegen. ras, «qästerli şejire» – özgeşe twrpattı mwra. añızdan bästälğänimen, keide artıq-auıs ketkenimen, negizinen aqiqatqa qwrılğan, bastı twrğıları köne zamandağı naqtı tarihi jäzbälärmen ündesip jatadı. sönimen qatar, tıñ, sonı derekteri de barşılıq, bwlardıñ keibirin qatarlas, şendes basqa eşbir kuälikte wşıraspaytın daralıq sıpatına qaray sözsiz qabıldağan jağdaydıñ özinde, zamana ahualın, köne künder kebin eskermei bolmaydı. ülken epikäğä tän äsire men asıra, mäselen, «jinaqtı tauarihta» bayıptalğan säykes öqiğälärmen özärä salğastıru kezinde anıq añdaladı. esugeidiñ ölimin de osınday twrğıdan bäjäyläp qarastıru qäjet. onıñ üstine, kez kelgen eskilikti derektiñ öz zämänimen üylesetin, köñil auanı emes, taza qisınğa tireletin naqtı sıpatı boluğa tiıs. osı twrğıdan alğanda, biz esugei-bahadwrdı dwşpandarınıñ qäpelim u berip öltirui – oydan qosılğan epikäliq twzdıq, dramalıq şiırtpaqtıñ şarıqtap barıp üzilgen bir körinisi, keiingi, tatar tağdırına qatıstı qandı oqiğalardıñ eñ bastı ekspözitsyasi dep qana bilemiz.
endi taratıp äytäyiq.
esugei-bahadwrdıñ qoñırat qwdalığınan qaytar jolında tatar toyına wşırasuı neğäybil. ol zamanda, attanıs, jortuıl, jorıq künderi bolmasa, eşkim de jat jwrt, şalğay aymaqta beisäuät, selkeu jürmeidi. tatar taypasınıñ wyıqtı mekeni – wlı dalanıñ şığıs böligi, qwlın, bwyır kölderinen bastalıp, şürjen jwrtınıñ şekäräsinä deiin sozılatın dañğayır jazıq. qoñırat qonısı – osı tatardıñ tüstiginde, twr-qorğandı jağalay ornıqqan oñğıt şegine barıp tireledi. ortalıq dala – kereige tiesili. al qyat – kereidiñ teristigi, qäzirgi kentei – onan, kelüren özenderiniñ bastauı jäne barğwjın-toqım, bäykölge qarağan eñis. qwdalıqqa barar jolında tatarğa wşıraspağan, sirä, ejettes kerei jeri arqılı ötken esugei, qaytar jolında oñ qaptalına qiıs bwrılıp, qalıñ tatar ortasınan şığuı mümkin emes. bwl jağdaydı «qästerli şejireniñ» soñğı qwrastıruşısı jaqsı biledi, sondıqtan da tatar toyın şekşer jazığına äkelgen. qyat pen qoñırat aralığı, osıdan üş-tort kün bwrın ğana esugeidiñ jürip ötken sorabı; eşqändäy elesi bolmağan, endi toy toylap jatqan qanşama jwrtqa wşırasadı-mıs. sonday-aq, şölirkeu jöni de oydan şığarılğan sıltau – esugeidi toqtatıp, attan tüsiru kerek. ol zamanda, tipti, küni keşege deiin ienge, wzaq jolğa şıqqan kisiniñ qäjetti äziğimen qatar, jetkilikti susın qwyılğan jantorsığı boladı. köldeneñ toy, kütpegen auılsız-aq, aşıqpay, añqamay jüre bermek.
järär, en dalada mereke, sauıq qwrıp jatqan azdı-köpti tatardıñ üstinen şıqsın. esugei, qanday ortağa kelmesin, dala räsimi boyınşa, meimän. yağni, qastandıq, qısas ataulıdan tıs. auıl, üy ieleri, özderiniñ jamandıq oylaması twrıptı, qalağan, nemese qalamağan qonağın äldenendei sırtqı qäterden de saqtauğa mindetti. jäne qäjetti as-sumen qamtamasız qıluı şart. wlan-asır toy tügili, tüzde jäyilğän şağın dastarqan basına köldeneñnen kelip qalğan adam osı, däl özindei jöläuşilärmen bar mäzirge teñdei ortaq, azdı-köpti tamağın bölisip jeidi. jeke sıbağa emes, jalpı jürtpen birge. osı rete qasaqana ulanu tipti qisınsız. qanday jağdayda da as iesi ortaq dastarqan üstinde qonağına qwyılğan susındı (ädette qımızdı) eñ äldimen özi dämin tatıp qana wsınuğa tiıs. qonaq qana emes, qatarlas otırğan kez kelgen kisimen, ayrıqşa qürmet, sıilastıq belgisi retinde şara almasu degen bar. yağni, dastarqan iesi tatar atağı zor, märtebesi biik qyatqa qımız wsınarda äldimen özi işip köredi, sodan soñ ğana qonağına tartadı. öz kezeginde esugei birer jwtıp barıp, otağasığa qaytaruı kerek. bwdan soñ ıdıs almasu basqa kisilermen odan äri jalğasadı, ekinşi, üşinşi kezekten soñ ğana dastarqandas qauım jappay susındaydı. onda da bır-birine arnayı syapat jasap, ara-twra qımız şaraların auıstıra otırıp. bwl – bwzılmas qağida. äuelde saqtıq üşin şıqqan, keiinde qalıptı, mindetti räsimge aynalğan. esebi, qay twrğıdan alğanda da, tatar jwrtınıñ esugei-bahadwrdı äldeqäläy ulauı mümkin emes. basqanı bılay qoyğanda, qasında qalıñ äskeri joq, jalğız attı jolauşını (tıptı, jekelegen qosşısı, şağın jäsäğimen birge) sol jerde bolmasa, artınan, qanşama kisimen quıp barıp qazalau qiın ba. joq, jartılay ğana ulap, üş tañ asırıp üyine jetkizip, kimderdiñ kinäli ekenin (soğan oray keksiz ketpeuin) aytqızıp barıp öltirui kerek eken. köldeneñge senimdi, keiingige kümänsiz, şın mänisinde tüz jwrtınıñ minez-qwlıq, dästür-saltı twrğısınan alğanda, eşqändäy dolbarğa kelmeidi. parasattı qisının äytpäğändä.
endi şejire-epös, ädebi-körkem tuındı emes, taza tarih, naqtı derek, mağlwmatqa qwrılğan räşid-ad-din eñbegine jügineiik. mwnda esugeidiñ tötenşe ölimine qatıstı eşqändäy emeurin joq. bar – bahadwrdıñ jastay ketkeni, bala-şağasınıñ jetim, eki äyeliniñ jesir qalğanı. ülken trägedya. biräq belgili bir dramalıq oqiğalardıñ nätijesi emes. mezgilsiz bolsa da, özimen kelgen meiirimsiz äjäl.
räşid-ad-din şıñğıs hannıñ ğwmır keşuine baylanıstı, esugei-bahadwrdıñ ölimi turasında birneşe märte aytqan. jastay ketti deidi. balaları jetim, äyelderi jesir qaldı deidi. äkesi dünie salğan kezde temujinniñ jası qanşada bolğanın eki, älde üş ret qaytalaydı. alayda, qastandıqtan üzildi degen söz joq. tatar taypasınıñ jäy-japsarı, atalas äğäyindärmen alauızdıq, qyatpen aradağı bitispes jaulıq bäjäyläp jazılğan, tatardıñ qyat qambağay handı öpäsizdiqpen şürjenge baylap berui, bartan-bahadwrdıñ tuğan ağası ükin-barqaqtı jäne wstap tapsıruı, basqa twrğıdağı qaza men qaqtığıstar bükpesiz aytılğan. osı orayda sol tatardıñ esugei-bahadwrğa qastandıq jasauı wmıt qalmasa kerek edi. jäne temujinniñ tuğan äkesi bolğandıqtan, jäne bwl ölim bolaşaq şıñğıs hannıñ tağdır-talayına tikelei baylanıstı, onıñ qilı keşu, wzaq ğwmırındağı eñ ülken qayğı bolğandıqtan, atalmay ketui mümkin emes-tı. sonday-aq, räşid-ad-din tatar taypasınıñ ötken şejiresin, twstas tarihı men jäy-küyin bayandağan arnayı tarauda, bwdan soñ äuelde qyat jürtimen, keiinde şıñğıs hannıñ özimen aradağı wrıs-soğısın sıpattap, ötken-ketkendegi jäbir-japa, qyanat-künäsin qayıra tizbelegende, eñ aqırı, jeñiliske wşırağan tatar qauımı qatal ükimge kesilgende – eşbir jerde olardıñ esugei ölimine sebepker bolğanı aytılmaydı.
al äsiresiz, tek şınayı derekter negizinde ğana qalıptalğan «äulie jihänger»: «esugei ömirden erte ketti, şıñğıs bwl kezde jas edi», – dep tañbalaydı. bwl mağlwmattı «yuan şi»: «esugei ölgende şıñğıs han jas qaldı», – dep naqpa-naq qaytalağan. esugei-bahadwrdıñ kezdeisöq qazası turalı aytılmaydı, yağni, şıñğıs hannıñ äkesi tabiği jağdayda, öz ajalınan ölgen. bwl ejelgi eki nwsqada da, tatar ülisimen aradağı keiingi soğıstar sıpattalğanda, olardıñ qonağın ulağan zwlımdığı jöninde eşqändäy lepes joq. demek, däl mwnday oqiğa şın ömirde üşiräspäğän.
tüyip aytqanda, «qästerli şejirede» esugei-bahadwrdı tatar taypasınıñ u berip öltirui – äygili epösti qwrastırıp, qalıptap, körkemdeuşi, bälkim, eñ soñğı şeberdiñ qyalınan tuğan, tarihi negizi, ömirlik deregi joq, üsteme bolıp tabıladı. nege deseñiz… birinşiden, şığarma syujetin şirıqtıra tüsu. ekinşiden, bwdan soñğı kezeñde asırauşı, qorğauşı qamqorınan ayrılğan ülken üyelmenniñ basına tüsken auırtpalıqtı – ädepki ajal emes, tötenşe qastandıq nätijesi retinde körsetu arqılı trägedyaliq jağdaydı ayqınday bederleu. üşinşi – keiingi şıñğıs hannıñ meirimsiz qataldığına dälel, däyek tabu, bala kezdegi barlıq azapqa sebepşi bolğan qısastı qaza – onıñ bükil ömirine äser etkenin ayğaqtau. törtinşi jäne eñ bastı sebep – sol zamannıñ özi üşin ayrıqşa äşädi köringen tatar qırğının aqtau, aqtamasa da onıñ tüp negizi men sebebin aşıp körsetu arqılı mipazdau, kerek deseñiz, bükil qyat öşpendiligi emes, şıñğıs hannıñ jeke kegi retinde körsetu. bwl soñğı jağdayatqa kelsek, tatar men qyat arası, tipti, ataulı tatar taypası men qalğan bükil türik-tatar qauımınıñ arasındağı jaulıqtıñ tamırı tım tereñde, sebebi san salalı. wlı daladağı öktemdik üşin küresten bastalıp, aqır tübinde mülde uşıqqan zobalañ. şıñğıs hannıñ oraylı mezeti kelgende jaulas tatar taypasın qırğınğa kesetin ayıp-ayğağı köp, onıñ işinde ülken qyattıñ hanı qambağaydıñ beibit qwdalıq sapar üstinde eldiñ ejelgi räsimine qayşı, ozbır öpäsizdiqpen twtqınğa alınıp, jüz jıldıq dwşpan, bükil wlı dalanı qanğa böktirip, zorlıq-zömbiliqpen öktep otırğan şürjenge tapsırıluınıñ özi jetip jatır. «qästerli şejire» ömirde bolmağan oqiğa – esugei-bahadwrğa u berip öltiru arqılı, alda bayandalmaq qandı oqiğalar barısın odan ärmen asqındırıp körsetken. biz qäytkende de ağayın arasına äreke kirgizgen tatar taypasın aqtamaymız, aqır tübinde osı atalı jwrttı oyran qılğan qyat jäne basqa da türik-tatar tekti qauımdı qaltqısız jaqtamaymız, sönimen qatar, naqtı şındıqtıñ da betin aşu qäjet dep bildik.<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>

<dıv alıgn=”center”>ıı t a r a u

qıstalañ

<dıv align=”center”>özgeşe ögelin
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>şıñğıs han äkeden on üş jasında ayrıldı dep atap körsetedi räşid-ad-din. är twsta, tört, üş, älde bes märte qaytalap, bekitip aytqan. «qästerli şejiredegi» toğız (segiz) emes, on üş. bügingi, tuğan sätinen bastalatın küntizbelik sanat boyınşa on eki.
mezgilsiz ketken esugei-bahadwrdıñ artında jeti perzent qalıptı. bäybişe ögelinnen: ülken wl temujin, bwdan soñğı qasar on jasta, qaşığwn – segiz, temuge – altı jasta, temulün esimdi jalğız qız törtte. toqal söçigilden tuğan bekter, sirä temujinge teteles; ekinşi wl belgütäy şaması segiz-toğızda. bwğanası bekimegen sonşama bala-şağa. bwl kezde ögelin otızğa jaña kelgen, al söçigil odan birer jas kişi boluğa tiıs. eki jesirdiñ de bar tirşiligi äuelgi küyeumen şektelui şart emes edi.
ejelgi türik-tatar (jäne oğan jalğas keiingi qazaq) ğwrpında äkeden ayrılğan jas bala panasız qalmauğa tiıs, al jesir äyel ämengerlik jönimen alğaşqı qosağınıñ kindiktes, nemese ağayındas tuıstarınıñ birimen otasuı kerek. wrpaq qamı, äulet berekesi. alayda, esugei-bahadwrdıñ üyelmeni mülde basqaşa jağdayğa wşıraydı.
bwl kezde esugeidiñ tuğan inisi darıtay-ötşigenniñ közi tiri, qatardan şıqpağan, bar däuleti bauırında, küş-quatı boyında. esugeidiñ ağası nekün-tayşınıñ wlı qwşar bar. «qwşar – jebesi köz körmeske wşar» dep ataqqa şıqqan äygili sadaqşı. bwlardan basqa, nemereles, şöbereles tağı qanşama ämenger twr. ülken ağasınıñ jıl uaqıtı ötken soñ, kezegimen söz saları kümänsiz. älbette, eñ äldimen – marqwmnıñ tuğan inisi däritäy.
jil uağı jetpei-aq, tipti, esugeidiñ topırağı qwrğamay jatıp, qyat taypasınıñ swrqı bwzıladı. äuelgi alalıq tayjuıt ruınan bastalıptı. bwrnağı qambağay hannıñ äuleti endi özderi jwrt bilegisi kelgen eken. olarğa ejelden alalığı bar, nemese esugei küştep wyıstırğan basqa da atanıñ balaları jäne qaşanda juannıñ ıñğayına jığılğış, künköris pen paydasın ğana oylaytın tauansız tağı qanşama jan qosıladı. bärin qozdırğan jäne wşqastırğan – qambağay nemeresi, adal han wlı tarğwtay-qırıltwq eken. (tarğwtay – tuma esimi, al qırıltwq – «sarañ», «qıtımır» deitin anıqtama dep jazğan räşid-ad-din.)
sol jılı jazğıtwrım ata-babalar ziratı basında qambağay hannıñ ataulı bir ası berilip, joqtau-jır aytıluğa tiıs bolatın. qayğı basqan, qam-qäreketi köp, tärizi, atap şaqırılmağan ögelin, as jönin köldeneñnen, keiinirek estigendikten, keşigip jetedi. tabaq tartılıp ketken, qäytkende de keşegi el bilegen esugei-bahadwrdıñ qürmetti qatını, özindik ornı boluğa tiıs ögelinge sıbağa qäldirmäpti.
ögelin as ieleri – qambağay hannıñ qos jesiri örbäy men soqatayğa reniş bildiredi. «atalardıñ asınan men nege şetqäqpäy qaldım? tım qwrısa sarqıt qoymağandarıñ qalay? esugei-bahadwr ötip ketti dep, bala-şağası şittei, endi osıp-jetpes dep basınu ma bwl? älde jwrttan wyalmay, mülde irge bölispek oylarıñ bar ma?!» – deidi.
söndä örbäy men soqatay hanımdar äytipti:
«seni asqa şaqırmasa da bolatın edi. şaqırıp alıp däm tatırmasa da bolatın edi. swranıp, tilenip twrsañ da tük joq!..» – deidi.
şäqirudän qaqas, sıbağadan şet qaldıru – esugei endigi esepte joq, onıñ jeke şañırağı qauımnan tıs, bizben teñdes el bileuşiler äuletiniñ qatarınan şığarıldı degen baylamnıñ twspal, körinisi bölätin.
erteñine tarğwtay-qırıltwq bastap, önimen nemereles qwrıl-bahadwr qostap, bükil tayjuıt ruı jäne olarğa qosılğan tağı qanşama jwrt tüp köterilip, onan özenin qwldap, üdere köşti deidi. sol kezde atalas ağayındar işindegi jası ülkeni, küni keşe ğana esugeidiñ ığında jürgen, endi taqau qonısınan qozğaluğa bettegen tödegen-kerte qaryağa temujin balanıñ özi barıp, aldın kesedi. qasımızda qal, jalañqı jwrtqa qosılma, dep ötinedi. sonda tödegen-kerte aytıptı: «qasqa bwlaq taqa tartıldı, qara tas qaqa jarıldı. mwnda men qaraylaytın ne bar? – deidi. – endigi bögelis aqımaqşılıq qana bolar edi, toqtamaymın, basqaşa şeşim joq!» – depti. söytip, ol da köşedi. älbette, jalğız üy emes, bükil qotanı – qanşama qosşı, jaraqşı, mälşisimen birge.
äytse de, keşegi esugei-bahadwrdıñ ordası, bügingi ögelin-qatınnıñ irgesinde birşämä jwrt qalğan. esugeidiñ tuğan inisi darıtay-ötşigen. ağası nekün-tayşınıñ wlı qwşar. jeke bastarı ğana emes, qarauındağı qanşama jürtimen. esugeidiñ bwrınğı nökerlerinen şaraqa-ebugen bar, sıñayı, bükil qonqotan ruimen.
endi ögelin aybınıp atqa minip, tu köterip, şaraqa-ebugen qol bastap, auğan jwrttıñ soñınan qua şiğädi.
köşken el quğınşı äskerdi körisimen, tüzem qwrıp, wrısqa äzirlenipti. eki jaq betpe-bet kelgenimen, şayqas birden bastalmaydı. äuelde kelissöz, ügit, ötiniş. marqwmnıñ äuletine adaldıq, kisilik parız, ar-wyat jöninde. älbette, ülken uäj – keşegi eñseli esugei-bahadwrdıñ jesiri ögelin tarabınan. eşkimniñ beti qızarmaydı, eşkim de köş basın keri bwrmaydı. bwdan soñ, keşe ğana bir jwrt bolıp otırğan ağayındar arasında kädimgidei qarulı qaqtığıs bastaladı. birtäläy qan tögilse kerek. ögelin kötergen jasaqtı bastap maydanğa kirgen bayırğı jäuinger şaraqa-ebugen moynına jebe qadalıp («äulie jihängerde» nayzağa şalınıp) , auır jaralanadı. az ba, köp pe wrısta eki jaq jeñise almaydı, teriske bettegen köş birjölä ketedi. quğınşılar da barlığıp toqtaptı. äytkenmen, mülde nätijesiz emes. betin qaytarıp bölip alğan, nemese maydannan qalıs qalğan, äuelden-aq eki oylı biräz jwrt üyrenşikti kürenge oralıptı.
bwl kezde kürt eseigen on eki jasar temujin de wrısqa tikelei qatınasqan eken. qaytıp kelgennen soñ, jaradar şaraqa qarttıñ köñilin swray baradı, bwdan soñğı is, qam-qäreket jäyindä aqıldaspaq. qattı qinalıp jatqan şaraqa-ebugen aytadı: «seniñ abzal äkeñ dünieden ozğan soñ bizdiñ jwrt berekeden ayrıldı, barlıq äsker betimen ketti, seni jas bala körip, bağınıştan bas tartıp, bodandıqtan şıqtı. men qadarımşa jağdaydı tüzemek edim, köktiñ jäzmişimen osınday kepke wşırap, opırılıp tüstim…» – depti. temujin bala adal nökerdiñ jaraqatı auır, jağdayı qiın ekenin körgen soñ, eñirep jılap jiberdi deidi. qart batırdıñ jan azabın auırlatpas üşin sırtqa şığıp ketedi. sol sätinde şaraqa-ebugen de köz jwmğan eken.
esugeiden soñğı, jwrt tozğan kezeñdi däyektegen räşid-ad-din: «qwlağu han men abağa handar zamanında ämir bolğan el-temir, bürkit pen itelgi osı kisiniñ äuleti», – dep ayğaqtaydı. biz şıñğıs han tarihın bayandau barısında şaraqa-ebugenniñ jaqın wrpaqtarınıñ biräzimen jüzdesetin bölämiz.
esugei-bähädürmen äuelden-aq ıntımaqtas qonqotan ruınıñ kösemi şaraqa öldi, biräq onıñ wjımındağı, bel balası möñlik bastağan azdı-köpti kisi ögelinniñ töñireginde qaldı. jäne ayttıq, eki qayın – däritäy men qwşar barlıq jürtimen. tağı birtäläy atausız qauım. jinalıp kelgende qanşama bodan. endi esugei jesiri ögelin-qatınnıñ jäne ülken wl temujinniñ töñiregine toptassa kerek edi. alayda, ilkide şaraqa qart aytpaqşı, bwl ağayındar da temujindi jas köredi. day-noyan birden tanığan «közindegi ot pen jüzindegi şwğılanı» añdamaydı. al ögelin… ämengerlik jönimen darıtay-ötşigenge, onı qalamasa qwşarğa bwyıruı kerek. esugeidiñ eki bauırınıñ äuelgi esebi de osığan qwrılğanın köremiz.
däritäy men qwşar endi qäytpek, naqtılap aytsaq, ögelinniñ töñireginde qalğan alas-jaqın ağayın jwrt qalay jäne qanşa uaqıt birlikte bolmaq? tüyindi şeşim ögelinniñ erkinde türğän.
älbette, esugeidiñ öli denesi ata-baba räsimi boyınşa, mingen atı, qaru-jarağı, o düniege kerekti basqa da jäbdiqtärimen, tereñ qazılğan körge tüskennen soñ, ögelin öz qölimen arnayı oñğwn – marqwmdı beineleitin ülken pwt-quırşaq jasaydı, oğan tirşiliktegi eñ asıl kiimderin kigizip, kök küymeniñ bwrnada er-twrman, jasaq-jabdıq twratın sol jaq bosağasına ornatadı, bala şäğäsimen birge aldına as qoyıp, kün sayın joqtau aytadı. jıl uağı tolğanşa. sodan soñ… oñğwn ornında, biräq jesirdiñ bası bos. däritäy men qwşardıñ auzındağı qaqpaq ta küşin jöyadi.
keiingi tilmen aytqanda, ämengerlik salt küşti, biräq balalı jesirdiñ erik, qwqığı odan da zor. ağanıñ jesirine üylenu – erkek tuıstar üşin parız sanalsa, äyel üşin mindet emes. eşkim de zorlıq, zombılıq jasay almaydı. däyekti jalğız-aq mısal. şıñğıs hannıñ kenje wlı töle ölgennen soñ, taqta otırğan öketäy qağan jesir swrğaqtan-qatınğa jaqın qayındarınıñ birine, atap aytqanda, bolaşaq küyik qağanğa twrmısqa şığuğa wsınıs jasaydı. jarlıq esepti. alayda swrğaqtan: «balalarım jas, ösirip, jetkizuim kerek», – dep bas tartıptı. qüdiretti qağannıñ özi küştei almağan. kerei qızı swrğaqtannıñ sondağı tört wlı: keiingi möñke, qwbılay, arıq-bwqa qağandar jäne qwlağu han – älemge äygili, al swrğaqtannıñ özi – şıñğıs han imperyasiniñ tarihında törkini qoñırat börteden soñğı, tipti, önimen şendes, dänägöy, asılzat äyel sanaladı. sönimen, qalap, tañdau ğana emes, qanday da küyeuden bas tartu – balalı jesirdiñ tolıq erkinde eken.
bizde tañbağa tüsken naqtı derek joq, biräq basqaşa boluı mümkin emes kümänsiz aqiqat – ögelin-qatın tuğan qaynısı darıtay-ötşigennen de, nemere qaynısı, ataqtı qwşardan da bas tartadı. esugei-bahadwrdıñ otın öşirmeimin dese kerek, tört wlınıñ bolaşağına, onıñ işinde temujinniñ özgeşe talayına qaltqısız sense kerek. söytip, jalğız qaladı.
baysız ğana emes, bodan jwrtsız. sın sätinde iriktelgen, äuelgi qiındıq künderi qasında bolğan azdı-köpti qauım qanşa twrdı, qaşan tozdı – ayğaqtı belgisi joq. biräq aqır tübinde, sirä, bir jıl ötip, ekinşi jılğa ozbay, qwşar men däritäydiñ qäbätimen ketui de anıq.
jası qaytpağan, jüzi solmağan, öñi tüzu, onıñ işinde ülkeni ayday aru eki jesir şittei jeti bälämen birge en dalada, köşken jwrtta qala beredi. bolaşağı bwldır. tipti, säulesiz tünek.
kim kinäli? ögelin emes. nemere bauırlarınan bas tartqan qwşar. birge tuğan ağasınıñ bar balasın tärik etip, tarşılıqta, qorğansız, aş-jalañaş qaldırğan däritäy.
keiin ekeui de, er jetken, atqa mingen, el-jwrtın wyıstıra bastağan bauırları şıñğıs hänmen bettesedi. qwşar biräz uaqıt qol jalğap, jarlığında bolıptı. al däritäydä bet joq eken. äuelgi, işki soğıstarda ünemi inisine qarsı topta boladı. aqırı ekeui de özderine layıq tağdırın täpqän.
jetimder men jesirler
dünieden mezgilsiz ötken esugei-bahadwrdıñ üyelmeni, äuelde jaña wlığına oyısqan bodan jwrtı jarıla köşip, odan soñ düdämäl, tauansız basqa kisileri de jırmıştala tozıp, eñ aqırında, jeke basınıñ kündik paydasın ğana oylağan, adamdıqtan tıs nemere tuıstarı da irgesin bölip, qorğansız, zağip jağdayda eski jwrtında sopa bastarı ğana qalıptı. jalğızdıq, därmensizdik üstine taqa beişärä bolatını – tirşiliktiñ birden-bır közi sanalatın qäjetti malı jäne joq. älbette, kezinde el bastağan, qol bastağan, qarım-qayratı kemel esugei däuletsiz bolmağan. mıñğırmasa da, tört tüligi tügel. sonıñ bäri jwda. sirä, negizgi böligin, bälkim, tügelge juığın bastapqı, tarğwtay-qırıltwq jäne onıñ tobındağı bwzaqar jwrt barımtalap äketti; odan soñğı darıtay-ötşigen bäri de meniñ enşim, mağan tiesili dep, tüp kötere aydap jöneldi. qäytkende de, esugei-bahadwrdıñ jıl uağı öter-ötpeste artındağı jetim-jesirler sauını joq, soyısı joq taqır kedei, şekteuli minis köliginen böten mal ataulıdan ada. en dalada aştan ölu ğana qälipti.
räşid-ad-din esugei äuletiniñ bwl kezdegi qonısı – onan men kelürenniñ şegi dep körsetedi. bwrqan-qaldwn etegi dep naqtılay tüsedi «altın topşı». esugeidiñ ejelgi jwrtı, ayttıq, zadı, şıñğıs hannıñ öziniñ de tuğan öñiri.
qäliñ elden jıraq qalsa da, qaru wstap atqa miner, añ aulap, olja tüsirer eresegi bar otbası molşılıqqa jetpegenimen, bar ünemin ayırar edi. al qaralı, qayğılı üyelmenniñ bas köterer ülkeni temujin nebäri on üş jasta. qalğan balalar tipti kişkentäy. biräq aqılı artıq, jigerli jäne ärnege qäbiletti ögelin-äykenniñ arqasında esugei äuleti bar qiındıqtan aman ötti dep atap aytadı «jinaqtı tauarih».
al «qästerli şejire» birşämä bäjäyläp sıpattağan. sanalı tuğan ögelin-ana bwqtağın berik baylanıp, köylegin kötere buınıp, onan özenin örlep, qwldap qaraqat jinadı, dolana, moyıl terdi, kündiz toqtamay, tünde tınşımay, talğajau tauıp, bala-şağasın asıradı. sülderli tuğan ögelin-ana sarı dalağa şığıp, kelte istikpen sarımsaq, jauqazın arşıp äkeldi, qaldwn-tauğa köterilip, samırsın täyaqpen südin men kişigenniñ tamırın qazıp alıp, balalarına bılamıq qaynatıp berdi, dep tolğaydı. balalar da qarap qalmaydı. onan-ananıñ jağasında otırıp, ilgekti qarmaq jasap, aydınnan iri balıqtar wstadı, tayaz baldırdan süzekti tartıp, şabaq balıqtar wstadı, bar tabısın şeşeleriniñ auzına tosıp, älpeşine alğısın qostı, deidi. ärine, üyelmen basına tüsken bar qiındıqtı söçigil-ene birge köteristi.
ösiläyşä, kündelikti tirşilik jolındağı auır azap astında, şaması tağı bir jıl ötedi. aqırı, onsız da qämköñil äulet basına tötenşe qayğı tüsipti.
«qästerli şejireniñ» bayanı boyınşa, bir küni temujin men qasar, bekter men belgütäy törteui qarmaq salıp otıradı. temujin men qasardıñ qarmağına tım iri soqoswn (şoqır? äqserke?) balıq tüsedi. bwrnada eşkimge däl mwnday körnekti näpäqä ilinbese kerek. biräq quanış ayağı qırsıqqa wlasıptı. sol arada bwl balıqtı temujin men qasardan bekter men belgütäy tartıp aladı. tartıp aldı dep aytadı «qästerli şejire» jäne önimen sabaqtas «altın topşı». qanşalıq qisındı, mümkin be?
temujin – esugeidiñ ülkeni dedik. al bekter – qäsärmen şamalas, assa eki aralıqta. belgütäy bwl üşeuinen de kişi. şıñğıs hannıñ tumısı iri, bitisi berik, egde tartqan şağınıñ özinde quatı qaytpağan, yağni, äuelden-aq küşi mığım. al qasar alıp deneli, ayrıqşa qayrattı, sadaq tartqanda qarımı qattı, tirşiliginde añızğa aynalğan bahadwr, esebi, bala kezinde de tım äljuäz bolmağan. ana ekeui bwl ekeuinen qalayşa basım tüspek? älbette, bekter birer jas kişiligine qaramastan, bolmısı temujin men qasardan da zor, jaralmıştan eresen küşti bolsa. nemese… keibir batıs zertteuşileri op-oñay sebep tapqan. bekterdiñ jası – temujin men qasardan köp ülken, al belgütäy soğan tete. demek, bwl ekeuiniñ anası söçigil bwrın tüsken, ülken äyel, äytpese, tömenşik qwma, deidi. eşqändäy qisını joq. ayttıq, tüz jwrtınıñ ejelgi ğwrpında näsil, tegine qaramastan, birinşi kelgen äyel – bäybişe, jäne, tösektes qwma tügili, esiktegi küñnen tusa da, bala ataulınıñ qwqığı teñdes. (eger keiingi şıñğıs hannıñ börteden tuğan tört wlı erekşe atalsa, bwl olardıñ artıqşa bolmısınan; ekinşi äyel qwlan-qatınnan tuğan, jası köp kişi qwlqan qay jağınan da alğaşqı törteumen teñdes sanalğan.) al qaruı asqan zorlıq jönine kelsek, bala temujin, keiinde jüz, mıñ märte köringendei, qanday da bir qorlıqqa könetin jan emes, özgeşe namıs pen keneusiz jigerdiñ twlğası. biräq üyge, anası men bauırlarına aparuğa tiıs ülken balıqtı talas, töbelessiz bere saladı. (tarızı, bekter men belgütäy ortaq qazanğa salmay, jeke özderi ğana jemek.) aqılı da, amalı da mol temujinniñ sıltaudı sebepke aynaldırmaq özgeşe esebi bar. anau ekeui bwdan bwrın, osı keşe ğana, qasar ağaş öqpen atıp tüsirgen äldebir torğaydı tağı tartıp alğan eken. onda da wrıs, töbelessiz. sıñayına qarağanda, bekter: «äkel beri, men alam! – degen, öktem ünmen. – äytpese…» ne istemek?
ösi orayda l.gumilev köpşilik mamandar maqwl körgen, tötenşe bir twspal aytıp edi. tarğwtay-qırıltwq esugeidiñ äuletin jwrtqa tastap ketse de, köñilden tıs qaldırmağan. jas ta bolsa janı ottı temujindi qäuip körip, onıñ ärbir basqan izin, aytqan sözin baqılap otıru üşin… inisi bekterdi tıñşı qılıp qoyğan! bizdiñ osığan üsteme retinde aytarımız – satqın ğana emes, aqılsız, topas bekter öziniñ bwl erekşe jağdayın eşqändäy jasırmay, köpe-körneu öktemdik jolına paydalanadı. sirä, ökireñdep söyleidi, ünemi qorqıtıp-ürkitip otıradı. temujin bwl zımıstan jağdayğa äuelde işten tınğan, añdap söylep, bayqap jürgen, oyınşıq esepti torğaydı irkilmei bergen, şoqır balıq ta eñ soñğı talğajau emes, biräq şıdamnıñ şekten şıqqan twsı, endi bar aşuın işke bügip, ülken balıqtı ülken şaruağa qäjetti ülken qarmaqtıñ jemi retinde paydalanu üşin, janjal-töbeleske baspağan. biräq üyge barıp, anasına eskertu, naqtı istiñ özin emes, emeurinin bildiru kerek eken. jäne, söz joq, eñ äldimen, oylağan maqsattı jüzege asıru jolın qasarğa wğındırdı. keiingi keibir zertteuşiler şamalağanday, jalğız öziniñ jağdayı jetpegennen emes. eki eresek wl kelisip, birigip, ülken şañıraq atınan jüzege asırğan şarua retinde körsetu üşin.

<div alıgn=”center” style=”color: #000000;”>alğaşqı qän
<div align=”left” style=”color: #000000;”>temujin men qasar üyge kelip, şeşeleri ögelinge özderiniñ renişin aytadı. ağayındı bekter men belgütäy bizge ünemi zorlıq jasaydı dep, bügingi jäne bwrnağı oqiğanı arağa tartadı. ögelin köñiline kirbiñ älğänimen, bala-şağanıñ ädepki dau-damayına balap, bwl sözderge onşa män bere qoymaptı. «bır äkeden tuğan ağa-bauırlar bola twra nege sıiıspaysıñdar? bizde köleñkeden basqa serik joq, qıl qwyrıqtan basqa qaru joq. ana tayjuıt ağayındar qanşama qısas jasadı, esemizdi qalay qaytaramız dep jürgende senderdiñ bereke-birlikteriñ nege kem? bağzıdağı alan-qwba-ananıñ bes wlı syaqtı bwzıldıñdar. aqır tübi naq solarday ıntımaq-wjımdı bolmaysıñdar ma. reniş-arazdı qoyıñdar!» – depti.
berik şeşimge kelgen temujin men qasar qayıra uäj aytpaydı. sadaqtarın alıp, jılısa şığıp ketedi. bekter töbeşik basında, aqtalı toğız şabdardı qarauıldap otır eken. temujin men qasar, biri – aldan, biri – arttan, oqtarın kezenip, tönip kelgende öziniñ qatal ükimge kesilgenin birden añdaydı. «tayjuıttan kek qaytaruğa şamamız jetpei jürgende, nege ğana mına meni közge tüsken qılşıq, tiske qıstırılğan siñir esepti kördiñder? sonşama ne jazığım bar edi?» – deidi. ayarlıq pa, älde özin şinimen kinäsiz sanadı ma. bälkim, öktem twrğan täyjuitpen jalğasu, tarğwtaydıñ ığına jığıla otırıp, uaqıt wtudı oylağan ba? qäytkende de temujinniñ közqäräsi twrğısınan alğanda, bekter ayıptı. jeke bas zäbirimen qatar, bükil tuğan äuletine opasız satqındıq jasap otır. bekter sadaq kezengen, tilsiz, jauapsız ekeuiniñ jibimesin, nietinen qaytpasın körip, ajalğa moyın wsınıp, jürelep otıra ketti deidi. «endi belgütäyğä zarar jasamañdar. oşağımız öşpesin!..» – depti bar bolğanı. temujin men qasar tastay qatqan qalpı, bekterdi aldı, artınan qabattasa atıp jığıp, ölikti sol arada qaldırıp, jönderine kete beredi.
ekeui aqırında üyge kelgende, asınğan sadaq, tünergen jüzderine qarap, ögelin-ana ne swmdıqtıñ bolğanın birden tanidı. «jauızdar!.. – deidi jan dausı şığıp. – qorğanımız qwlap, qayğığa batıp otırğanda qaralı is qıldıñdar! – bwdan soñğı söz temujinge arnaladı. – mınau meniñ qızu qwrsağımdı jwlqına jarıp şıqqanda uısına qan şeñgeldep kelip edi. endi enesiniñ emşegin qosa şaynaytın qwtırğan küşiktei, botasınıñ tirsegin qiğan aş buraday, tas qapqan qara qablanday, töñiregin tiridei jalmağan ınsapsız aydaharday, öşpes zwlımdıq jasadıñ!» – dep, aşu-izämen köp wrıstı, deidi «qästerli şejire». «köp wrıstı jäne eskilikti söz tarqattı, wlağattı keñes ayttı». manağı bir ülgisimen: «bizde köleñkeden basqa serik joq, qıl qwyrıqtan basqa qaru joq; tayjuıttan esemizdi qaytara almay jürgende osılay araz-qwraz bolsañdar, qaytıp ömir süremiz, qaytıp jetisemiz?!» – dep barıp bäsilädi.
ögelin sözi, keiingi zertteuşiler nwsqağanday, dästürli qarğıs emes. wrıs-sögisten göri oy salu, eskertu basım. temujin men qasarğa qarata äytilğänimen, balası ölgen söçigilge arnalğanday. äyiptäumen qatar, aqtalu. aqırı jäymä-şuäqpen bitti. al äuelgi, biz ıqşamdap bergen, epikäliq tolğau türindegi wzaq mönölögti bäjäyläp, qayta bir qarasaq, temujin tağı bir twsta «aşuın basa almağan arıstanğa» wqsatıladı, «bwlıñğırda şapqan börige» teñgeriledi, «jedelinen wmtılatın jölbärispen» şendestiriledi. dalalıq ejelgi epöstä, halıqtıñ bayırğı jäne keiingi wğımında arıstan men jolbarıs tek qana wnamdı teñeu retinde körinedi, al şene-borınıñ jöni tipti bölek – erlik pen märttik beinesi. ögelin eñ aqırında temujindi «wyalı apanın qorğağan qorqauğa» wqsatadı; qorqau qaşanda wnamsız keiipte, jebir äri jirenişti jäne tauansız maqwlıq, biräq osı qorqaudıñ özi üyelmen-wyasına jau şapqanda jürekti şığıp, ayanbay qorğanadı eken. kerek deseñiz – temujinniñ «qan şeñgeldep tuğanın» eske saludıñ özi onıñ zwlımdıq bolmısın emes, er tuğan, qaytpas bitimin qayıra eske salu esepti.
ögelin türşige twra qarğıs aytpaydı. tuğan wlı qazağa wşırağan söçigil de irgesin audarıp, böline köşpeidi. belgütäy eki ağası men ini-qarındasınıñ ortasında jüre beredi (keiinde şıñğıs hannıñ eñ senimdi tirekteriniñ biri) . temujin men qasar da eşqändäy jazağa tartılmaydı. demek, bekterdiñ jandayşaptıq qizmeti bir şañıraq astındağı ülkenge de, kişige de belgili bolğan. oraysız qazanı maqwldamasa da, opasız istiñ zañdı tüyini retinde qabıldap, jañaşa jağdaydı eriksiz möyindäydi.
biz bayandap, tüyindep otırmız, şın mänisinde däp osınday oqiğa ömirden ötti me eken? kümän aytuğa boladı. «jinaqtı tauarihta» joq. tüsinikti jağday deiik, räşid-ad-din şıñğıs han äuleti ğazan hannıñ järliğimen jazğan saray tarihşısı. altın wrıqtıñ atası, handardıñ hanı, wlı qolbası, bala kezinde, qanday sebeppen bolsa da, tuğan bauırınıñ qanın tökkeni… sırttay qarağanda, onşama wnamdı is emes. sonday-aq «qästerli şejire» de, ärqili auanı bölğänimen, osınşama şergez äñgimeni oydan qosuı neğäybil. tüptep kelgende, şıñğıs han asqaralı twlğa retinde körinedi ğoy. demek, räşid-ad-din oraysız oqiğanı attap ötken. bile twra. oğan dälel – esugei äuletiniñ arnayı kestesinde temujinnen keiingi, besinşi wl belgütäydiñ qatarında tağı bir orın bar, toltırılmay, bos qalğan. ärine, bekter.
ejelgi dala räsiminde, sol dalanıñ eñ ozıq dästür-saltı boyınşa tärbie alıp, qalıptasqan jäs-ospırım temujin – keiingi şıñğıs hannıñ berik nanımı boyınşa, kez kelgen kisiniñ eñ auır ayıbı – satqındıq. öz tobı, öz jwrtı twrıptı, üyelmen-otbasına opasızdıq jasağan bekter, et-jaqın, tuğan bauırları tarabınan eñ auır jaza – ölimge kesildi. temujin öz ükimin tura, ädiletti sanağan jäne qolı qaltıramay jüzege asırğan. qasardı qatarına tartu arqılı jeke şeşim emes, bükil äulettiñ toqtamı retinde keiipteidi. jaza qanşama qatal bölğänimen de, şañıraq qamqorı, tuğan anaları, parasattı ögilen qaralap ayıptay almaydı, müskinniñ anası, kişi şeşe söçigildiñ özi de şerin jeñildeter, wlın aqtar tolımdı uäj taba älmäğän.
ülken şañıraq iesi retinde ökimin bekitken temujin, minezi qanşama qattı bölğänimen, qandı qazağa qayıspadı, qamıqpadı dep aytu qiın. sönimen qatar, bükil üyelmen äulettiñ sırtqı qayğısı işke tüskeni, bwrınğıdan ärmen şirığıp, bulıqqanı, endi sırttan keluge tiıs, jalpığa ortaq jaña bir qäterdi kütkeni tağı kümänsiz…
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dıv alıgn=”center”>ajırğı
<dıv alıgn=”left”>arada täulik ötip, apta ozbay, tarğwtay-qırıltwq torğauıt jäsäğimen dübirletip jetip keledi. «qozılar ayaqtandı, kebe köterildi» dep şıqqan eken. yağni, esugeidiñ wldarı östi, al temujin erjetti dep. solay, nemese soğan jaqın. äytse de, «qästerli şejire» taratıp aytpağan negizgi sebep – bekterdiñ ölimine baylanıstı.
jau qarasın alıstan şalğan qorğansız äyelder men ülkendi-kişili bala-şağa ürei buıp, irgedegi ormanğa qaray qaşadı. qalıñğa jetip, şep qwruğa tırısıptı. belgütäy ağaş kesip, qormal jasadı, qasar atısa bastadı, al kişkentäy qaşığwn, temuge men temulin üşeui qalıñ bwta arasına jasırındı, dep sıpattaydı «qästerli şejire» men «altın topşı». bwl qatarda äyelderdiñ jäne temujinniñ atı atalmaydı. ärine, olar da qarap twrğan joq. temujin ğana emes, ögelin, söçigil şeşeler de sadaqqa qol saluğa tiıs.
sıñayına qarağanda, eki taraptan da oq şıqpağan, tarğwtay-qırıltwq birden-aq öziniñ talap-maqsatın alğa tartadı. «bizge temujindi şığarıp beriñder, basqalarıña qısas joq!» – depti. osıdan soñ temujin atına qamşı basıp, sıtıla jöneldi deidi. keşirek añdap qalğan tayjuıttar jabıla qusa da jetip ülgermeidi, temujin bwrqan-qaldwnnıñ tergüne biigine örlep, nu jınısqa kirip ketedi. izden adasqan quğınşılar ormandı şoqını aynala qorşap, añdıp jattı deidi.
temujin tömen de tüspei, sırtqa da şıqpay üş kün kütedi. aqırı, jau ketken bolar dep, atın qyalay jetektep kele jatsa, jüyriginiñ ertöqimi ayıl, ömildirigimen qosa, sıpırılıp tüsip qalıptı. temujin: «ayıl ağıtılmasa da, bosañsuı mümkin, al biteu ömildirik qalayşa sırğımaq? sirä, mağan täñiriniñ özi işara bildirgeni!» – dep, keiin qaytıptı. tağı üş kün kütedi. tağı da tüsip kele jatsa, şığa beris jolında bitimi qos keiipti, ülken, appaq döñbek tas keptelip qalıptı. «tañırımnıñ özi toqtatıp twr…» –dep keri bwrılıp, jäne üş tüneidi. aqırı, aşalañ-arıq qalıpta toğız kün ötkergen soñ: «adırda atausız ölgenşe, jazıda jağalasıp öteiin!» – dep, täuekel qıladı. manağı üydei qojır döñbekti aynala bitisken tal-şilikti kezdigimen otap jolın tazartıp, atın eñisten tayğanaqtata jetelep, qalıñnan şığa kelse, tayjuıttar äli künge añdıp otır eken, jabıla qorşap, bas salıp wstap aladı. wstap alıp, kiriptär qalıpta tarğwtay-qırıltwqtıñ jwrtına alıp baradı.
tarğwtay-qırıltwq temujin-balanıñ moynına «qañğa-bwğau» – keiingi qazaqşa ajırğı kigizip, erkin qozğalmas, eşqändäy qaru jasay almas därmensiz qalıpqa tüsiredi de, müsäpir twtqın retinde auıl aralatıp, är küni bir üyge qondıradı. öziniñ kim ekenin, esugei wlınıñ kim ekenin jalpı jwrt köñiline tüyip, qorqıp, türşigip otıruı üşin, eñ bastısı – twtqın bala eşbir ädämmen jwğısıp ketpesi, üyrenşikti raqım körmesi üşin. jäne qay üyde qalay qabıldağanın jiti tekserip twrsa kerek.
tüz jwrtınıñ ğwrpında beibit jağdayda kisi öltiru – eñ ülken qılmıs sanaladı. onıñ üstine temujin – keşegi aybarlı esugei-bahadwrdıñ wlı, qabwl-han äuleti, kerek deseñiz, tarğwtay-qırıltwqtıñ özimen altınşı ata – qaydu-hannan tabısatın jamağayın tuıs. biräq äldebir balıqqa talasıp, tuğan inisin atıp tastadı degen auır ayıbı bar. önimen birles qasar qanday da jazadan tıs bolıp şıqtı. anığında, temujinniñ eñ ülken kinäsi – «közinde – wşqın, jüzinde – nwr», ol da qyattıñ ejelgi handarınıñ äuleti retinde bolaşaqta bilikke talasuı mümkin, tım qwrsa, ösip jetile kele, oyrandalğan, tonalğan oşağınıñ esesin qayıru üşin äldebir bülik wyımdastırsa nesi bar. sondıqtan da temujinnen qwtılu kerek edi. arıtıp, arşatıp, auru-sırqaulı qılıp, diñkeletip, «öz ajalınan» öltiru, ölmese de, jigerin jasıtıp, sağın sındırıp, qorqaq, jasıq, isalmas beişärä qılıp şığaru. qäytkende de ayauşılıq joq.
moynına ajırğı kigizilgen, qolı auzına jetpeitin temujin-bala aş-jalañaş qalpında, kün sayın bir üydiñ bosağasına tünep, qisınına qarağanda, köktemeden jazğıtwrımğa deiin, altı-jeti apta boyı kiriptär küy keşedi. qañğa qajağan moynı qotırlanıp, iriñdi jarağa aynalıptı. osı arada «qañğa-bwğau» turasında azğana derek. bwl ataulı moyıntwrıq-qolaudıñ arğı zamandağı qalıbı qanday bolğanı naqtı dereksiz. keiingi, ortağasırlıq minyatyuralar arqılı jetken suretinen alıs bolmasa kerek. bwl – kädimgi, juantıq ayır ağaş, eki basında tağı da ayır bwtaqtarı bar. ülken ayır twtqınnıñ moynına kigizilip, köldeneñ bästiriqpen bekitiledi, qalğan eki bwtaqtıñ älgindei twyıqtalğan qos ayırına bileziktep, eki qol (nemese, jazanıñ jeñiline oray, bireuine ğana, bir qol) swğıladı; qol ilikpegen qalpında twrmaq, al moyın arlı-berli bwruğa kelmeidi, jatıp-twru azap ekeni aytpasa da tüsinikti. älbette, keşegi esugei-bahadwrdıñ wlın, basqanı qoyğanda, nebäri on tört jastağı jetkin balanı ayap, müsirkeitin, mümkindiginşe jağdayın jasap, mehnätin jeñildetuge tırısatın kisiler joq emes, alayda, bäri de qatañ baqılau astında, bäri de tarğwtaydan qorqadı. äytkenmen, qauıp-üreiin jeñgen janaşır adamdar da wşıraspay twrmaydı. sonıñ biri – küyeui kirme merkit, özi tayjuıt törkindi tayju-egeşi deitin kempirdiñ esimi saqtalğan. üyine aynalıp qonğan sayın temujinniñ qantalap, qotırlanğan moynına may jağıp, ağaş pen aralıqqa jwqa, jwmsaq kiiz salıp, älbette, tamağın da täuirlep berip, şäşin tarap, bit-sirkeden arıltıp, qadarınşa qamqorlıq jasaydı eken.
jer türlenip, jwrt mamırlap, jäyläuğä endei qonğan mezgil, on altısınan tolğan ay döñgelene qızarıp tuğan küni auılda dästürli jaz merekesi ötedi. tün bolıp, toy tarqap, jwrttıñ bäri bosañsığan bir mezette, temujin, sirä, kezekti qonalqa üyine apara jatqan küzetşi jigitti moyıntwrıq äğäşimen basınan bir-aq wrıp esten tandırıp, twra qaşadı. onandı örlegen toğayğa kire bere, bwl jaqtan körinip qalarmın dep, twpa-tura suğa kelip tüsipti. özenniñ biik jarqabağınıñ astında, ajırğısın ağısqa beiimdei, wzınınan salıp, sudan betin ğana şığarıp, şalqasınan jata ketedi.
bül eki ortada esin jiğan küzetşi jigit: «bwğaulı baladan ayrılıp qaldım!..» – dep oybay salıptı. endi abır-dabırda qaytadan jinalğan jwrt japırlay jügirisip, onannıñ ormanın oñdı-soldı süze bastaydı. öz kezeginde özen jağalap jürgen, ruı swldws, sorqan-şira degen kisi suda jatqan temujinniñ däl üstinen şığadı. biräq sırtqa belgi bermeidi. «qozğalmay jata ber, seni körsetpeimin!..» – dep, izdegen jönimen ketedi.
temujin tabılmaydı. jwrt qaytadan jinalıp, endi qaydan izdeimiz dep keñeskende sorqan-şira: «ärkim jaña özi qarağan jerin tağı bir ret mwqyat tekserip şıqsın», – depti. soğan kelisip, qaytadan izdesedi. sorqan-şira temujinniñ twsınan öterde: «jaraysıñ! qäumetiñ zor, aqılıñ mol eken! jata ber, atalas tuıstarıñ seni tütip jeuge äzir, biräq qorıqpa, qwtılıp ketersiñ…» – depti.
qäyirä süzgenmen, temujin tabılmaydı. köpşilik tağı da dağdarıptı. bwl kezde ay da batqan eken. sonda sorqan-şira: «tayjuıt ağayındar! sender bar kisiden süttei jarıqta ayrıldıñdar. endi tas qarañğıda qalay tabamın dep twrsıñdar? suda silemi joq, auada izi joq. osı sabılğanımız büginge jeter. endi manağı izimizben arlı-berli qaraylap, sodan soñ qaytayıq. erteñ, kün jarıqta jaqsılap izdeimiz. qayda wzap ketpek, moynında qañğa, özi jayau», – depti. qalğan jwrt mwnı da maqwl köredi.
sörqän-şira qaytar jolında tağı da temujinge kelip: «seni qäzir, üşinşi märtede wstay almasaq, erteñ jaqsılap izdeitin boldıq. jwrt ayağı basılğan soñ jöniñdi tap. şeşeleriñe, bauırlarıña jetip al. meni körgeniñdi jan adamğa bildirme!» – dep, kete barıptı.
jwrt ayağı basıldı. küren tügelimen wyqıda. endi temujin aqılğa saladı. moynında qañğa, aş-jalañaş, öz auılına qalay jetpek. qanşa jürse de wzay almaydı, erteñ kün köterilmei-aq qarmap aluı anıq. osı ötken tüni ğana jañağı sorqan-şiranıñ üyine qonıp şıqqan eken. otağasınıñ eki wlı şıñbay men şılağwn («jinaqtı tauarihta» jılauqan) , jandarı aşıp, moynındağı qañğanıñ qarısqan tiegin bosatıp, jäylänip wyıqtauına septesken. sorqan-şiranıñ özi jaña ğana, köre twra wstamay ketti. eşkimge äygilemedi. «basqa amal joq, jaqsılıq bolsa tek solardan», – dep oylap, özendi jağalap, bwqpantaylap jürip, izdegen üyin şamalaydı.
swldws sorqan-şira tayjuıtqa täueldi, sıbay taptan, bükil ötbäsimen qizmetşi qoñsı, tüni boyı süt pisirip, qımız pispekteidi eken. sabanıñ kümpildegen ünimen tura tauıp, üyge kirip kelgende sorqan-şira şoşıp ketedi. «men sağan jöniñe qayt dep edim ğoy. nesine kelip twrsıñ!?» – deidi qabıl körmei. sonda eki wl – şımbay men şılağwn ara tüsipti. «twrımtaydan sağalağan torğay da bwtadan pana tabadı. biz sol bir tüp bwtaday bolmadıq pa? bosağadan attap twrğan kisini nege keudeden qağamız?!» – depti. äkelerin tıñdamay, temujinniñ qañğa-bwğauın sıpırıp, otqa laqtırdı deidi. qarındastarı qadağan as alıp beredi. eki wl temujindi tısqa, arbağa tielgen jün arasına jasırıp, sırttay közep, bağıp-qağıp otırudı qarındasqa tapsırıptı.
tayjuıttar qanşa izdegenimen, erteñinde temujindi eşqäydän taba almaydı. at jeter jerdi adaqtap, ekinşi küni de eşteñe şığara almaptı. üşinşi küni, wzap keter jöni joq edi, öz kürenimizde, äldebir üyde, äkesiniñ eski nökerleriniñ birin panalap, jasırınıp jatqan joq pa dep, jwrttıñ üy-jäyin jappay tinte bastaydı. kezek sorqan-şiranıñ üyine de jetedi. işti qarap, endi sırtqa şığıp, jün tielgen arbanı aqtarıstay bastaptı. tabuğa jaqın qaldı deidi. sorqan-şira: «mwnşama ıstıqta, pısınağan jün işinde qanday kisi jatpaq», – depti. tintuşiler arbanı jäyinä qaldırğan eken.
täyjuittär wzağannan soñ sorqan-şira aytıptı: «zäremdi zär tübine ketirdiñ ğoy. endi jöniñdi bil», – deidi. keşine ağauız jiren bedeuge ertöqimsiz, jäydäq mingizip, qäjetti azığı men susının saylap, ottıq-şaqpaq wstatpay, biräq eki öğimen sadağın berip, attandırıp saldı deidi.
qütqärilğän qonağın däp osılayşa jabdıqtau mänisin jobalauğa boladı. ertöqim – tanıma dälel, ottıq – arnap berilgen ayğaq, endi temujin wstala qalğan jağdayda kim kömekteskenin naqtı tabu mümkin emes. al eki öğimen amalsız berilgen sadaq – sırtqa aybar, özine senim üşin ğana, atısıp ayqasuğa jetkiliksiz, yağni temujin quğınşınıñ qanın tögip, şinimen jazıqtı bola älmäydi.
keiin, küşine engen, birşämä ökimge jetken kezinde şıñğıs han keşirek kelip qosılsa da, sorqan-şiranı bükil äuletimen hoş qabıl aladı, artınşa biik märtebege jetkizedi. (tek şıñğıs hannıñ jalğas wrpaqtarı atalarınıñ qısıltayañ jağdayda tolıq jabdıqtalmauın äjeptäuir kinärät sanasa kerek.) sorqan-şiranıñ ülken wlı jılauqan – äskerbäsi bahadwr bolğan, aqır tübinde tarğwtay-qırıltwq osı jılauqannıñ nayzasınan ajal tauıptı. mwnıñ bäri jiırma bes-otız jıldan soñ. al qäzir…
temujin eski jwrtına jetip, köşip ketken auılınıñ iz-sorabı boyınşa, onandı örlei jürip, daryağa künbätis jaqtan kelip qwyatın qımwrqa özenine şığadı. arı qaray jol kesip, qımwrqanıñ beder deitin bwrama müyisindegi qorşığwy-bwldaqta otırğan tuğan auılın tauıptı. şeşelerimen, bäuirlärimen qosılğannan soñ odan ärmen üdere jılısadı. aqırı, aynala köşip, bwrqan-qaldwnnıñ tüstik beti, kökö-nor köliniñ töñiregi, kürelgi qoynauındağı señgür özeniniñ sağası, qara-jürügen deitin jerge bayızdaptı deidi. osı derektiñ barlığı da naqtı bolsa kerek. alayda, ülken özen onannan basqa jılğalı su, meken-jäy, qırqa-beles, tipti ataqtı bwrqan-qaldwnnıñ özin bügingi eşbir kärtädän taba almaysız. şıñğıs hannan keiin, öketäy, möñke qağandardan soñ, hiii-hıw ğasırlar şeginde wlı daladağı joyqın, keñ kölemdi, jaña bir azamat soğısınıñ nätijesinde jalpı jwrtı batısqa – däşti-qıpşaq pen jetisu, sır boyına tüp köterile auğannan soñ, bayırğı halqınıñ neşe mıñ jıldıq qonısı qañırap qalğan, elsiz, iesiz jwrttağı, taqau körşilerge deiin mağlwm şetkeri ataular demesek, qanşama tauşıq pen jazıq, meken-twraqtıñ, kişi-girim özen-sudıñ atı da zatı da birjölä wmıtılğan. qwlazığan baytaq alapqa eki jarım ğasırdan soñ kelip ornağan halha jaña qonıstarğa jañaşa, özinşe ataular beredi. äytpese, bwrqan-qaldwn bastap, delün-büldäqpen tüyindeletin barlıq tau, qırqa men beles, qonıs-jäyläu sol, mıñ jıl bwrınğı ornında twr, ejelgi el-jürtimen birge qoparıla köşip ketken jöq…

<div align=”center” style=”color: #000000;”>şürjen tütqini
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>bız temujin-balanıñ tayjuıt kiriptärliği turasındağı hikäyani «qästerli şejire» negizinde bayandap, räşid-ad-din arqılı naqtıladıq. bolaşaq şıñğıs hannıñ ğwmır keşuindegi eñ bir qäterli, äri kidi oqiğa, sırttay qarağanda, epikäliq sıpatta köringenimen, eşqändäy äsiresi men asırası joq, şınayı tauarih ekeni kümänsiz. köne jwrt, onıñ eskilikti ğwrpı men minez-qwlqı jäne bağzı zaman keipi naqtı bederlengen. jas balanıñ twrpat-twlğası da ayqın tanıladı. bayıp pen parasat, jiger men quat, özgeşe qajır. aqırı, sätti jağdaylar toğısında, ölesi twtqınnan aman şıqtı. biräq sol beti qwtılıp ketti me?
«qästerli şejire» boyınşa, kiriptärliq jäbir-japa ösimen bitedi. şındığında, bäri basqaşa bolğanın köremiz.
qäşqin balanı izdeu sol kezdegi tayjuıt ordasınıñ töñiregimen şektelmeui anıq. älbette, kün wzatpay-aq anada temujin twtılğan qonısqa baradı. odan äri… keşe ğana temujin iz kesken söräppen jaña jwrttı bwlar da tapsa nesi bar. keler apta, kelesi ayda taba almağan jağdaydıñ özinde arğı ay, ekinşi jılda… dolbarğa salmay, naqtı bayıptasaq, däp osılay.
rasında, esugei wlınıñ tınış otırğan kezinde kelip tiisken tarğwtay-qırıltwq endi qäytpek – özin bükil el-jwrtınıñ aldında pwşayman qılıp, äri sonşama azap, qorlaudan soñ, işke baylanğan kek, şemenmen ketken, tumısı özgeşe temujindi wmıta qaluı aqılğa sıimaydı. torğauıt jäsäğimen japırlay attandı, izşil jigitteri köşken auıldıñ jön-sorabın op-oñay taptı, aqırı, qaldwn taudı aynala süzip jürip, qaşqın balanı qayıra wstadı. bwl jolı da öz qölimen, ölimnen ärmen azapqa attandırıptı – atı da, zatı da bölek, äri öktem jwrt şürjenge bwğaulı qwl retinde birjölä ötkizip jiberedi. äuelgi qorlıqtan on ese, su tübi qwrdımğa keter özgeşe sıbağa.
bwl tötenşe jağday turalı derek bizge çjao huñ qaldırğan «men-da bei-lu» arqılı mağlwm. «şıñğıs handı bala kezinde şürjender twtqınğa alıp, qwldıqqa jegedi…» – deidi. qanday jağdayda qolğa tüsti – däyektep aytpağan, tarğwtay-qırıltwq esimi de atalmaydı. biräq bolaşaq şıñğıs hannıñ tszin jwrtında kiriptärliq keşui – kümänsiz şındıq retinde habarlanğan. şürjen-tszin imperyasi bükil dala jwrtın sırttay, özine bodan sanağan, alım-salıq artıp, onıñ üstine, köşpendi qauımdı eñse jazdırmay, birjölä janıştau üşin, eki-wş jıl aralatpay, saqarağa qalıñ qol şığarıp, jaña ösip kele jatqan jas jigitterdi qırıp ketip otırğan, mal öljäsimen qatar, qanşama twtqın aydap qaytqan. temujin osınday, kezekti şapqındardıñ birinde qolğa tüsti dep şamalauğa da bolar edi, biräq bükil üyelmennen jalğız özi ğana boluı – eşqändäy kümänğä jol qaldırmaydı, şürjen qwldığı tek qana tarğwtay-qırıltwqtıñ isi.
temujinniñ azaptı kiriptärliq kezeñi twpa-tura on jıldan astam uaqıtqa sozılıptı.
osı oraydağı birden-bır derek közi «men-da bei-lu» alğaş ret orıs sinölögi, tarihşı v.väsilev audarmasında 1857 jılı jarıqqa şığıp, ğılımi aynalımğa tüsken edi. alayda, öz kezinde aytarlıqtay nazarğa ilinbei, tek 1975 jılı, ol da orıs oqımıstısı n.munkuevtiñ jetildirilgen, tolıq äri jan-jaqtı däyektemesimen jaryalanğan jaña audarmasınan soñ ğana euröpä tarihşılarına keñinen mağlwm boldı. bizge belgili ädebiette, çjo huñnıñ atalmış tosın mağlwmatına alğaş köñil audarğan – şıñğıs han turasındağı mändi mönögräfya avtorı p.räçnevski (1983) . alayda, nemis tarihşısı bwl oqiğanı ataqtı twlğanıñ jas bala emes, tolğan, tolısqan şağına – sätsiz dalan-baljwt şayqasınan soñğı kezeñge telidi, onda da twtqın emes, bügingi tilmen aytqanda, emigränt, jeñiliske wşırağan şıñğıs han şürjen ökimetiniñ kelisimi boyınşa, äldeneşe jıl boyı osı imperyani panaladı dep sanaydı; bwl kezde toğrıl han da ata jwrtınan quılğan, endi osı toğrıl men temujin tszin patşalığınıñ saqarada öz tärtibin ornatuına qäjetti kepilder retinde 1195 jılı qaytadan ökimge jetkiziledi-mis.
p.räçnevskidiñ özi de senbeitin bwl dolbar orıs oqımıstıları tarabınan meilinşe qoldau tauıp, odan ärmen öristedi. çjao huñ deregin jarım-jartılay qabıldağan l.gumilev şıñğıs han 1186 jılı twtqınğa tüsti, on jıldan astam kiriptärliqtä bolıp, aqırı qaşıp şıqtı dep mälimdeidi. keiingi orıs tarihşılarınıñ biri a.domanin osı l.gumilev pen bwrnağı p.räçnevskidiñ aralığınan tabılıptı. 1186–1196 jıldar aralığında twtqında boladı, biräq osı soñğı kezdegi tatar büligine baylanıstı, qarama-qarsı küş retinde paydalanu maqsatında tszin-qıtay ökimetiniñ özi bosatıptı. bwl arğı-bergi bilgir tarihşılardıñ eşqäysisi, çjao huñ deregine süyene otırıp, onıñ «şıñğıs han jas bala kezinde…» (ejelgi qıtaydan bügingi orısqa tärjimäsi: «çingis v mälöletstve bıl zähväçen…) , – dep, nığırlap, naqtı aytqan sözderine nazar audarudı qäjet tappağan. tek tüysigi joğarı jäne zerdeli r.hräpäçevski ğana bwl derektiñ mezgildik ayasınan auıtqımaydı, äytkenmen bolaşaq şıñğıs hannıñ şürjen twtqının qisınsız sanaptı, mwndağı «şürjen» – şarttı belgi dep qana qaraydı, şındığında sonşama zaman tayjuıt twtqınında bolğan eken.
keiingi batıs pen şığıs zertteuşileriniñ basım köpşiligi temujinniñ şürjen twtqının mülde qabıl körmegen. eñ negizgi uäji – basqa eşbir tarihi jädigerde joq, tek qana çjao huñ jazbalarında ğana wşırasatın, yağni kümändi derek desedi. olay bolsa, äygili «qästerli şejire» de jalğız dana köşirmesi saqtalğan eñbek, basqa eşbir nwsqası joq, esebi bwl şığarmanı töläyimen manswq qıluımız kerek. ataqtı «altın topşınıñ» tüpnüsqäsi da bir-aq dana. mwnday mısal arğı-bergi tarihnamada ondap kezdesedi. japa-jalğız köşirme ğana emes, basqada joq, bir ğana eñbekte wşırasatın qanşama qosımşa mağlwmat. al şıñğıs hannıñ şürjen kiriptärliği turasındağı oqiğa atalmış şejirelerde jäne «jinaqtı tauarihta» nege aytılmağan desek, sebebi tipti oñay. bükil älemdi jaulağan jihänger, handardıñ hanı şıñğıs qağannıñ jas äri jetim kezinde jaqın ağayınnan azar körui – tabiği jağday, osınşama qiındıq pen küres onıñ özgeşe bolmısın ayqınday tüspek, äri tayjuıtqa qarsı keleşek qırqıstıñ negizgi bir sebebi retinde beinelenbek, jäne, eñ bastısı – tayjuıt twtqını ol zamanda jalpı jwrtqa belgili hikäya, jasırıp qalu mümkin emes. şürjen jağdayı basqa. ol kezde assa wzınqwlaq qana jäne sonşama iri şıñğıs han keiinde özi jaulağan şürjende twtqında bolıptı, qwldıq qamıtın kiipti degen söz – onşama abıroylı kep emes, sondıqtan «qästerli şejire» de, «jinaqtı tauarih» ta irkip, jasırıp qalğan. ökimettik resmi nwsqalar negizindegi «şen-vu tsin-çjen lu» – «äulie jihängerdiñ jeke jorıqtarı» men «yuan şi» – «yuan tarihınıñ» jağdayı da däp söläy.
bügingi zertteuşilerdiñ ekinşi bir uäji tipti jorasız. senuge bolmaydı deidi. çjao huñ – qwpya barlauşı, bügingi jalpaq tilmen aytqanda, şpion eken, bwl jağdaydı jaqsı bilgen ağayındar ünemi köpe-körneu jañsaq, qäte, adastıratın derekter berip otırğan deidi. söytip, keiingi tüyte wğımdı sol qalpında ötken zamandarğa köşirippiz jäne, tañ qalarlığı, batıs pen şığıstıñ qanşama bilgiriniñ barlauşı-şpionnıñ jwmıs täsili turasında osınday şalağay tüsinikte boluı.
çjao huñ – öñtüstik qıtay – swñ imperyasi şekäräliq ökimetiniñ arnayı elşisi retinde 1220-1221 jıldarı, ilkide ğana şıñğıs han wlısınıñ qarauına köşken pekinde bilik qwrıp otırğan wlıs-begi jalayır mwqalı-noyannıñ ordasında meimän bolğan dedik. älbette, barlıq zamandağı elşiniñ barlau, bayıptau maqsatı bar. swñ patşalığınıñ ejelgi baqtalası – söltüstik qıtayda ökim etetin tszin-şürjen memleketi auır jeñilisterge wşırap, köp jerinen ayrılğan, endi şıñğıs hannıñ sartauıl jorığınan oraluın kütip, qaltıldap otırğan. eke moğwl wlısınan eşqändäy qäter oylamağan, kerisinşe, onı şürjen men tañğwtqa qarsı bolaşaq odaqtas sanağan swñ ökimeti şıñğıs han jäne onıñ jwrtı turasında naqtı äri meilinşe şınayı mağlwmat jinaqtauğa müddeli bolatın. al öz küşine sengen eke wlısta bügingi wğımdağı qwpya joq edi (mäselen, äskeri wjım, soğıs täsilderi, qaru-jaraq jöni; twrmıs-salt, ädet-ğwrıp jäyin aytpağanda) . mwnıñ tağı bir ayğağı – keiindegi kärpini, rubruk jäne basqa da elşilikter aqparınan anıq añdaladı. al biz söz etip otırğan jağdayda, şıñğıs han şürjen twtqınında boldı degen derek, kerisinşe, sırtqa şıqpay, bügilip qaluğa tiıs. jaña aytqanımızday, wlı qağandı köteretin, sonşama abıroylı oqiğa emes. mwqalı-noyan da, basqa äskerbäsilär da onday baqay-esepti bilmegen. tüz twrğındarına tän aşıq köñilmen, bolğandı bolğan qalpında bayandağan. eñ aqırı, şıñğıs hannıñ üy-jäyi, qatındarı men wl, qızdarı, wlıstıñ wlıq kisileri turalı qanşama şınayı aqpar beredi. (osı orayda, şıñğıs hannıñ naqtı jası turasında çjao huñ keltirgen, twstas zamandağı birden-bır, naqtı derek te teriske şığarıladı. mwqalı jäne basqa da noyandar şıñğıs handı tolısqan, kemel twlğa retinde beineleu üşin onıñ jasın ösirip aytqan desedi. yağni, 1262 jılı tuğan şıñğıs handı 1255 jılğa jiberipti. mwqalı-noyannıñ körsetuinşe, bwl kezde şıñğıs han alpıs bes-alpıs altı jasta, sonda, mwnşama ösirip aytudağı maqsat ne – däl osı rette şın kemel – alpısqa tolmağan elu segiz emes pe, ol zaman tügili, qäzirdiñ özinde alpıstan asqan ğwmır – kärilik, wlğayğan jas esebinde.)
çjao huñ deregin teristeuşilerdiñ üşinşi bir uäji tipti soraqı. qıtay elşisi mwnday derekti şıñğıs handı özderine jaqındatu, yağni, ejelden etene etip körsetu üşin oydan şığarğan desedi. swñ men tszinnıñ arası jer men köktei. swñ – tüstik imperya, özin ejelgi qıtaydıñ birden-bır mürägeri sanağan, şınında da, nağız, taza qıtay wltınıñ memleketi. al tszin – jarım-jartılay teristik qıtay jerinde ornalasqan, şürjen halqınıñ biligindegi, köpültti patşalıq, negizgi jwrtı qıtay tekti bölğänimen, swñ imperyasi onı eşqäşän da qıtay wlısı sanamağan, şürjen ökimetin zañdı bilik retinde moyındamağan. esebi, bükil şürjen jwrtınan jerip otırğan qıtay onıñ twtqınında bolğan kisini özine etene jaqın körui aqılğa sıimaydı. osığan jalğas tağı bir «dälel» – şıñğıs han qıtay tilin bilmegen, arnayı şaqırılğan çañ çun ärşätpen tilmäş arqılı söylesipti, eger sonşama zaman tszin twtqının ötkerse, qıtayşa üyrenip şığuğa tiıs edi, desedi. bwğan aytarımız – temujin qıtay twtqınında emes, şürjen twtqınında bolğan, al şürjen – twñğıs tekti halıq, bügingi jalğası – mançjur, tumısı da, tili de kädimgi qıtaydan mülde basqa jwrt jäne ol zamanda ataulı wlıs qwramındağı jwrt bügingidei aralaspağan, tszin imperyasiniñ teñ jarım jeri, wlı dälämen tikelei şektes bükil söltüstik öñir tek qana şürjen halqınıñ qonısı.
aytpaqşı, osı orayda jäne qağannıñ jasına qatıstı tağı bir keri «dälel» – eger şıñğıs han 1255 jılı düniege kelse, twñğış wlı joşı onıñ jiırma segiz jasında tuğan bolıp şığadı, dala jwrtınıñ twrmısında jigitter erte üylenbek, yağni, bwl da mümkin emes jağday, desedi. temujin şürjen twtqınına baylanıstı keş üylendi, alğaşqı balasın da keşigip kördi dep sanasañız, bäri de ornına keledi.
sönimen, mwqalı-noyan jäne onıñ ğwzırındağı äskerbäsi, wlıqtar men bekter qasaqana qäte mağlwmat berdi, çjao huñnıñ tüyindi derekteri tügel teris, jañsaq deitin dolbardıñ eşqändäy qisını joq. eke wlıs pen tszin aralığın zertteudi negizgi maqsat twtqan, sartauıl jorığınan soñ bwl tarapta keñ kölemdi maydan aşılu mümkindigin ayqındamaq bolğan çjao huñ, basqası twrıptı, däl osı şürjen mäselesinde ayrıqşa ijdäğät tanıtuğa tiıs edi. şıñğıs hannıñ jas kezinde bwl jwrtta wzaq merzimdi twtqında boluı – memlekettik müdde men jeke bastıñ öştik-kegi wştasıp, şürjen soğısınıñ odan ärmen jalğasuınıñ kepili tärizdi körinse kerek. çjao huñnıñ resmi esebindegi, atap aytılmasa da, tötenşe aqpar negizinde bayıptalğan twspalınıñ mänisi osınday. al eke moğwl wlısındağı ataqtı qolbası äri biik märtebeli wlıs-begi mwqalı-noyan, eñ aqırı, öziniñ ämirşisi şıñğıs hannıñ neşe jasta ekenin de bilmedi, onıñ ğwmır keşuindegi eleuli oqiğalardan beihäbär boldı, nemese, osınıñ bärin qasaqana, ötirik ayttı, äytpese, qıtay diplomatı qolaylı aqpardı tügelimen oydan şığardı dep şamalaudıñ özi, ülken ğılım tügili, jwpını esepke kelmeidi. biz amalsızdan däyektep, bardıñ bar ekendigin däleldeuge mäjbür bolıppız. zerdeli ğılımda jalpığa belgili: arğı-bergi qıtay elşileri men sayahatşılarınıñ jazbaları mümkindiginşe şınayı, naqtı derek, ayğaq, mağlwmattar negizinde qwrastırıladı. bwl – ejelgi zamannan bastap, qıtay räsiminde qalıptasqan, aynımas dästür. çjao huñ da üyrenşikti joradan aynımağan.
sayıpqıran şıñğıs hannıñ közi tirisinde jazılğan, eke moğwl wlısı, köşpendiler bolmısı turasında ayrıqşa qwndı mälimet jinaqtalğan «men-da bei-lu» bılay deidi:
«şiñğis handı bala kezinde şürjender twtqınğa alıp, qwldıqqa jegedi, sodan aqırı on jıldan keiin äreñ qaşıp qwtılğan…»
çjao huñ şıñğıs hannıñ ötken ğwmırın täptiştep tekserudi maqsat etpegen. bwl derek – özderi de jaulas şürjenge tikelei qatıstı bolğandıqtan ğana nazarğa ilinip, tañbağa tüsedi. endi töliğimen keltireiik:
«şiñğis handı bala kezinde şürjender twtqınğa alıp, qwldıqqa jegedi, sodan aqırı on jıldan keiin äreñ qaşıp qwtılğan; osı sebepti ol tszin memleketiniñ barlıq jağdayın jaqsı biledi…»
bül «barlıq jağday» – älbette, qwldıq qamıtınan tıs, şaruaşılıq, äleumettik mäselelermen ğana şektelmese kerek, eñ bastısı – memlekettiñ işki ahualı jäne… söz joq, äsker isi. bwğaudağı qwl ne bilmek? osı orayda, şürjen-tszin imperyasindäği qwl ielenu ürdisine qatıstı azğana däyek. yağni, temujinniñ şürjen twtqınında ötkergen on jıldıq ahualınan eles.
şürjen – klässikäliq wğımdağı qwl ielenuşi memleket bolğan joq. alayda, ökimettiñ qäläuimen emes, jekelegen twlğalar erkimen, qwl ielenu keñinen öris alğan eken. şürjen jwrtı turasında tolımdı, tübegeili zertteu jazğan m.vöröbev tszin wlısındağı qwldıq jüyeni patryarhaldıq sıpatta boldı dep belgileidi, yağni, ädette qwldar eñbegin üy jwmısında jäne derbes şaruaşılıqta paydalanğan; ülken wlıqtar menşigindegi qwldar sanı birer mıñğa tartsa, jekelegen iri baylardıñ ieliginde eki jüz-wş jüzden aspaydı, al özindik jağdayı bar qatardağı üyelmen bır-eki kisi ğana wstaytın bolğan. bwl qwldardıñ basım köpşiligi ärqili soğıs twtqındarınan qwralğan. sönimen qatar, kedeilengen borışqorlar qwldıqqa tüsedi, künin köre almağan jekelegen müskinder özin qwldıqqa satadı jäne ölim jazasına kesilgen ayrıqşa auır qılmıstılardıñ otbası da, sot ükimi boyınşa qwldıqqa berilgen. qwl ataulı naqtı bwğausız, biräq basıbaylı, eriksiz, arzan, tegin jwmıs küşi retinde şaruağa jegilgen. sönimen qatar, qwldardıñ orınsız jäbir-japağa wşıramaytın, qyanattı ölimge kesilmeitin özgeşe qwqığı saqtaladı. bwl tarapta imperätör uludıñ (1161–1189) arnayı zañı da bolğan. bwl zañ boyınşa, qwlğa orınsız qataldıq jasağan qöjäyinniñ özi jauapqa tartıladı eken.
şürjen jwrtınıñ bastapqı, negizgi käsibi – añşılıq, odan soñ mal ösiruge jetisken, aqırı, teristik qıtaydı alğannan keiin otırıqşı şaruaşılıqqa ayrıqşa män bere bastaydı. osı rette bizdiñ temujin-bala äuelde ärqili qol jwmısında boldı, üy qizmetimen qatar, tikelei baqılau astında ketpen şauıp, egin suğardı dep jobalauğa boladı. ärbir qöjäyin öz qwlın tiımdı paydalanuğa tırısatının eskersek, saqaradan şıqqan twtqın bala köbine-köp mal baqtı dep şamalar edik. temujin atalmış on jıl ömirin, söz joq, teristik-şığıs taraptağı qalıñ şürjen arasında ötkerdi, keiinde jaulanğan qıtay şegi, nemese odan da äri, sıñsığan hanzu işinde boluı qisınsız. al negizinen mal sümesine qarağan bayırğı şürjenniñ bastı baylığı – jılqı men siır bolğan. siırdı täbinimen ösirip, jılqını jüzdep, mıñdap aydağan. müyizdi qaranı sauın jäne küşkölik retinde baqsa, jılqı – äskerdiñ minis atı, memleket tarabınan ayrıqşa män berilgen tülik. qwldıqta jürse de, qol-ayağı bwğausız jılqışı temujin as-sudan tarıqpay, birşämä erkin ğwmır keşuge tiıs. äytse de, twtqınnan qaşıp qwtılu qiın, tipti, mümkin emes deimiz. jer ayağı tım şalğay, el birşämä tığız qonıstanğan, basıbaylı qöjäyinnän qalay ketse de, aralıqta twtıluı anıq. äytpese, wzaq on jıl jürmes edi. odan soñ da neğäybil jağday. qaşıp qwtıludan göri jarya azattıq alu jolı jeñilirek eken.
jälpi, özin küñfudzi iliminiñ izbäsäri, onıñ işinde ädämgerşilik, meiirbändiq qağidaların wstanuşı sanağan tszin ökimeti qwldıq tärtipke qarsı bolğan, biräq qalıptasıp ketken jüye retinde, amalsız moyındağan. dese de, el işindegi qwldardıñ jağdayın qaldarınşa jeñildetuge tırısadı eken, keide memlekettiñ tikelei ğwzırındağı qwldarğa dürkinimen erkindik berip, jeke qöjäyindär ieligindegi, tötenşe jağdaylarda kiriptärliqqä tüsken, nasıl-tegi tuıstas qwldardı top-töbimen satıp alıp, bostandıqqa şığarıp otırğan. jäne qwldar azattıqqa jetetin ärqili jağdaylar, mäselen, erekşe qizmeti üşin, qöjäyindi, nemese onıñ jaqındarın äldenedei qäterden saqtap qalğanı üşin bostandıq beru, tuğan-tuısqandar tarabınan tölem negizinde qamıttan qwtqaru dästüri qalıptı tärtipke enipti. sönimen qatar, alğaşqı imperätör ägudä (1113–1123) bekitken nizam boyınşa, sırtqı jürttärmen soğısta erligimen közge tüsken qwldar birinşi kezekte azat bolğan. bwğan qarağanda, basıbaylı qwldardıñ ärqili ahualda bayırğı äsker qatarında soğısqa kirui üyrenşikti jağday eken.
üzäq on jıl boyı kiriptär kepte jürgen temujin aqır tübinde bostandıqqa jetti. «qaşıp şıqtı» deidi çjao huñ. älbette, mwqalı bastağan noyandar sözi. solay aytqan. bizdiñ bayıbımızda basqaşa. nege tura on jıldan soñ? kämeletke jetken, küş-quatı tolısqan soñğı bes-altı jıl boyı nege qaşpağan? säti tüspedi deiik. äytkenmen…
büğäusiz bolsa da basıbaylı qwl şürjen imperyasiniñ «barlıq jağdayın» qalay tanıp, bilmek? älbette, «bar jağdayı» bolmasa da, biräz närseni bilu üşin äjeptäuir erkindik kerek. al çjao huñ atap aytadı. bolaşaq şıñğıs han twtqın kezinde şürjenniñ «bar jağdayın jaqsı bilip» şıqqan! bwl atausız bilginiñ işindegi, qıtay diplomatına eñ kerektisi… äsker isi!
biz temujin – bolaşaq şıñğıs han şürjen twtqınınan qaşıp qwtılğan joq, aşıq, jarya türde bostandıq alu nätijesinde ğana qwldıq qamıttan qwtıldı dep bayıptaymız. mal baqqanı üşin emes, şürjen wlısınıñ sırtqı soğıstarında qatardan ozğan ayrıqşa erligi üşin!
bül kezde tszin imperyasiniñ bastı dwşpandarı – swñ men tañğwt. sonda, kezekti bir, nemese birneşe maydanda şürjenniñ qalıñ äskeriniñ qwramında attanğan temujin bolaşaqta aldan şıqpaq osı üş wlı imperyaniñ da soğıs jağdayın, äskeri ayla-täsilderin birşämä tanıp, biledi. onıñ işinde, äsirese, özi jiın ortasında bolğan tszin äskerin…
qäytkende de temujin twtas on jıldıq twtqınnan aman şığıp, ata jwrtına oraldı. on üş, bälkim, on tört jasar bala kezinde ketip edi, jiırma üş-jiırma törtinde, nıq twrğan saqa jigit bolıp qayttı. küş-quatı tolısqan, ömirlik täjiribesi mol. irgedegi şürjen öziniñ tuğan eli üşin qanşalıq qäterli dwşpan ekenin işten tanıp, kämil wğındı. temujin-bala, temujin-jigit jas kezinde ötkergen ğalamat keşu qanşama qatal, sonşama qäterli desek te, keleşek şıñğıs hannıñ bükil ğwmırına jeterlik özgeşe mektep bolğanın köremiz. aqılğa – bayıp qosqan, minezge – salmaq berip, köñilge – qwrış bitirgen, tua darığan öjettik endi qaytpas qäsietke aynalğan.
«bwl – jäujürek, şeşimtäl, wstamdı, keñ, kök pen jerdi qäster twtatın, aq-adaldı bağalaytın häm ğädil kisi», – deidi çjao huñ şıñğıs hannıñ şürjen twtqını turasındağı aqparınan soñ.
bala kezindegi barlıq qäsiret, öskin, jetkin jäne bozbala şağındağı twtas on jıldıq qısas pen qorlıq – qatal tağdırdıñ qanday da auır salmağı jas temujin – bolaşaq şıñğıs handı mwqalta almaptı, bekzät tumısı, zor aqıl jetegindegi baysaldı minez, berik tağat, qajır men qayrat barlıq qiındıqtan aman alıp şıqqan eken.
endi alda enşili talayına jol aşatın auır küres jıldarı türğän.

<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dıv alıgn=”center”>ııı t a r a u

bwldır beles

<div alıgn=”center” style=”color: #000000;”>alğaşqı nöker<div align=”left” style=”color: #000000;”>temujin şürjen twtqınınan («qästerli şejire» boyınşa tayjuıt twtqınınan) aman-esen oralıp, wy-işimen tabısqan alğaşqı künderdiñ birinde tötenşe oqiğa boladı. tapa-tal tüste, auıl irgesinde jäyilip jürgen aqtalı segiz şabdardı äldebir jolbasar wrılar aldına salıp, aydap jöneledi. bayağı toğız azban ğoy. endi birin belgütäy añğa minip ketken eken. beldeude ayaq artar kölik joq, qarap twrğannan basqa amal qalmaptı. keş bata belin mayıstıra tarbağan artqan tarğıl şolaq atın jetelep, belgütäy da keledi. bolğan jağdaydı estisimen: «men quıp şığayın», – depti. (oqiğa tayjuıt twtqınınan soñ bolğan jağdayda, belgütäy nebäri on-on bir jastağı bala, anığında, bwl kezde jiırmadağı jigit.) «seniñ şamañ jetpes, men quamın», – deidi (on eki emes, jiırma üş jastağı atpal azamat) qasar. «sen ekeuiñniñ de orayıñ kelmeidi, özim baram!» – deidi temujin. qolma-qol jüyrik tarğıl qoñırğa minip, barımtalı malınıñ izine tüsedi.
üş qonaqtan soñ, ertesine, jolay, qalıñ, üyirli jılqı işinde bie sauıp otırğan, äpjemdi, abadan jigitke wşırasadı. äldekimder aydap bara jatqan segiz şabdar jäyin swraptı. «ya, bügin, tañ azanda osı aradan ötken. izine salıp jibereiin…» – deidi. sol arada temujindi tarğıl qoñırdan tüsirip, orjağal qwla jüyrigin erttep beredi, özi qwbaqan atına minip, könegi men torsığın sol arada qaldırıp, üyine bwrılıp qaramastan, temujinmen birge jüripti.
«jigitim, sen şarşap-şaldığıp, tarığıp kele jatır ekensiñ. «erdiñ tileui ortaq» degen ğoy. bwl saparda sağan serik bolayın. meniñ atım bauırşı. äkem naqu-bayan degen kisi, atadan jalğızbın», – deidi.
bül bauırşınıñ almağayıp saparğa temujinmen birge, swrausız attanısı, osıdan soñğı barlıq isi, söz joq, märt minez, er köñildiñ körinisi. sonda da… bay balası, qayrattı, menmen jigit kez kelgen kisimen qosılmas edi deimiz. osı, segiz şabdar oqiğasın täptiştep bayandağan «qästerli şejire» men oğan sabaqtas «altın topşıda» beitänis ekeudiñ äldeqäläy wşırasqan kezinde ädepki jön swrasu räsimi aytılmaydı. bauırşı eñ soñğı sätte ğana özin tanıstıradı, al temujin twnjırağan qalpınan jazbaydı. zadı, segiz şabdar oqiğası da, eki jigittiñ kezdeisöq tabısuı da, ömirde bolğan, şınayı jağday. qäytkende de, äueli jön swrassa kerek. onda… bauırşı ataqtı esugei-bahadwrdıñ ülken wlı temujin jäyin bwrınnan biletin bolıp şıqpaq. äuelde sırtınan estigen, endi, közi körip twrğanda, bar kömegin ayamauğa bekingen. tipti, osınday bolğannıñ özinde birge attanu üşin… temujinniñ özgeşe talayın tanuı qäjet edi. aruaqtı ajarın qapısız añdap, kieli pısın kämil sezinu şart edi. bälkim, bauırşı jön swraspay-aq beitänis jigittiñ bar twrpatın dälme-dal bayıptadı. qäytkende de, däl osı rette bolaşaq ataqtı qolbası bauırşı bolaşaq wlı jihänger şıñğıs handı naqtı bağıstap, qısıltayañ jağdayda qaltqısız järdem jasauğa bekinipti. bwl – bauırşı üşin, keleşekte özin de kökke kötergen bar qizmet, barlıq jorıq-maydannıñ bastauı ğana eken…
tiñ atqa mingen ekeu şwbırğan iz sorabına tüsip, soqtırta jöneledi. wrılar da tım suıt jürgen syaqtı, quğın törtinşi künge wlasadı. aqırı, keşqürim, anadaydan äldebir taypanıñ kürenin közderi şalıptı. segiz azban qalğan jılqıdan şetkeri, bölek jäyilip jür eken. «dostım, sen osı arada bögele twr, men özimniñ attarımdı alıp şığayın», – deidi temujin. «men senimen üzeñgilesip, kömekke keldim, endi qarap twrar jönim joq», – depti bauırşı. ekeui birge kirisip, segiz şabdardı ayırıp ala jöneledi.
kürendegi jwrt körip qalğan, japırlay atqa minisip, twra quadı. äni-mını degenşe bwlar äjeptäuir wzap ketken, endi tobınan oza şapqan, qızıl degilei kigen, qolında wzın qwrığı bar, aqswr attı bir kisi entelei taqap qalıptı. «dostım, – deidi bauırşı. – mağan sadağıñdı ber, atısıp köreiin», – deidi. «joq, – deidi temujin. – men üşin jazıqtı bolma. özim atısamın», – deidi. zadı, qanday jağdayda da, el işinde kisi öltiru ülken şataqqa wlassa kerek. temujin quğınşını qwlatu üşin emes, jasqau üşin, at üstinen qayrılıp, birneşe oq jiberedi. ekpindi qızıl şapan aqboz atınıñ basın tartıp, qwrığın bwlğap, keiingi jwrttı tosıp bögele beredi. soñğıları wbaq-şwbaq jetkenşe, temujin men bauırşı köz wşına ketedi, bwl kezde qarañğılıq ta qoyulana tüsken, quğınşılar mülde adasıp qälipti.
ekeui jılqıların alğa salıp, tüni boyı tınımsız jortadı, bwdan soñ üş kün, üş tün toqtausız jüredi, aqırı bauırşınıñ auılı körinipti. «dostım, – deidi temujin. – sen bolmasañ, mına jılqını qaytarıp almas edim. endi esesin bereiin. neşeuin qalaysıñ?» – deidi. «men jaqsı jigit tarığıp kelgende sebesin üşin erdim. olja quıp attanğam joq. äkem naqu – bay bolsa, men – onıñ jalğız wlı bolsam, mağan ne kerek?! qolğabıs, kömegim tölemsiz. eşteñe almaymın!» – deidi bäuirşi.
ekeui naqu-bayannıñ kiiz üyine kelip tüsedi. bwl kezde jalğız wlın ayaq astınan joğaltqan naqu-bayan köz jası köl bolıp otırğan eken. bauırşını aman-esen körgen soñ quanıştan birde jılap, birde külip, aqırı renjip, wrsa bastaydı. «sonşama ne bolıptı, – deidi bauırşı. –jaqsı jigit qinalıp kelgen eken, men seriktesip, qolğabıs jasadım. mine, esen-sau keldim ğoy!..» – deidi.
ösidän soñ äkeli-balalı ekeui temujindi kütimdep, tınıqtırıp, azığına bağlan qozınıñ sırbaz etin pisirip qorjınğa artıp, qanjığasına qımız tolı torsıq baylap, jolğa saladı. temujin attanarda naqu-bayan aytıptı: «sen ekeuiñ bar ğwmırı alda twrğan jas jigitsiñder. sätimen tabıstıñdar, endi jwptarıñ jazılmasın. aralarıñdı suıtpay, qatınasıp twrıñdar. ömirlik dos bolıñdar!» – degen eken.
böläşäq şıñğıs han öziniñ eñ alğaşqı nökeri arulat bäuirşimen osılay tabısıptı.
al segiz şabdar oqiğası – tikelei tayjuıt taypasına qatıstı is ekeni kümänsiz. ädepki wrı-qarı nebäri segiz jılqını alu üşin jeti kündik jer şetine attanbas edi. tarğwtay-qırıltwqtıñ tikelei jarlığı. şıtırmannan qapyada aman şıqqan temujinge jasalmaq jaña qısastıñ bası. olja, payda üşin emes. esugei äuletiniñ ayaq artar malına deiin barımtalap, temujin men onıñ inilerin en dalada taqır jayau qaldırıp, müsäpir kepke birjölä tüsiru ämäli.

<div align=”center” style=”color: #000000;”>börte sülu
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>jas bala kezindegi ölesi qäter qayta aynalıp, rabaysız köleñkesin körsetken segiz şabdar oqiğasınan soñ, temujin twğırın bekiter, örisin keñeiter tötenşe amaldar oylastıra bastaydı. mwnıñ birinşisi – bağzıda atasqan qalıñdığı börte-bikemen qosılıp, qalıñ qoñırattı süyeniş qılu, ekinşisi – marqwm äkesi esugei-bahadwrdıñ aynımas andası kerei toğrıl hannıñ aldınan ötip, qorğan, quat täbu.
äueli börteni izdep şığadı. qasına belgütäydi ertip, kelüren özenin qwldap jürdi deidi. qoñırat jwrtın, day-noyannıñ kürenin bayağı şekşer men şıqwrğı arasınan tabadı. temujin börteni alğaş tanısqan toğız jasınan beri körmegen edi dep aytadı «qästerli şejire». bügingişe segiz jasınan. esugei-bahadwr şın mänisinde tağı tört jıl ötkennen soñ dünieden köşti desek, bwl aralıqta qwdalas eki üyelmen tikelei qatınaspasa da, bilisip twruğa tiıs. osıdan soñ qilı-qiın künder keldi. temujinniñ tayjuıt twtqını töñirekke mağlwm bölğänimen, şürjen qwldığı – habar-oşarsız tünek, eşqändäy ümitke jol qaldırmauğa tiıs edi. biräq börte-bike äli de oñ jaqta ötirğän.
«körisetin kün bar eken! – deidi day-noyan quanıp. – seni sonşama jek köretin tayjuıt ağayındarıñ köziñdi mülde qwrta ma dep qorqıp jürdim, – deidi. – qayğı basıp, ümitim üziluge jaqındap edi…» – deidi. bögelmei, börte ekeuin qosıp, tiesili oyın-sauıq, dästürli qız wzatu räsimin jäsäydi.
endi bir eskilikti derekte day-noyan panasız, jetim temujinge qız bergisi kelmegen dep aytadı. biräq er jetken wldarı erkine qoymağan. zadı, bwl – temujin qaytıp şıqpauğa tiıs qwrdımğa ketkennen soñğı jağday. älbette, eñ bastısı – börte-bikeniñ ırqı. temujinge sengen, ümitin üzbegen, äziz jigiti sirä da qayta oralmasa, käri qız bolıp bosağada qaluğa bekingen. aqır soñında ärmänimen täbisti.
«qästerli şejire» boyınşa, day-şeşen jas jwbaylardı jarım jolğa deiin şığarıp salıptı. süykimdi, erke qızına ıqılas, tumısı bölek temujinge qürmet. «altın topşı» day-şeşen asa tolıq kisi bolatın, kün tım ıstıq edi, wzaq jüriske şıdamay, kelürenniñ bası, jol-wqıt degen jerden keri qayttı dep däyektegen. al börte-bikeniñ anası sotan wzatılğan qızın jaña jwrtına, bwrqan-qaldwnnıñ tüstik betkeii, kürelgi qoynauındağı señgür jılğasına deiin bastap äkelipti. älbette, jalğız özi emes, qanşama qosşı, jäsäuilmen.
sötän kit retinde qwdağiı ögelinge qara bwlğın jaqı sıilağan eken. qızınıñ qayın jwrtında äjeptäuir ayaldağan syaqtı. börteni birjölä ornıqtırıp, temujinniñ auılı kürelgiden köşip, kelürenniñ bastauı, bwrma su soyğan bürgi-jar degen jerge kelip qonğannan soñ ğana eline qäytädi.

<div alıgn=”center” style=”color: #000000;”>toğrıl – oñ hän
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>bastapqı bir mwratı ornına kelip, börtemen qosılğannan keiin temujin toğrıl hannıñ ğwzırına baruğa bekinedi. «toğrıl han bağzıda äkemizge anda bolğan edi, esebi, meni de balasınday qabıl aluğa tiıs, – depti. – men de onıñ qäjetine jaraytın şığarmın», – deidi sodan soñ özin bekitip. keiinde oñ han atanğan toğrıl bwl kezde keñbäytäq wlı dalanıñ jarım jerin wstanıp otırğan kerei jwrtınıñ ämiri bölätin.
räşid-ad-dinnıñ aytqanı bar. ejelgi zamannan bastap kereiler halqınıñ köptigimen, äskeriniñ quätimen jäne handarınıñ ataq-däñqimen mäşhür boldı degen. arğı tarihı ğwn däuirinen bastalatın kerei qauımı hi ğasırda wlı dala köşpendilerin qayta biriktirgen, qıtay tarihnamasında tszubu (ru-taypalar) birlestigi atanğan jaña türik qağanatı – toğız-tatar wlısınıñ wyıtqısı bolğanı mälim. bwl kezdegi bastı dwşpan – teristik qıtayda bilik qwrıp otırğan qidan-lauo imperyasi bolatın. almağayıp wzaq maydannan soñ, könfederätsya keiipti ülken wlıs ıdıraydı, biräq dalayhan moğwz bastağan kerei jwrtı auır küresin odan äri jalğastırıptı. aqırı, bir jaqtan qidan, ekinşi taraptan tañğwt qıspaqqa alğan kerei wlısı da qirap jeñiledi, twtqınğa tüsken dalayhan azaptı ölimge kesiledi (1100) . bwl – barlıq baqıtsızdıqtıñ bası ğana eken. eldiñ eñsesin qayta kötergen sarı han, odan soñğı boşaujı, marqwz-bwyrıq handar endi ağayındas jürtpen jağalasuğa mäjbür boladı. kerei ejelgi eldigin säqtäğänimen, bwrınğı aydınına jete almaydı, jeñis pen jeñilis alma-kezek tüsedi. mine, osı tınımsız maydan däuirinde düniege kelgen toğrıl – bwrnağı dalayhan moğwz äuleti, keiingi marqwz-bwyrıq hannıñ nemeresi bolatın.
toğrıl – türik tilinde jäne kerei lwğatında añızdıq qıran qws esimi, dep jazadı räşid-ad-din. swñqar keiiptes, twmsığı men şeñgeli bolattay, bir wşqanda topırlatıp, eki jüz-wş jüz qwstı qabatınan jäyqäydi, biräq özin eşkim körmegen, älde şın, älde laqap dep däyekteidi. toğrıl besikten beli şıqpay jatıp qilı kezeñ, qiın tağdırğa wşıraydı. jeti jasında merkit twtqınına tüsedi. jas balağa jalbır eşki-ton kigizip, tarı aqtatıp, keli tüygizip qoyıptı. on üş jasında änäsimen birge tatar twtqınında boladı. onda da auır beinet, qara jwmıs. eki rette de elin qayta wyıstırıp, qarulı jasağın qırıq mıñğa jetkizgen jäuinger sarı han kiriptär qwldıqtan qwtqaradı. biräq bala kezindegi qısas pen qorlıq oñ hannıñ meiirimsiz, aynımalı jäne tauansız twlğa retinde qalıptasuına sebep boldı desedi keiingi tarihşılar. onıñ üstine ayrıqşa aqıl da, tereñ sayasat ta joq. toğrıl tuası esimine de, tuğan jwrtına da layıq bolmay şıqtı. ejelgi wlı handar wrpağı atalarına tartpağan eken.
töğril äkesi qwrjaqwz-bwyrıq hannan soñ, 1160 jıldar şamasında bilikke qonadı. esugei-bähädürmen tabısuı da osı, äuelgi kezeñinde. handığı moyındalmasa da, ülken bedelge jetken esugeidiñ qyat taypasında berik ornığıp, atausız ökim aluında toğrıldıñ naqtı kömegi bolğanın bayqaymız. bwl kezde bayağı, 1090-jıldardağı şürjen-tañğwt qırğınınan oñalğan, eldik twğırın berik ornatıp, ejelgi dästür-saltın qalpına keltirgen kerei handığınıñ wlı daladağı bedel-ıqpalı ayrıqşa bolatın. biräq köp wzamay-aq ejelgi jwrttıñ ordası qaytadan şayqala bastaydı. taqqa talassız bekigen toğrıl, äldenedei qäuip oylap, anığı eşbir sebepsiz, topas qorqaulıq jetegimen, birge tuğan inileri tay-temir-tayşı men yula-mağwstı tiesili jwrttarınan äyarliqpen şığarıp alıp, bar äskerimen tarpa basadı. jeñilis tapqan iniler merkitke qaşqan eken, qoymay qaytarıp alğızadı da, köpe-körneu ölimge kesedi. tağı bir inisi bwqa-temirdi jäne öltiredi. erke-qara degen inisi naymanğa qaşıp, sonda pana tauıptı. ağayındas bauırlar işinde, özimen ünemi birge jürgen, sirä, jastarı köp kişi kereitäy men ilqa-selengün ekeui ğana aman qälädi.
mine, bılıq-bwlğaq jağdayında bayağı marqwz-bwyrıq hannıñ ekinşi wlı, yağni toğrıldıñ äkesiniñ inisi görhän köteriledi. «ağamızdı joqtağan köz jasımız keppei jatıp, öziñniñ bwğanañ bekimei jatıp, birge tuğan bauırlarıñdı qırıp tastadıñ. bwdan ötken swmdıq bar ma?! – depti, – endi wlısımızdıñ küni ne bolmaq…» – dep äskerin toptap, atqa minedi. jeñiliske wşırap, ordası oyrandalğan toğrıl nebäri birer jüz jäsäuilimen ğana, äreñ qaşıp qwtılğan eken. esugeidiñ kürenine kelip jetipti.
söndä, qyat jwrtın wstap otırğan jaqın ağası qwtwla–han aytadı: «bwl toğrıl – öte naşar adam ekenin körip otırmız, tuğan bauırların öltirip, ar-namısın qänmen şıladı, dostığıñ jön emes. onan da ana görhänmen anda bolmaysıñ ba. minezi byazı, jäysäñ kisi. al mınau dombaydıñ bwqasın atqan oğı dalağa ketip, eki ayağı esektiñ körine swğılıp twrğan beibäq. endi bizden kömek swraydı. öziniñ jönimen ölsin», – depti.
räşid-ad-din täptiştep keltirgen bwl keñes, bälkim, bwrınıraq aytılğan boluı. jalpı, toğrıldan alıs bol, odan da görhänmen jaqındas degen twrğıda. toğrıl birge tuğan bauırların jappay öltirgen kezde qwtwla han bw düniede bolmasa kerek. esugeidiñ bwrnada eşqändäy baylanısı joq, qätigez qaşqındı tötesinen qoldap şığuı tağı mümkin emes. jäne bas biligi, yağni qyat taypasınıñ tizgini öz qolında bolmasa, han-ağa jarlığınan attap, eñ mändisi – jetkilikti jäsäqpen attanuı mülde neğäybil. alayda, esugei äuelgi sertinen aynımağan. üdere köterilip, görhändi tıqsıra quıp, toğrıldı ata tağına qaytadan otırğızadı. qändiköylek andanıñ mäñgilik serti deñiz, qamqorlığın körgen bodannıñ qarımta qizmeti deñiz, märt minez, bwla köñil jetegimen jasalsa da, äldenendei astırtın esepke qwrılsa da, wmıtılmas oqiğa, ğwmırlıq borış.
arada qanşama zaman ötse de, oñ han wmıtpaptı.
osığan oray, esugei wldarı qäjetti kömekti erterek, bwdan göri qiındau zamanda swrasa qäyter edi, degen saual tumağı zañdı. qanatınıñ astına alatın edi, eşqändäy jäbir-japa, kemşilik körsetpei, bağıp-qağıp, aman-esen jetkizer edi. biräq bwğan temujinniñ eşqändäy mümkindigi bolmadı. tayjuıt twtqınınan soñ odan ärmen, kün tübine joğaldı. «endeşe… – deiik, dalalıq añğal minezben. – endeşe, aynımas andası esugei-bahadwrdıñ öliminen habardar, artında qalğan jetim-jesirlerin nege izdetpegen, dala qanşama keñ bolsa da, twrağın tabu qiın emes edi ğoy, sandalıp özi jürmeidi, ärine, bes-on kisisin attandırsa…» izdemegen. bwl da tua bitpese de, jüre qalıptasqan aynımalı minezdiñ bir körinisi bolsa kerek.
keiingisiniñ özine täubä. dünieden bayağıda ötip ketken bahadwr andası, adal, märt andası esugeidi wmıtpaptı, endi sonıñ ötkendegi bar jaqsılığın keiingi balalarına, onıñ işinde özgeşe talayı ottı janarı men nwrlı jüzinen ayqın tanılıp twrğan köbegen temujinge eselep qaytaruğa äzir eken.

<div alıgn=”center” style=”color: #000000;”>bwlğın jäqi
<div align=”left” style=”color: #000000;”>temujin oñ hannıñ däregeiine bararda janına teteles inileri qasar men belgütäydi qosıp aladı. esugei-bahadwrdıñ bükil äuleti bir tilekte degen söz. qwrqol emes, räsimdi täbärigi bar.
oñ han tolı özeniniñ boyı, toğaylı alas qärä-twn degen jerde otır eken. ordağa tüsip, hannıñ aldına kelgende temujin äytipti:
«ötken künderde siz meniñ äkem esugei-bähädürmen anda bolğan ediñiz. endi büginde äke ornındağı äke dep bilem. osı jaqında ğana, äkem atastırıp ketken qalıñdığıma üylenip edim. sonda kitke kelgen mınau qara bwlğın jaqını öziñizge layıqtadım!» – deidi.
öñ han ayrıqşa riza bolıptı. birden-aq qwldırap tüsedi. alqau sözin: «qara bwlğın jaqınıñ orayına!..» – dep bästäydi.
biz bwdan bwrnada äldeneşe märte ayttıq. amalsızdan tağı da qaytalauğa tura keledi. batıs pen orıstıñ eñ bilgir, tipti, peiili tüzu oqımıstılarınıñ özi dala mentälitetinen beihäbär. bolmaşını wqpay, bwtağa sürinip jatadı. şalağaylıqtıñ tüp törkini bar düniege hristyan jwrtınıñ birjäqti twrğısınan qarağan astamşılıqta jatır. temujinniñ oñ hänmen alğaş jüzdesui de osınday tasır, topas keiipte taldanadı: temujin qara bwlğın tönmen oñ hannıñ auzın alıptı! yağni, paralağan, satıp älğän…
bir tarabı türik, moñğol tekti orman taypaları, kem-kemjüt, barğwjın-töqimmen jalğasıp jatqan, alıs-berisi, aralası toqtalmağan dala jwrtına bwlğın, susar tañ ba eken. tüstikte şürjen men tañğwt, batısta qara-qıtay, qipşäqpen diplomatyalıq qatınas ornatıp, sauda-sattıq jasap twrğan kerei wlısınıñ hanı kier kiimge tapşı bolıp pa. sonıñ bärin jinap qoyğanda, köldeneñnen kelgen bir tonğa bola sonşama şäşilğän qanday sorlı? onıñ üstine, syapatqa kelgen bwl qara bwlğın jaqı – erkek emes, äyelge ölşep tigilgen, börteniñ şeşesi sotan sıilı qwdağiı ögelinniñ iığına japqan; ol zamanda äyel men erkektiñ sırtqı kiimderiniñ ayırımı şamalı desek te, oñ hanğa şaq kelui neğäybil.
şin mänisinde, bar kiltipän – qäytkende de batıs bilgirleriniñ sanasına qonbaytın dalalıq räsimde jatır. temujin atap ayttı: arnap tigilgen emes, «kitke kelgen qara bwlğın jaqı»; osınıñ aldında: «sızdı äkemniñ ornındağı äke dep bilem…» eger tiri bolsa, kitti esugei-bahadwr kier edi, esugei joq, endi ataulı kit – onıñ közi tiri andası toğrıl hanğa tiesili. mäsele bwlğın jaqınıñ qımbat narqında, onıñ toğrılğa şaq kelu, kelmeuinde emes. temujin esugei-bahadwrdıñ ejelgi andası toğrıl handı öziniñ tuğan äkesi retinde ayğaqtap twr. qara bwlğın jaqı – sebep emes, nısan, tumasa da tuğanday sanaluğa tiıs balanıñ ekinşi bir äkesin naqtı tanıp, moyındauınıñ belgi, körinisi. (sönimen qatar, bizdiñ eskilikti jwrtta, sayasat tilinde «äke–bälä» – qalıptı termin, «syuzeren–vässäl» mändes, yağni, tuğan äkesiniñ ötkendegi jağdayı qanday bolsa da, temujin tek özi ğana emes, bükil äuletimen toğrıl hannıñ qarauına enuge tilek bildirdi degen söz.) sondıqtan da, «qara bwlğın tonıñ üşin…» – degen lepes – «meni äkem dep tanığan körgendi qılığıñ üşin…» – degen mağnada wğınıluğa tiıs. basqaşa şeşim joq!
oñ han temujinniñ twlğasın tanıp, meiirlenedi, sözine bağıp, qattı quanadı. ıqılası şekten asıptı.
«tozğındağan jwrtıñdı – twtastırıp bereiin, – bıtırağan jwrtıñdı – biriktirip bereiin!» – deidi. bwdan soñ bar sözin tüyindep: «büyrek – böksede jatuğa tiıs, töstik – keudede twruğa tiıs!» – depti («qästerli şejire») . yağni, esugeidiñ bwrnağı, tarap ketken elin qaytadan jiıstırıp, erikti, eriksiz türde bodandıqqa keltirip, temujindi äkesiniñ ornına otırğızuğa uäde qilädi.
söytip, bolaşaq şıñğıs han kerei oñ hannıñ vassalı boldı, dep naqtılaydı batıs zertteuşileri. bwdan bılay temujinniñ qılışı oñ hannıñ qizmetinde, al jeke bası – oñ hannıñ qamqorlığında. keleşek ülken biikterge jetu jolındağı äuelgi bäspäldäq.

<div align=”center” style=”color: #000000;”>ekinşi nöker
<div alıgn=”left” style=”color: #000000;”>ğwlama tarihşı raşid-ad-dinge qayıra jüginsek, «bwl kezde sol öñirdegi barlıq taypalar işinde quatı zor, qüdireti artıq jwrt – kerei bolatın». toğrıl han keşegi esugei-bahadwrdıñ wlı temujindi qanatınıñ astına alıptı, qyat ruınıñ tizginin qaytadan wstatpaq eken deitin habar, wzınqwlaq arqılı wlı dalağa tezinen taraydı. endi bwrnada köñili tüzu, biräq tayjuıt tarğwtay-qırıltwqtıñ rayınan seskenip jürgen biräz jwrt oñ hannıñ emeurinin kütpei-aq, öz betterimen qwldıq wruğa iñğäylänipti.
temujin auılına orala sälisimen, eldiñ aldı bolıp, bwrqan-qaldwn tauınıñ teristik betinen wrañqay jarşwday degen aqsaqal jetedi. tärizi, darqan bolsa kerek, körigin arqalap, jelme degen wlın jetektep keledi. ögelin-äykeni kuäğä tarta otırıp, temujinge qarata ayttı deidi:
«sender delün-bwldaqta otırğanda, temujin jaña tuğanda men [körimdikke] bwlğın jörgek äkelip sıilağan edim. qizmetiñe mına jelmeni erte kelip edim. biräq äli kişkentäy degen soñ qayta alıp ketkem. endi mine, birjölä berdim. sen, temujin, bwl jelmege atıñdı erttet, esigiñdi aştır!» – deidi.
söytip, jelme temujinmen birge qaladı. söz orayına qarağanda, temujinnen bes-altı jas ülken, bwl kezde otızğa kelgen atpal azamat. uaqıt jönimen alğanda, temujinniñ ekinşi nökeri.
ösiniñ aldında ğana, nemese osı şamada, temujin belgütäydi jiberip, bauırşını şaqırtıp alğan. bwl alğaşqı eki nöker ğwmır boyı şıñğıs hannıñ eñ senimdi serikteri boldı. bauırşı syaqtı jelme de bolaşaq işki, sırtqı soğıstarda ayrıqşa közge tüsip, biik märtebege jetedi, keiinde şıñğıs han tarihındağı eñ körnekti twlğalar qatarında tänilğän.
älbette, bwl kezde temujin jalğız emes edi. bir anadan tuğan üş ini – qasar, qaşığwn jäne temuge bar, kişi şeşeden tuğan belgütäy bar. bwlardıñ işinde teteles jetken, äri qarımı qattı qasar men belgütäy erekşe. şıñğıs han ayttı degen söz bar: «bız qasardıñ sadağı men belgütäydiñ qılışınıñ arqasında jer-älemdi özimizge qaratamız»,– degen. sirä osı, bastapqı kezeñge tiesili kep. jäne mwndağı «jer-älem» – wlı dala şeginen aspasa kerek. äytkenmen, kümänsiz lepes.
böläşäq şıñğıs han äuelden-aq tım biikti mejelegen. mine, alğaşqı qadam jasaldı. alğaşqı, jäuinger nökerler toptasa bastadı. biräq temujin küş jinap ülgermeidi.
qäuip aylap jürse de, kütpegendei, tötenşe bir päle kelip jäbisädi.

<div align=”center” style=”color: #000000;”>merkit şäpqini
<div align=”left” style=”color: #000000;”>«qästerli şejire» boyınşa, arada tura bir jıl ötkende, (şın mänisinde eki jıldan soñ) osı keiingi qonıs – kelürenniñ bastauı, bürgi-jarda, ögelin-äykeniñ üy qizmetşisi qoğaqşın kempir sırtqa şığa sala, aptığıp qayta kiredi: «şeşe, şeşe! tez twrıñız! jer topılğan at dübiri estiledi! jauız tayjuıttar qaptap kele jatqan syaqtı. şeşe, tezinen twrıñız!» – depti.
ögelin-äyke: «wldardı jıldam oyat!» – deidi de, özi jöppeldeme türegeledi. temujinder ap-sätte jinalıp, attarın wstaydı. temujin bir atqa mindi, ögelin şeşe bir atqa minip, temulündi aldına aldı, qasar, qaşığwn, temuge-ötşigen jäne belgütäy da bir-bır atqa qondı, bauırşı bir atqa, jelme bir atqa otırdı… dep täptişteidi «qästerli şejire». «endi bir attı jetekke alıstı, börte-bikege at jetpei qaldı», – dep tüjirädi.
temujinniñ özi bastağan, erttep ülgerdi me, jäydäq pa, tügelimen atqa mingen bir top kisi bwrqan-qaldwnğa qaray qaşadı, al «at jetpegen» börteni qorğansız qalıpta tastap ketedi. auıl iesi, äulettiñ bası temujinniñ jas kelinşegi şın mänisinde qu dala, jau betinde, jalğız qalıptı. bikesiniñ qamın oylağan – qizmetşi qoğaqşın kempir ğana bolıp şığadı. qarap twrmay, börteni jabıq şatırlı qarağwt küymege otırğızadı da, oğan ala siırdı jegip, teñgeli bwlaqtı örlep jıljıp ketti deidi. bwl kezde äli äläköleñke, alıs töñirek körine qöymäğän…
endi osı, «qästerli şejirede» negizdelip, «altın topşıda» bekitilgen üzik oqiğağa oy közimen qarayıq. üreii wşqan segiz kisi segiz atqa minedi. toğızınşı attı jetekke aladı. «al börte-bikege at jetpei qalıptı». «jetekke alğan» atqa minse qäytedi? bwl jetek atqa dünie-mülik artıptı, dep däyekteidi keiingi bir moñğol zertteuşileri. qarbalasta qalay artpaq. tüpnüsqädä onday söz joq. qosar at, jetek at qana bar. al, artsın. ol qanday dünie? asıl qazına, qwpya arhiv emes qoy. solay bola qalğannıñ özinde, ayaulı äyelden qımbat bolıp pa. tipti, tarşılıqta ekeulep mingesu degen bar ğoy. jau qarası köringen joq, äli birşämä alısta. jası kişirek, qoğamı kem ötşigenmen bir atqa minuge bolmadı ma. osınıñ bärin jinap qoyğanda… toğız at degenimiz – bayağı toğız azban ğoy. köppen birge qaşqan bauırşı osınıñ aldında ğana «küdis bel qüläger atın minip, qoñır şekpenin bökterip» kelgen. on at dep qoyıñız. bwdan soñğı, jas bala emes, otızdağı jigit jelme de äkesiniñ aldına otırıp jetken joq, ol da öz ätimen keldi. on bir at deñiz… alayda, börteni ilestire ketu üşin «jetekke alınıp» bos ketken toğızınşı azbannıñ özi jetip jatır. söyte twra, temujin jauğa qaldıradı.
osı bir kiltipänğä köp jwrttıñ bası qatqan. keibireuleri temujinniñ opasız tayğaqtığına jatqızadı, endi bireuleri zäresi wşıp, esinen aljasqanğa telidi. endi bir, şıñğıs hanğa birşämä tüzu közqärästäği ağayındar bwl oraysız jağdaydı jäymäşuäqtäp tüsindiredi: kele jatqan tayjuıttar degen twspal boldı ğoy, şınında da tarğwtay-qırıltwqtıñ özi, nemese arnayı attanğan jasağı dep eseptedi, al tayjuıttar börtege zäbir jasamauğa tiıs edi desedi. öz tarabımızdan üstemelesek, börte – temujinniñ kelinşegi bölğänimen de, qoñırat day-noyannıñ qızı, bwl kezdegi qoñırat – irgeli jwrt, osınday quattı taypa köseminiñ qızı qäytkende de jäbir-japadan tıs qalar edi. söz öräyimen aytıp otırmız. äytpese, qanday jağdayda da temujin börteni tastap ketpeuge tiıs-tı. jinap-teriletin uaqıt ta bar, miner at ta jetkilikti. sonda da birge alıp jürmedi. endeşe, börteniñ atqa şaba almaytın, tötenşe jağdayı boldı. ekiqäbät, jäne, ayağı birşämä auır. sondıqtan da jabıq şatırlı qarağwt küymege otıradı. ne jekse de, kim jetelese de, keiinnen emes, temujinder atqa qonğan şamada, qatarlas. biz qalay aytsaq ta, temujin özi tım jaqsı biletin tarğwtay-qırıltwqtan eşqändäy raqım kütpegen. bwl jolı şeşesi men inilerin, eñ ayağı, on eki-on üş jastar şamasındağı kişkentäy qarındası temulünge deiin özimen birge qaşırdı. al börte amalsızdan arbağa minip, qizmetşi kempirmen ekeui bölek ketedi.
sörğä qaray, şapqınşı – tayjuıt emes, merkit bolıp şıqtı.
bwl merkit bayağı esugei-bahadwrdıñ ögelindi tartıp äketken kegi üşin attanıptı dep däyekteidi, «qästerli şejireni» qaytalağan barlıq zertteuşiler men jazuşılar. arada şirek ğasırdan astam – jiırma jeti-jiırma toğız jıl ötken. esugei dünieden köşkeli tağı qanşama zaman – kemi on bes jıl. osığan deiin qayda qalıptı? keiingi bürgi-jardan tapqanda, äuelgi delün-bwldaqtan, nemese onannıñ boyı, bwrqan-qaldwnnıñ töñiregin süzip jürip, kez kelgen qonısınan nege baspağan? esugeidiñ bükil äuleti panasız qalğanda, jetim-jesir otırğanda. keiin mağlwm bolğanday, ataqtı şapqın kezinde äuelgi küyeu çiledu de ömirden ötip ketken, al bwdan on bes jıl bwrın äli jer basıp jüruge tiıs. tipti, eline bara sala qwsadan ölse de, atalmış kezeñde ögelin äli jas, bastapqı ämengerleriniñ birine qatın boluğa jarap jatır, äri zorlıqşıl esugeidiñ şittei balaların qırıp salu da, qwldıqqa baylau da op-oñay edi ğoy. joq. ögelinniñ qartayuın, temujin men onıñ inileriniñ osıp-jetuin kütipti. jäne temujinniñ erkindikke şıqqan alğaşqı bır-eki jılında irkilip, oñ hannıñ aldınan ötuin tosqan. demek… bwl arada bir kiltipän bar. temujinniñ özin de, otırğan jäyläuin da naqtı nwsqağan… sol bayağı tarğwtay-qırıltwq dep tanuğa tiıspız.
oñ han keşegi esugei-bahadwrdıñ tumısı özgeşe wlı temujinniñ «tozğındağan jwrtın twtastırıp berse, bıtırağan jwrtın biriktirip berse», al özin «beldegi büyrek» pen «keudedegi töstikten» de ozdırıp, töbege şığarsa… eñ äldimen kim japa şekpek? sol ejelgi jwrttı jırımdap, özine qosıp alğan, tayjuıt twrıptı, bükil qyatqa jäne qatarlas bodan tağı qanşama ağayınğa ökim etip otırğan tarğwtay-qırıltwq! biligi kemip qana qoymaydı, basınan ayrılmasa da barı ortayadı. sondıqtan, astarlı, biräq pärmendi äreketke köşken. äuelden añdalğanday, temujindi köpe-körneu öltire almaydı, onıñ üstine qäzir qüdiretti oñ hannıñ balası esepti, sondıqtan da bötenniñ qölimen ot köseuge şeşingen. merkittiñ eski kegin eske tüsirip, tiisinşe bağıttaydı.
aralıq – alıs, suıt jüristiñ özinde kemi tort-bes qonaq. temujinniñ qäzirde otırğan qonısın naqtı bilgen merkitter tünde birşämä taqauğa kelip toqtap, tañ bozında tura attanğan. qapıda, wyqıda basu üşin. nebäri eki-wş üyli temujinge qarsı attanğan şağın jasaqtı bayağı beibäq çiledudiñ tuğan ağası, udoyıt merkit kösemi toqta-bektiñ özi bastap şıqqan eken. «qästerli şejireniñ» nıqtap aytuınşa, jalğız attanbağan. wbas merkit dayır-wswn, qağat merkit qağatay-darmala bar.
bwl jağdaydan däl sol bir sätinde temujinniñ töñiregi mülde beihäbär. qaptağan jau – tayjuıt dep qaşqan temujin tobı bwrqan-qaldwnğa şığıp ketedi. al «qästerli şejire» boyınşa, «ala siır jekken» qarağwt küyme onannıñ şağın bir salasın örlep, boy tasalauğa tırısadı. (osı arada tağı da tüzetu jasauğa tura keledi. arbası ras, al siırı oydan şığarılğan deimiz. ol zamanda şığıstağı köşpendi qauım qanday da bir doñğalaqtı arbağa at jekpegen, ädette ögiz, nemese tüye. yağni, börteniñ mingeni – bwrnada jegini joq küyme boladı. sonda ol arbanı qalay tartqan? osı qonısqa özi döñgelep kelip pe? manağı bir lepesimizdi qaytalasaq, qoñırat day-noyannıñ süyikti qızı jaña jwrtına jayau kelgen joq qoy. at mindi, nemese küymemen tüsti. ol at ta, ol küymege jegilgen kölik te ğayıpqa aynalğan…) alayda, börte kütpegen jerden jau qolına tütilädi.
endi boy tasaladıq pa degen kezde qarsı aldınan qarulı top şığıptı. sıñayına qarağanda, temujinniñ auılın qorşau üşin kürgeilei, böline şapqan tötenşe jasaq. küymeni aydap, alda otırğan qoğaqşın kempirdiñ men: «qara kürkeden şıqqan qizmetşimin, köldeneñnen kelem» – dep aldausıratqan sözine ilanıp, auılğa qaray asığıs attanadı. onda esugei-bahadwrdıñ toqal jesiri söçigil jan adamnan jalğız özi ğana otır eken. jasauıldardıñ biri ayağın salaqtatıp, artına mingizip aladı (äyel adamdı artqa – «at kötine» mingizu – qorlaudıñ şegi sanalğan) . qaşqın jwrttıñ izin şalıp, qaytadan şapqan jasaqtıñ osı bir tobı tağı da qarağwt küymeniñ üstinen tüsipti. qırsıqqa qaray, bwl kezde mülde wzap ketuge tiıs küymeniñ arıs biligi opırılıp sınıp, eriksiz bögelgen eken. äldeneden kümän alğan jasaqşılar küymeniñ perdesin aşıp, tığılıp otırğan börteni köredi. «bikeniñ özi eken ğoy!» – dep dabırlay quanısıp, şatır astınan süyrep şığaradı. qoğaqşın ekeuin bir atqa mingestirip, özderimen birge alıp jürdi deidi.
söytip börte-bike bir zamanda öziniñ enesi barmay qalğan merkit jwrtınıñ twtqınına tüsedi. biz aytamız – attanıstıñ negizgi maqsatı – börteni alu emes, temujindi öltiru bolatın. alayda, kezdeisöqtä jas swludı qolğa tüsirdi. endi temujinniñ özin wstau kerek edi…
ösi orayda, bolaşaq şıñğıs hannıñ tayğanaq, tasırlığı, börtege «at jetpei», jau betinde qaluı – «qästerli şejirege» basqa bir taraptan qosılğan üsteme ekenin eskerte ketken jön. bayandalıp otırğan oqiğa bärisimen üylespeitinin kördik. tañ qalarlıq jağday, anıq şıñğıs han turasındağı, onı alıp, abadan beinesinde tañbalağan aytulı şığarmada, osı wlı epöstiñ özekti twrğısı, bolmıs-bitimimen säykespeitin, bastı twlğanı keleñsiz keiipke qaray bwra tartatın mwnday qıstırmalar men äuezeler jalğız osı retpen ğana şektelmeidi. ayttıq, keiingi, köldeneñ jamaular. sönimen qatar, «qästerli şejire» – naqtı tarihi qwjat emes, tarihi negizdegi körkem şığarma – ädepki äuizeki epös ekenin de wmıtpağan jön. osı orayda, «qästerli şejirede» keiipteletin şıñğıs han – baz-bazında tarihi şıñğıs hanğa mülde janaspaytının kezinde g.grumm-grjimäylö atap körsetken bölätin.

<div alıgn=”center” style=”color: #000000;”>qwtılu
<dıv align=”left”>merkitter temujin tobınıñ qaşqan sorabın şalıp, bwrqan-qaldwnğa at basın tireidi. qorşalay qaumalap, jülgeli taudı üş qaytara aynaldı deidi. alay-bwlay izdese de, qarasın şalmadı deidi. biikke örlegende qyada batpaqtap, jınısqa kirgende jolı kesilip, japırlay jüru mümkin bolmadı, temujinniñ izin tapsa da, özin körmedi deidi. batpağı – basıp ketken jan şım batar jılım eken, ormanı – toq jılannıñ özi jorğalap öte almas bitik eken, dep äsireleidi «qästerli şejire». quğınşılar qalay qapılsa da eşqändäy nätije şığara almaptı.
aqırı üş merkittiñ üş kösemi özärä aqıldasıp: «esugeidiñ ögelindi tartıp äketken kegin qaytarıp, temujinniñ qatının qolğa tüsirdik, arıdağı atalar men keiingi äkelerdiñ esesi toldı», – desip, barlıq äskerimen taudan tüsip, aulaqqa bet tüzeidi.
temujin ketip bara jatqan jau swlbasın alıstan añdap, äytse de, tosqauıl, twtqauıldan qäuiptenip, bwrqannan şıqpaydı, jağdaydıñ anığına jetu üşin belgütäy, bauırşı men jelme üşeuin jiberedi, bwlar qaytqan jaudıñ izimen mwqyat barlap, birjölä wzağanına közderi jetken soñ, naqtı habarın bilgizedi. temujin sonda ğana bwrqan-qaldwnnıñ şıtırman biiginen tüsti deidi.
turä kelgen anıq ajaldan esen qalğanına täubä aytıp, tösin qaqqılap, täñrige jalbarındı deidi. bolaşaq şıñğıs hannıñ bwl retki jürekjärdi lepesin «qästerli şejire» ejelgi epös ülgisimen, tolğau-jır türinde beredi:
«qäuipti jaudan keşegi, – qwtıludıñ esebi: – sauısqanday estitin – saq qoğaqşın kempirdiñ, – seziginiñ arqası, – appaq kistei köregen, – päk qoğaqşın kempirdiñ – alğırınıñ arqası.
atıma minip, aptığıp, – bütin denem bürseñdep, – sorabın joldıñ bilsem dep, – bwğınıñ izin dolbarlap, – bwta-bürgenge qorğalap, – bwrqan-qaldwn tauına – bwğıp janım qalğan-dı.
jasanğan jau kezenip, – jasağanda şabuıl, – twyığınan qaşqan torğayday, – izine tüsip qodastıñ, – tesigine tığılıp qoytastıñ, – qäsietti bwrqan tauına – qaşıp kelip sağalap, – jappa tigip panalap, – jas janımdı qorğadım.
nu ormandı bwrqan tau, – bir şıbınday janıma, – biregei saya bolğan tau, – qwrtımıştay tänime, – qwttı pana bolğan tau!
ata jaudan ap qalğan, – jetimek bizdi jebegen, – asqar tauım – kielim, – közimdi aşa siınıp, – kün sayın bas iemin!
ömir-baqi wlassın, – bas iip, qwldıq eteiik, – atadan – wlğa jalğassın, – tabınıp mäñgi öteiik!» (mağauya swltanyawlınıñ köne nwsqadan bügingi tilimizge tärjimäsi boyınşa.)
tebirene tolğanğan soñ, beldigin şeşip, moynına astı, malaqayın alıp, bauınan bilekke ilip, eki qolın qausıra, keudesine basıp, jarıq künge qarap, toğız märte tağzım jasap, şäşu şäşti deidi.
bül kezde temujin tötesinen şapqan jaudıñ merkit ekenin endi ğana bildi, al börteniñ jağdayınan beihäbär boluğa tiıs. biräq oyrandalğan otauına kelgen soñ anığın kördi.

<div alıgn=”center” style=”color: #000000;”>qwtqaru
<dıv align=”left”>«qästerli şejirede» öziniñ ajaldan qaqas qalğanına jüregi jarıla quanğan temujinniñ aq-adal qosağı börte jau qolına ketkenin estigen sättegi jan tebirenisi körinis tappağan. biräq bwdan soñğı äreketi naqtı aytıladı. bögelip jırğalmasa kerek, qasına tağı da eleuli eki inisi – qasar men belgütäydi ertip, oñ hanğa arızdanıp baradı. bwrnağı qonısı – tolı özeniniñ añğarındağı qara-tünde otır eken.
«qästerli şejirege» üñilsek, temujinniñ şağımı mülde tötenşe estiledi. «üş merkit qapılısta şauıp, äyelim men wldarımdı twtqındap äketti», – deidi. «han äke, osı äyelim men wldarımdı qwtqarıp bere gör dep kelip otırmız!» – deidi.
täñ qalarlıq jağday. börteni arnap atamasın. önimen birge twtqınğa ketken – kişi şeşe söçigil ğana bolatın. qaydağı «wl», nemese «wldar»? biräq «qästerli şejirede» naqtı atap körsetiledi: «eme, kögüben…»
s.közin «äyelder men balalarımızdı» dep audarğan – «napali na nas… i polonili jen i detei», eñ oñdısı osı bolar. n.bazılhan qäzirgi moñğoldanğan nwsqa boyınşa, «äyel, bala-şağa», «äyelim men wldarım» dep qotarıptı. mostart «eme köbegüd» – tek qana «äyel» mağınasında wğınıluı kerek dep, mülde qisınsız dolbar jasaydı. şındığında, köne türik tilinde «eme» («ama», «ama») – äyel de, «kögüben», «köbegen» – wl, al lubsan-danzan tañbalağan «altın topşıdağı», jañağı, mostart aytıp otırğan «köbegüd»» – köptik «-d» jwrnağı jalğanğan, «wldar» (nemese «balalar») degen söz.
äyaq astınan ösip şıqqan atausız «äyel (der) » men qisınsız «wldarğa» qatıstı kümänimizdi keiinge ısıra twrıp, äñgimeniñ tüp negizine köşeiik. börteni twtqiıldan şapqan merkitter oljalap äketti. endi temujin han äkesi toğrıldan araşa swrap kelip otır.
toğrıl–oñ han istiñ män-jäyin birden bayıptaydı.
«bıltır aytpap pa edim sağan, – deidi. – äkemniñ andası – mağan da äke esepti dep, qol qusırıp kelgende, qara bwlğın jaqı äkelip, iığıma japqanda. «tozğındağan jwrtıñdı, – toptastırıp bereiin, – bıtırağan jwrtıñdı, – biriktirip bereiin!» – degem. sol sözim äli küşinde. bar tilegiñ orındaladı. merkitke ketken börte-bikeni qaytarıp äperem!» – deidi.
büdän soñğı, börteni qwtqaru maşaqatı – bizge eki türli nwsqada jetken. uaqıt jöninen qarağanda, mwnıñ alğaşqısı – «qästerli şejire» boyınşa, merkitke qarsı jappay, wyımdasqan qandı jorıq nätijesinde. ekinşisi – «jinaqtı tauarih» boyınşa, bar şarua beibit jölmen bitedi.
äjirätip aytsaq, batıs pen şığıstıñ bwrınğı-soñdı barlıq zertteuşileri «qästerli şejire» hikäyasin maqwl körgen jäne soğan oray, arnayı ğılımi eñbekterde de, ärqili sıpattağı körkem ädebiette de talassız aqiqat retinde ayğaqtalıp, jalpı jwrttıñ sanasına ornağan. al «jinaqtı tauarih» nwsqası qolaysız, ıñğaysız äñgimeni jäymäşuäqtäp, jäydäqtäp jibergen, tipti, bastan-ayaq oydan şığarılğan dep sanaladı. onıñ üstine, «jinaqtı tauarihtağı» oqiğa şeşimi tım jwpını, al «qästerli şejire» bayanı – aydındı epikä, şirıqqan drama esepti. biz «qästerli şejireniñ» bwl wtımdı sıpatı – onıñ eñ ülken kinäräti da bolıp tabıladı der edik. bizdiñ aldımızda ekeui de eskiden qalğan eki ayrıq äñgime twr, onıñ birin sözsiz teriske şığarıp, ekinşisin kümänsiz maqwldauğa eşqändäy qosımşa negiz, naqtı dälel joq. bar – mäselege tarihi şındıq, sol kezdegi tabiği bolmıs, äli jwrt wstap, ülken bilikke de, jalpığa tanılğan abıroy-ataqqa da jetpegen, jalğız at, jalañ qılıştı, tikelei ğwzırına nebäri bes-altı-aq nöker qwldıq wrğan temujinniñ ölşeuli örisi men şekteuli qarımı twrğısınan qarasaq. osı temujinniñ şıñğıs han atanıp, taqqa otırğanğa deiingi däuirdegi ärqili şırğalañ oqiğalardıñ ret-jönimen, ülkendi-kişili işki soğıstar sipätimen salğastıra bayıptasaq.
anığında, börteni qwtqaru mäselesin basqaşa bayandağan «jinaqtı tauarih» eşteñeni de jeñildetip otırğan joq. eski nwsqada da börte eriksiz twtqınğa tüsti. qäpelimde şapqan merkitter özimen birge alıp ketti. jau qolındağı äyeldiñ bwdan soñğı ahualı, aytpasa da tüsinikti. «qästerli şejire» atap körsetedi, bayağı baqıtsız «çiledudiñ inisi çilgir-bökeniñ asırauına (qarauına) tapsırğan eken» deidi, al «jinaqtı tauarihta» mwnday jağday arnap aytılmaydı, batıs bilgirleriniñ twşınbaytın bir sebebi osı. şındığında, ejelden belgili, üy-jäyinän ayrılıp, şabındıdan kelgen äyel qaşanda jaña bireudiñ qoynına berilgen. şwqıp körsetpegen soñ, şıñğıs hannan qaşanda bir min tabuğa wmtılatın, mümkindigine qaray, onı mwqatuğa, kemşin keiipte beineleuge tırısatın, qäytkende de, bwdan mıñ jarım, mıñ, jeti jwz-segiz jüz jıl bwrın bet qaray almay, barlıq maydanda oysırap jeñilgen atalarınıñ joğın tügendep bitpegen batıs bilgirleriniñ ayızı qanbay qalıptı. biz aytayıq, barlıq zamanda da, zorlıqşıl wrıs-soğıstıñ eñ bastı qwrbanı – qanı tögilgen erkek emes, arı şäşilğän äyel bolğan, sönimen qatar, bizdiñ eskilikte jau qolına tüsken äyelde jazıq joq, qorlıq körse de, künäkär emes, ayıp pen namıs ta, kinärät pen kemşilik te äyeldi qorğay almağan erkekke qatıstı, endi qosağın aman-esen qwtqarıp alsa, ülken abıroy, sönimen qatar, jat bireudiñ bosağasın eriksiz körgen äyeldiñ betine şirkeu kelmegen.
«börte-qatındı merkitten qaytarıp äperem!» – deidi oñ han eki nwsqada da. jäne qolma-qol iske kirisedi.
«jinäqti tauarih» boyınşa, bar şaruanı jalğız özi atqaradı jäne mäseleni op-oñay, äri tez şeşedi. oqiğa artıq özgerissiz, oraylı qisinmen, negizinen ortaq mazmwnda üş märte qaytalanğan: birinşi kitäp – birinşi bölimde, birinşi kitäp – ekinşi bölimde jäne ekinşi kitäptä.
şiñğis hannıñ ataq-dañqı şıqpay twrğan zamanda bolğan jağdayat, dep jazadı räşid-ad-din. qatını börte-bikeniñ ayağı auır eken. bwl kezde, qäpelim bir kezeñdi paydalanğan merkit taypası, şıñğıs hannıñ üy-jäyin oyrandap, börteni twtqınğa alıp ketedi. kerei ämiri oñ han bwrnada merkitpen jaulas bolsa da, däl osı twsta bitisip, beibit qatınasta otırğan eken. sondıqtan da, merkitter börte-bikeni oñ hannıñ qolına tapsıradı. ötkende äkesi esugei-bähädürmen anda bolğandıqtan, şıñğıs hannıñ özin wlım dep tanığan oñ han börteni jas kelin retinde qürmet twtıp, äyauşiliqpen qarap, köldeneñ közden saqtaydı. börte ayrıqşa aru, inabattı äri parasattı eken, soğan oray äkim-şonjarları: «bwl börte-bikeni öziñ alğan jön!» – desedi. sonda oñ han: «börte – meniñ wlımnıñ qosağı, mwnda qäterden tıs, qäuipsiz jağdayda otır; kelinge böten oy, swq közben qarau opasız aramdıq bolar edi», – degen jauap beredi.
börte oñ hannıñ qolına ötkenin estigen soñ, şıñğıs han öziniñ wlıqtarınıñ biri jalayır saba degen kisini jiberedi. bwl saba – abağa hannıñ jarlığı boyınşa, arğwn hannıñ jas kezinde onıñ ordasındağı wlı ämir, sönimen qatar, horasan men mäzänderän äkimi bolğan jalayır sartaq-noyannıñ ülken äkesi, dep ayğaqtaydı räşid-ad-din. (oz tarabımızdan üstemelesek, irandağı elhändär: abaqa – 1265–1282, arğwn – 1284–1291 jıldarda ökim qwrğan, esebi, sartaq-noyannıñ wlıqtıq zamanı – hiii ğasırdıñ soñğı üşegine säykesedi; täptiştep otırğanımız – bwl sartaq-noyan äygili qazaq tarihşısı qadırğali jalayırdıñ onınşı babası, al şıñğıs han twsındağı saba – on ekinşi babası bolıp keledi…)
oñ han jalayır sabanı qürmetpen qarsı alıp, börteni birge attandıradı. börte jol üstinde tolğatıp, wl tabadı. köldeneñ qäter köp, wzağınan ayaldap, besik jasap alu mümkin bolmağandıqtan, saba qolda bar azğana wnnan qamır ilep, säbidi soğan orap, äldenendei zaqım, jäysizdiq kelmes üşin etegine salıp alıp jürgen eken. söytip, balasın da, äyelin de şıñğıs hanğa aman-esen jetkizedi. tötenşe jağdayda, jol üstinde tuğandıqtan, wldıñ atın joşı qoyğan eken, dep twjıradı räşid-ad-din, özärä ayırımı joqqa tän üş tarmaq äñgimesin de.
deregi mol, tyanağı tolıq, bayıptı hikäya. börteniñ oñ hannıñ ordasındağı jağdayı, wlıqtardıñ qisıq keñesi, jalayır sabanıñ baruı, qaytar joldağı mehnät – tügelimen tabiği, şınayı äri nanımdı; köldeneñnen oylap qıstırılğan ötirikke sıiıspas däyek, äueze öz äldinä.
räşid-ad-din bayanına qarağanda, börte merkit twtqınında tım wzaq qalmağan. şapqın jazda boladı. öz otauına oralu da jaz küni. altı ay jazğa salsaq, asıp ketkende erte köktemnen qoñır küzge deiingi aralıq. sonda naqtı twtqın mezgili birer ay, älde birneşe apta ğana. «qästerli şejirede», apat äytilmäğänimen, kiriptärliq bwdan köbirek mezgilge sozılğanın bayqaymız. äytkenmen, jer qarada twtılıp, qar tüspei qwtqarılğanı körinedi. eñ wzaq şeginde jeti-segiz ay. osığan qaramastan, keiingi zertteuşiler börteniñ twtqının bir jazdan ekinşi jazğa ötkerip, twtas bir jılğa, tipti, odan da wzaq uaqıtqa sozuğa tırısadı. bir dälel – oñ hannıñ «bıltır aytıp edim ğoy» degen eskertpesi. bwl – ötken jılğı uäde turasındağı söz. köpe-körneu bwra salğanda, şıñğıs han börte ketkennen keiin bir jıldan soñ ğana oñ hanğa ötiniş jasap barğan boladı; ekinşi tetik – äsker toptau, attanıs maşaqatı: oñ han ırğalıp-jırğalıp bolğanşa, jamwqa bälsine kerigip köterilgenşe, eki aralıqtağı şarasız temujin es jiğanşa, qıs tüspek, jorıq kelesi jılğa qalmaq. şındığı, qanday da qısıltayañ jağday bolmasın, köşpendi jwrttıñ atqa qonuı jöppeldeme, al äsker jiıp, qalıñ qol qwrau üşin, jer ıñğayına qaray, birer apta, assa birer ay jetip jatır. ol zamanda jau betinde otırğan jalpı jwrt asa jinaqı bolğan, jäne däl osı rette sauın men attanıs aralığı tım wzaqqa sozılmağanı körinedi. onıñ üstine… «qästerli şejireniñ» özinde atap aytılğan: «merkit twtqınına ketken kezde börteniñ ayağı auır edi», – degen. soğan qaramastan, batıs zertteuşileri ärqili köñirsi dolbarğa jüginedi, tipti, teris tolğamın talassız aqiqat retinde bekitedi.
älbette, börteniñ twtqınnan qwtqarıluı turasındağı hikäyaniñ «jinaqtı tauarih» nwsqasın birjölä manswq etip, atausız qaldıru, tipti, «qästerli şejireniñ» naqtı lepesin de elemeu, äytpese joqqa şığaru – batıs tarihşılarınıñ qäytkende de şıñğıs hanğa köleñke tüsiru nietiniñ kezekti bir körinisi bolıp tabıladı. jauız şıñğıs hannıñ alğaşqı, ülken wlı joşı özinen tumaptı! köldeneñnen jabısqan joldıbay eken! atınıñ özi aytıp twr! – desedi. al, jolda tusın. köşpendi jwrtta attıñ jalı, tüyeniñ qomında kim tumağan. räşid-ad-din atap körsetkendei, sapar, köş üstinde tuğan balanı joşı dep ataytın ırım bolsa nesi bar. temujinniñ tuğan inisiniñ tolıq atı – joşı-qasar. keiingi joşı hänmen şatıstırmas üşin köbine-köp, ünemi derlik esimniñ ekinşi jartısı qabıldanğan. «jinaqtı tauarihtı» aqtarıstap qarasañız, tağı qanşama joşı aldıñızdan şığadı: tümbine hannıñ wlı joşı, qwtwla hannıñ wlı joşı, qadan-bahadwrdıñ wlı joşı, taudan-ötşigenniñ wlı joşı, tayjuıttan, jalayırdan, jäne basqa da rulardan şıqqan tağı qanşama joşı, – bwl – tañbalı qağazğa tüsken joşılar ğana, sonıñ bäri nekesiz tuıp pa. ülken wl joşını az körseñiz, şıñğıs hannıñ kenje wlı töleni de şalağay-şata qılıp qoyadı. kerek deseñiz, şıñğıs hannıñ özi kümändi – ögelin esugei-bahadwrdan bwrın wrıqtanıp qoyğan… eñ qızığı, qızığı emes, şıjığı – kezinde osı wranğa özin qazaqpın dep jürgen, anığında üş atasın tügendep bere almaytın äldebir şalasauat, äuesqöy aqınsımaq dosınıñ jetegimen, qırğız tekti orıs jazuşısı, şatısqanda öziniñ atı da şıñğıs – aytmatovtıñ qosılıp ketui jäne örşelenip, öle-ölgenşe toqtamay qoyuı. bwl turalı öz twsında jetkizip aytqanbız, «eşki jetektegen ekeu» deitin tolğauımızda. «asıl tekti ögelinniñ qwrsağına bolaşaq şıñğıs han, kemeñger börteniñ qwrsağına bolaşaq joşı han säuleli tamşı bolıp tüserde, osı ekeuiniñ ayağın wstap zor, basın qwşaqtap şoñ otırğan joq pa eken?» – dep. al, ayağın kerip, qolın matap otırsın. şıñğıs han da, joşı han da merkitten tudı. qıtaydan emes qoy. orıstan da emes. merkit – moñğol deñiz, türik deñiz, dalalıq ru. büginde qazaqtıñ kerei taypasınıñ bir tarmağı. tipti jaqsı emes pe. baqayşığına deiin özimiz bolıp şıqtı… tipu! bılğanıştı äşkereleimin dep otırıp, öziñ de bılğana bastaydı ekensiñ. ket, päleket!.. sönimen, joşı hannıñ tumısı turasındağı, aldımızdan äli de talay ret şığuı mümkin qiğaş äñgimeniñ män-jäyi ösimen tämäm.
«jinäqti tauarih» börte-bikeniñ merkit twtqınında boluın teriske sayıp otırğan joq. (dap osı rette bılapıt ösekke jel beru tipti oñayğa tüser edi. joşı–batu äuletiniñ biligindegi altın orda men töle–qüläğu äuleti ökim qwrğan iran-elhän wlısı bwl kezde wzaqqa sozılğan, auır soğıstı bastan ötkergen jäne birjölä bitispegen, äli qırbay. osığan oray, jaulas patşalıq näsildiñ kümändi tumısın «äşkereleu» – saray wlığı äri resmi tarihşığa äjeptäuir «wtıs» äperer edi. alayda, räşid-ad-din şındıqtan auıtqımağan.) tek basıbaylı twtqınnan qalay qwtılğanın basqaşa bayandaydı. jäne kiriptärliq mezgili şamalı ğana bolğanın köremiz, dedik. sönimen qatar, osı hikäyağä oray, nazar audarıp qaraytın birneşe jağdayat bär.
räşid-ad-din «jinaqtı tauarihtıñ» tağı bir twsında joşı –şıñğıs hannıñ ekinşi perzenti ekenin atap körsetedi. twñğışı – qız bala, fudjin-begi. bwl – naqtı esim emes, köne türikşe qatın, keiingi nwsqada hanım märtebesiniñ qıtay räsimindegi balaması, tuası atı – qojın-bike. demek, temujinniñ börtege üylenui, jäne, söz joq, köp wzatpay toğrıl–oñ hänmen jüzdesuinen – merkit şapqınına deiin kemi eki-eki jarım, äytpese tolıq üş jıl ötken. joşı 1283 jılı tuadı. şıñğıs han jiırma segiz jasta. on eki jasında äkesi ölgen, şaması on tört jasında tayjuıt twtqınında boldı, onıñ izin ala şürjen qwldığına ketip, on jıldan astam wzaq zamannan soñ äreñ oraldı, yağni bwl kezde jası jiırma beske qarağan. kele sala börteni izdep şıqsa jäne şırğalañsız tabıssa, bwdan soñğı barlıq meje naqtı äri dälme-dal şığıp jatqanın köremiz.
räşid-ad-din merkittiñ tosın şapqını nätijesinde şıñğıs hannıñ üy-ormanı talauğa tüskenin aytadı jäne börteniñ de däl osı rette twtqınğa ketuin kuäländirädi. temujinniñ özi aman qwtılğan. soğan oray, «jinaqtı tauarihta» bäjäyläp aytılmağan, biräq, «qästerli şejirede» epikäliq twrğıda bolsa da, meilinşe tolıq sıpattalğan ortaq oqiğa – naqtı şındıq, ömirde bolğan jağdayat dep tanuğa tiıspız. temujinniñ börtege araşa swrap baruı da kümänsiz. bwl kezde temujin oñ hannıñ balası sänälumen qatar, bizşe aytqanda bodanı, euröpäşä – vassal. belgili bir hannıñ, köröldiñ, wlıq, feödäldiñ bağınıştı kisisine tiısu, bodan jwrtına şabu – syuzeren – ataulı ämirşiniñ özine tikelei qatıstı äreket sanalğan. merkitter börteni qaytarmasa, bwl eñ äldimen oñ handı elemeu, qorlau, kerek deseñiz, oğan soğıs jaryalau esepti. üy-jäyi şapqınğa tüsken, äyeli oljağa ketken – oñ hannıñ temujinnen äldeqäydä tömen, kez kelgen bodanı bolsa da däp osılay sanalar edi. oñ han qatardağı bodanı ğana emes, bauırına tartqan balası temujinniñ jwbayı tezinen qaytarıluın talap etedi jäne ol talap qolma-qol orındaladı.
twtqınnan bosağan börteni alıp qaytuğa temujinniñ özi barmay, jäne ünemi birge jüretin tuğan inileri qasar men belgütäydi jibermei, tipti, senimdi nökerleri bauırşı men jelmeni de jwmsamay, bar salmaqtı jalayır sabağa artuı da kezdeisöq emes. temujin ayağı auır bolsa da, köp wzamay beli qaytadan tartıluğa tiıs, «ayrıqşa swlu, aqıldı äri inabattı» börteni oñ han zörliqpen özine alıp qaluı mümkin dep şinimen qäuiptengen. ol zaman üşin tötenşe jağday emes. qarauındağı bodannıñ äyelin ayırıp alu onşa ülken ayıp sanalmağan. sabanı jiberui de sondıqtan. sirä, jası ülken kisi äri jalayırdıñ körnekti adamı.
osıdan şığatın ekinşi tolğam – bwl kezde jalayır, tügel bolmasa da, qomaqtı böligi, kem tartqanda, saba syaqtı belgili bir kisileri temujinniñ ämirin moyındağan. jalayır – şıñğıs hannıñ altınşı atası qaydu hannıñ zamanınan bastap, qyat-börjigen ruınıñ bodanı sanaladı, esugei-bahadwr ölgenge deiin araları ajıramağan. endi, oñ hannıñ işarası, bälkim, tikelei nüsqäuimen ejelden öktem ağayın, äri odaqtas jwrtın eldiñ äldimen tapqanın köremiz.
hän-äkeniñ alqauınan beri eki-wş jıl ötken. quattı qamqorşınıñ järdem, medeti, öziniñ ayrıqşa bolmısı, kösemdik tumisimen, tozğan jwrtın qaytadan toptastıra bastağan temujin ülken küş jinap ülgermepti. sondıqtan da oşağı talauğa tüsip, qosağı twtqınğa ketti. biräq esesi tezinen qaytqanın köremiz. börtemen oñay tabısadı.
ayttıq, «qästerli şejire» kerisinşe, börteniñ twtqınnan qalay qwtılğanı turasında mülde basqa bir hikäya şertedi.
«börte-qatındı qaytarıp äperem!» – deidi oñ han. sönimen qatar, bükil merkitti qiratuğa uäde beredi. yağni, keñ kölemdi, ülken jorıq. dayındığı mol, şırğalañı köp, aqırı qäntögiske bastaytın, almağayıp is. jorıq sätimen ayaqtaluı üşin temujinge öziniñ andası jamwqanı qatarğa keltiru qäjetin aytadı. (börteniñ äkesi, qoñırat ämiri, köterilui tipti oñay day-noyan mülde wmıt qalğan.) oñ hannıñ özi eki tümenmen şıqpaq, jamwqa da eki tümenmen şıqsın, qaydan, qaşan attanarımızdı da jamwqa belgilesin, deidi. temujin jamwqa andasına özi barmay, qasar men belgütäydi jiberedi. jamwqa jorıq jönin maqwl körip, eki tümen äskermen köteriluge uäde beredi, mwnıñ bir tümeni – tikelei özine qarastı jwrttan, ekinşi tümen – temujinge tiesili wlıstan (!) jinalmaq. aqırı, birşämä maşaqattan soñ odaqtas ağayındar qalıñ qol qwrap, merkitke şabadı. wyqıda, tünde basıp, qonısın oyrandap, halqına qırğın saladı. jaudı quğan qalıñ äskerdiñ aldıñğı sapında bolğan temujin, qaşqan jürtpen aralasa, oyqastay şapqılap, ünemi: «börte! börte!» – dep dabılday beredi. aqırı, äldebir twsta temujinniñ dausın qwlağı şalğan börte minip bara jatqan küymesinen asığa şığıp, qarsı jügiripti. kele sala küyeuiniñ şılbırına oraladı. tün işi, en dala, apır-topır jalpı qarbalasta, jarqırağan ay astında temujin men börte qwşaqtasıp tabıstı deidi. öte äserli suret. tarihi jazbadan göri epöstiq tolğauğa köbirek wqsaydı.
şın ömirde däp osılay boldı ma? erli-zayıptı ekeuiniñ sonşama qiındıq, keräläñnän soñ qwşaqtasıp tabısuı emes, qalay jäne qanday jağdayda körisui. ay astındağı ayrıqşa qauışu. börteniñ merkit twtqınında boluı anıq qoy. biz merkit jorığın da teriske şığarmaymız. tek börteni bosatuğa qatıssız, basqa bir uaqıttağı, basqa bir jorıq deimiz.
temujin şağınadı ğoy, oñ hanğa. «qästerli şejire» boyınşa: «üş merkit twtqiıldan jwrtımızdı şauıp, äyelderimiz ben balalarımızdı twtqınğa alıp ketti», – dep. «han äke, osı äyelderimiz ben balalarımızdı qwtqarıp bere gör!» – dep. mana ayttıq, «äyelim börteni äketti, osı börteni qwtqarıp ber» demeidi. atap aytpağannıñ özinde äldebir «balalar» qaydan jür? yağni, börteni twtqındau oqiğası öz aldına, üş merkittiñ şapqını öz aldına. añdap qarasaq, toğrıl, jamwqa, temujin üşeuiniñ merkit jorığı – bas-ayağı bütin, derbes şığarma, öz aldına bir epikäliq jır bolğanın köremiz. şıñğıs hannıñ ötken ömirine, onıñ işki, sırtqı soğıstarına qatıstı, keibiri şınayı, endi biri ertegilik, miftik, ärqili sıpattağı jır, tolğau, añızdar jihängerdiñ közi tirisinde qalıptasıp, el arasına taray bastağan, jalğas däuirlerde odan äri damığan. añızdıq, miftik özgeşe ülgiler twtas-tügel qalpında bizdiñ zamanğa jetpegenimen, jekelegen äñgimeleri, äldebir üzikteri äldeqäläy saqtalıp qalğanın aytamız, mäselen, kärpini sol qalpında, aqiqat retinde qabıldağan borı-töbet elimen soğıs, it bastı kisiler, jalğız ayaqtı qwbıjıqtar hikäyasi degendei. al şındıq oqiğalar orayında qwrılğan äñgime, jırlardıñ köpşiligi «qästerli şejire» qwramına engenin, tağı qanşama nwsqa «jinaqtı tauarihqa» wytqı bolğanın köremiz. ömirde ötken merkit jorığı da öz kezinde derbes epikäliq jırğa aynalğanı añdaladı. «qästerli şejireni» qwrastıruşı bütin küyinde ala salğan, biräq tarihi eñbek emes, epikäliq körkem şığarma ülgisimen tötenşe özgerister jasağan. keiingi, keñ kölemdi merkit jorığın bwrnağı – börteni qwtqaru mäselesimen astastıradı. soğan oray, äuelgi, börteni twtqındau oqiğası da bükil merkit jwrtınıñ şapqını retinde aytılğan. nebäri üş jüz kisini üş merkittiñ üş kösemi bastap kelipti-mıs. merkit taypasındağı negizgi ru – udoyıt basşısı toqta-bektiñ jalğız özi üş jüz emes, birneşe mıñ äsker attandıra alatın edi ğoy. biräq sonşama qalıñ qoldıñ qäjeti joq. temujin auılına şapqan – nebäri üş jüz kisi, endi osı şağın jasaq – bükil merkit jwrtınıñ körinisi retinde äygilenedi. keiingi, jalpı merkitke qarsı jorıqtı börteniñ twtqındalu oqiğasına tirkestiru üşin.
qiriq mıñ qol qalay qwraldı? bwl kezde temujin töñiregin jinastırıp ülgermegen. oñ han jiırma mıñ şığarsın. odan eki ese äskeri bar. al jamwqa… temujinmen jas şamalas. otızğa tolmağan, bwl kezde bedel, atağı zor şığar, biräq äldenendei ataulı bilikke jete qoymağan. soğan qaramastan, jalğız at, jalañ qılıştı temujin twrıptı, aybarlı oñ hannıñ özimen tım nığız söylesedi, jäne bir tümen äsker şığaradı jäne… temujinniñ, şın mänisinde, esugei-bahadwrdıñ bwrınğı, betimen ketken jwrtınan tağı bir tümen jasaqtaydı. bwl ejelgi jwrt äli de küşinde otırğan tarğwtay-qırıltwqtıñ qarauında emes pe edi. hoş. bäri jabılıp börteni qwtqarsın. temujin börtege qaytadan qosıla sala, jämüqämen teñ därejeles ämirşi bolıp şığadı… ol ras, temujinniñ bastapqıda jämüqämen teñ därejeles han bolğanı, biräq mwnıñ bäri keiingi kezeñge säykesuge tiıs, temujin el işi, öz jwrtındağı qarsılıq ataulını tügel jeñip, qalıpqa tüsirgennen soñ. anığı osı. börteni qwtqaru jorığı emes, keiingi, keñ kölemdi merkit soğısı kezinde.
endigi bir kiltipän – äuelgi şapqın kezinde börtemen birge twtqınğa ketken kişi şeşe söçigil men qizmetşi kempir qoğaqşınnıñ jağdayı. «qästerli şejire» boyınşa, qoğaqşın – börtemen bir küymede bara jatır eken, birge bosatıladı. al söçigil, säti kele twra, bostandıqtan bas tartıptı. «qästerli şejireniñ» aytuınşa, belgütäy şeşesi äldebir auılda dep estip, qwtqarıp almaqqa izdep baradı. alayda, belgütäy nwsqalğan üyge oñ jaq esikten kirgende, üstine jırtıq jalbır ton kigen söçigil sol jaq esikten şığıp ketedi (merkitter kiiz üymen qatar, ağaş üy, jer üyde de twrğan) . qarsı kezdesip qalğan bireuge: «meniñ balalarım öz elinde han bolıptı deidi, al men bwl jerde jaman-jwman erkekpen jwğıstım, endi wldarımnıñ betine qaray almaymın», – dep, jügirgen beti qalıñ ormanğa kirip ketipti, qanşa izdese de täbilmäydi.
bilgir zertteuşiler ärqili saqqa jügirtedi. baysırağan jesir äyel, keiingi jarlı-jalbağay, biräq zayıptıq twrmıstı artıq kördi deidi, şınında da bälälärimen körisuge bet-jwzı şıdamadı deidi. emeurini anıq. arıma tañba tüsti dep şın wyalsa, kärtemiş söçigil emes, jas börte wyaluı kerek qoy. biräq ayttıq, ol zamanda jau qolında ketken äyel jazıqsız sanalğan. özi iştei qanşa qamığıp, küyzelse de, küyeui tarabınan kinä artılmauğa, jwrt közinde opasız sanalmauğa tiıs bolatın. sondıqtan da söçigildiñ tarınatın jöni joq. biräq joğaluı, habarsız ketui anıq. bwl rette de «qästerli şejire» qoldan üstemelegen der edik. räşid-ad-din jazğanday, börte oñ hannıñ täläbimen bosatıladı. märtebeli bikeni qaytarğanda, onıñ qizmetşi kempirin alıp qalmaydı. al söçigil sol beti ketti. äuelde swrausız. oñ han börteni ğana talap etken. keiingi, ataulı jorıq kezinde belgütäy, ärine, bayağıda joğalğan şeşesin izdestiredi. biräq habarın tappağan. «qästerli şejirede» äuelgi şapqın men keiingi jorıq irkes-tirkes berilgendikten, bwl eki ortada söçigildiñ dereksiz ketui mümkin emes edi. qwrastıruşı jaña qisınğa jügingen. oqiğa barısın şirıqtıru, eñ bastısı – börtege köleñke tüsiru üşin. (söçigildiñ öz erkimen joğaluına baylanıstı l.gumilev özgeşe bir payım jasağan. taratıp, üstemelep aytsaq, manada tayjuıttıñ tıñşısı mindetin atqarğan bekter desek te, negizgi baqılauşı jäne bağıttauşı – söçigil boluğa tiıs. alayda temujin kişi şeşesine zarar jasay almağan. bekter qazağa wşırağannan soñ jirenişti şaruasın odan ärmen jalğastırğan jäne bar isi äşkere söçigil üşin merkit twtqını – birjölä boy tasalauğa mümkindik beredi. bwl boljamdı şıñğıs han turalı arnayı zertteu kitäp jazğan buryat qälämgeri ya.halbay da qostaydı. osı orayda, jau dübiri estilgen äuelgi şapqın kezinde söçigildiñ äldeqäläy boy tasalauğa äreket qılmay, üyde otırıp qaluı zañdı: tayjuıttan qäter joq, kerisinşe, qosımşa aqpar berip, jalpı jwrttıñ qalay ketken jönin siltemek; üreili dwşpan – tayjuıt emes, merkit bolıp şıqqannan soñ, söçigil endi bwlardı bayağıda öziniñ ülken wlın öltirgen temujinniñ näqsüyer qosağınıñ izine salsa nesi bar, toqal şeşe şınında da, börteniñ küymesin quıp jetken merkit älämändärimen birge boladı ğoy. bwrnağı, wmıtıla bastağan tıñşılıqtan äldeqäydä auır künä jäne anıq, ayğaqtı qılmıs…)
qäytkende de, bizge belgili nwsqası miñ däuiri, arı degende hiV ğasırdıñ soñı, bälkim, odan da keiin, hV-hVı ğasırlar şeginde ğana qalıpqa tüsken «qästerli şejire» äuelde qiınnan, är taraptan qwrastırılğan, keiingi, ärqili közqärästäği köşirmeşi-avtorları öz janınan tötenşe tüzetu, jaña üstemeler qosqan, biräq tüp negizi asıl, ayrıqşa kürdeli şığarma ekenin köremiz. küni büginge deiin batıs pen şığıstıñ qanşama ğwlaması tekserip, taldağan, ondağan mönögräfya, jüzdegen, bälkim, äldeneşe mıñ zertteu maqala arnağan, biräq bar qırtısın tügel aqtarıp, barlıq kiltipänin tappağan, eñ aqırı naqtı qay tilde jazılğanı anıqtalmağan. biz de tübine jete almaspız. «qästerli şejireni» qaltqısız wğınıp, barlıq qwpyasın aşu üşin jan-jaqtı bilim, tereñ parasat, keñ öris, tarihi zerde, erkin oy üstine, äri sinölög, äri türkölög jäne moñğoltanuşı ğalım bolu kerek. aldağı zamandarda bizdiñ jwrttan şıqqan däp osınday bes aspap, ğäjäyip ğwlama bar jwmbağımızdı şeşip beruge tiıs dep ümitteneiik. äzirşe bizdiñ sözge qanağattana twrasız. sönimen qatar, bwl retki taqırıbımız – eskilikti nwsqalar jöni emes, şıñğıs hannıñ özi ekenin eske sälämiz.

iV

t a r a u

örleu

qärsäñdä

räşid-ad-dinnıñ atap aytqanı bar: «şıñğıs han tolıq jetpis eki jıl jasadı. onıñ bastapqı qırıq bir jılınıñ äuelgi böligi – balalıq şaq, odan soñğı kezeñ – tolqımalı qiın-qıspaq üstinde ötti. şejireşiler bwl zamandağı oqiğalar tizbegin jıl retimen bilmegendikten, qısqaşa, üstirt äñgimelep şığadı da, osıdan aqırına deiingi ömirin ğana täptiştep, jıl-jüyesimen bayıptaydı», – degen. «jinaqtı tauarih» boyınşa atalmış qırıq bir jas 1196 jılğa säykesedi. däl osı jılğa tiesili, tszin imperyasiniñ keñ kölemdi tatar jorığı turasındağı qıtay dereginde de şıñğıs han qırıq eki (küntizbelik qırıq bir) jasta. temujinniñ äkesi esugei dünieden köşken on eki jasqa deiingi ömir derekteriniñ jalpı negizi mağlwm desek, 1168-1195 jıldar aralığındağı twtas jiırma segiz jıl, qalay tartsaq ta, tolımsız bolıp şığadı. bwl kezeñge qatıstı mağlwmattıñ basım köpşiligi tarihi eñbek emes, epikäliq dastan esepti «qästerli şejirege» tiesili ekenin eskersek, nendei oqiğalar naqtı, aqiqat, nendei hikäyalär üsteme, äsire, onı az deseñiz, aqındıq qyal nätijesi ekenin tap basıp aytu qiın. azdı-mwzdı janama derektermen salğastıru, zamana ruhına, räsim men salt, minez ben bolmıs orayındağı qisınına qarap qana tüyindi boljal jasauğa mümkin. sönimen qatar, tizbekti jıl jüyesine tüspegen eleuli oqiğalardıñ keibiriniñ mezgildik ornı auısıp jürgenin köremiz. mwnıñ eñ ayqın körinisi – biz keiinge ısırğan merkit jorığı. ilkidegi jäne jalğas oqiğalar öräyimen şendestire qarağanda, 1187 jılı ötkerilgen. bwl kezde temujin äjeptäuir küş jinap, öziniñ ejelgi jwrtınıñ birşämä böligin qarauına qaytarğanı bayqaladı.

töğril-oñ hannıñ aldınan ötip, süyeniş, tirek tabuı – 1180 jıl şamasında dedik. oğan deiingi bar jasağı bes kisi – öziniñ tört inisi men bauırşı ğana. altınşı bolıp jelme qosıldı. bälkim, tağı birneşe jan. bwlardıñ bäri de jeke twlğalar. osıdan soñğı kezeñ, alayda merkit şapqınınan bwrın tağı birşämä jaran temujinniñ ğwzırın moyındağanın köremiz. tañbağa ilingeni – jalayır saba. soqa bası bolmasa kerek. bälälärimen, wy-jäyimen jäne az ba, köp pe, qarauındağı kisilerimen. bolaşaq qolbası borağwl da köp jwrttıñ aldı bolıp temujinge qwldıq wradı.

öñ han tikelei qol sozıp, börteni twtqınnan bosatıp bergennen soñ, temujinniñ bedeli bwrınğıdan da köterile tüsedi. keiin, jämüqämen irge ayırısqanda temujin jağına şıqtı dep «qästerli şejirede» atap körsetiletin bağlandardıñ biräzi temujinge bwrnada, osı şamada kelip qosılsa kerek. bwl qatardağı eñ alğaşqı, senimdi nökerdiñ biri – jalayır mwqalı bolıp şığadı. keiinde dañqtı mwqalı-noyan. inisi bwqa, äkesi kügün-üqämen birge.

börteniñ twtqınına deiin ğana emes, odan keiingi de birer jılda temujin äli ülken äsker qwrap ülgermegen edi. töñirek tağı da beimäzä. äytkenmen, esugei wlı bwrınğıday panasız jas bala emes, jalğız attı alaman emes. şağın bolsa da tästüyin, äri qayrattı, qarımdı jasaqtıñ äskerbäsi. taqaudağı täyjuitpen, alıstağı merkitpen, rulı el, qalıñ qol emes, olardıñ jortuılşı, jolbasar jekelegen töptärimen qaqtığıstar bolıp twradı. temujinniñ özi de ärqili attanısqa şıqqanı bayqaladı.

ösi rettegi oqiğalardıñ keibirine qatıstı üzik äñgimeler saqtalğan (raşid-ad-din) .

birde ordada qürmetti bala-qaljı degen noyan, bağzıda, taqqa jetpei twrğan kezinde öz qölimen ötkergen wrıstarı turalı swrağanda şıñğıs han aytıptı. äldeqäläy, oqşau jölmen (sıra, maqsattı sapar, nemese añğa, seruenge şığıp, – m.m.) kele jatqanda qarsı aldımnan qäständiqpen tosqauıl qwrıp otırğan altı kisige wşırastım. bögelmei, qılışımdı suırıp, dürse şaptım. jabıla attı, jebeleri jan-jağımnan zuıldap ötip jatır, biräq eşqäysisi zaqım keltirmedi. men birinen soñ birin, altauın da qılışqa şaldım da, äuelgi bäğdärimmen odan äri jüre berdim. qaytar jolda manağı ölikterdiñ üstinen öttim. iesiz altı azban sol töñirekte jäyilip jür eken, qolğa wstatpadı, alayda men üyire quıp, bärin de auılğa aydap äkeldim, deidi.

äñgime sıñayına qarağanda, temujin jau qarasın bwrınıraq añdap, kütpegen jerden, tura şapqan. jaqın qarbalasta oq darımauı da sodan. al altı alamandı birinen soñ birin şauıp öltiru – temujinniñ tua bitken erligi men qalıptasqan, känigi epteiligi ğana emes, bwl kezde at üstindegi jöppeldeme şayqasqa äbden maşıqqan jäuingerlik twlğasın da ayqındaydı. yağni, bwğan deiin de talay maydandı ötkergen.

täği birde aytıptı. bauırşı ekeuimiz tau jölimen kele jatır edik. qarsı bette, tosqauılda on eki kisi körindi. bauırşı artta qalğan. men onı kütpei, öz küşime ğana senip, twra wmtıldım. on ekisi qatarınan sadaq tarttı. jan-jağımnan zımğap, ızğıp jatır, biräq men toqtamadım. kenet, osınday jebelerdiñ biri däl auzıma kelip tidı. soqqınıñ qattılığı sonday, men atımnan sıpırıla jığıldım, bwdan soñ esim auıp ketipti.

osı eki ortada bauırşı da kelip jetken eken, basımdı süyep, auzıma su tostı. men tamağımdı şayıp, kömeiime qatqan qandı tazarttım, şıqqan jan keudeme jañadan oralğanday boldı, esim kirdi, ayaq, qolımdı bauırıma jinadım, qaharlanıp, qaytadan atqa qondım. ekeuimiz qabatınan qimıldap, dwşpandı taudan asıra sürip şığardıq, ölgeni öldi, qalğanı qaşıp äreñ qwtıldı, depti.

bwl ekinşi oqiğanıñ säl basqaşaraq nwsqası «jinaqtı tauarihtıñ» tağı bir twsında, täyjuittärmen qaqtığıs retinde qayıra bayandalğan. onda temujinniñ qasında bäuirşimen birge borağwl da boladı. qıs küni eken. temujin jaralanğan şayqastan soñ bwlar keri qaytadı. jolay, temujinniñ jağdayı auırlay bergen soñ amalsız bögelip, onı attan tüsiredi. borağwl laulatıp ot jağıp, qattı qızdırılğan tas üstine su bürkip bulaydı da, temujinniñ auzın tosqızıp, tamağına qatqan qandı tüsiredi. tınısı keñigen temujin wyıqtap ketipti. osı kezde qar jaua bastaydı. borağwl attarğa ie boladı, al bauırşı üstindegi jaqısın şeşip, qos qolday kötergen qalpı, wyqıdağı temujinniñ basın qalqalap twrıptı. qozğalmastan, tañ atqanşa osılay twrdı deidi, qaba jauğan qar bwl kezde beluärinä kelgen eken. bwdan soñ bauırşı men borağwl ekeui, es jiıp, tıñayıp qalğan temujindi aman-esen auılğa jetkizedi.

bwl oqiğa öziniñ negizgi twrğısında «yuan tarihında» qaytalanğan. bar ayırma – borağwldıñ ornında mwqalı körinedi. jäne mwqalı temujin jaralanıp jığılğan kezde qarsı şabuılğa şıqqan jaudı atqılap, betin qaytardı dep atap jazılğan. şın mänisinde, mwqalınıñ köp keiin, şıñğıs han birşämä küş alıp, özindik wlıs qwrğan kezde ğana qwldıq wrğanın eskersek, qısıltayañ şaqta sadaq tartıp, qorğanıs jasağan – borağwl bolıp şığadı.

qäytkende de, temujinniñ qol jinap, jwrt üyire bastağan alğaşqı bir kezeñinde täyjuitpen de, merkitpen de tınımsız, ülkendi-kişili ärqili qaqtığıstar boluı anıq. jäne sonday wrıstardıñ birinde temujinniñ jaralanuı häm nökerleriniñ erligi men adaldığı arqasında aman qaluı da kümän tuğızbasa kerek.

temujinniñ osı, äuelgi kezeñdegi jağdayı qiındıqqa tolı, aumalı-tökpeli bolğanın ayğaqtaytın tağı bir üzik äñgime. tärizi, täyjuittärmen aradağı, sätsiz wrıstardıñ birinde azğana jasağınan bölinip qalğan temujin, qasında borağwl men bauırşı ğana bar, ökşelegen quğınşılardan boy tasalap, ienge lağıp ketedi. tauğa şığadı, etekke qwldaydı, ne añ, ne qws ilinbei, as-susız aşığadı, mülde diñkeleidi. aqırı, äldenendei jılğalı özenge jetkende süzeki salsa, ülken bir balıq tüsipti. bauırşı bar küşimen tartsa da, jağağa şığara almay, äli qwrıp jığıldı deidi. ärine, bwdan soñ jabılıp jürip balıqtı wstaydı, jürek jalğap aştıq qäupinen qwtıladı. sonda temujin borağwlğa qarata aytqan eken: «sen baltanıñ bası bol, men sabı bolayın, söytsek, bauırşınıñ qoñ eti tezinen bitigedi», – depti. şınında da, borağwl men bauırşı, bwlarğa jalğas kelip qosılğan tağı qanşama jeke batırlar baltanıñ bası, nayzanıñ wşı boldı, bağıttauşı, basqaruşı temujin – bolaşaq şıñğıs hannıñ almağayıp, qiın-qıstau şağındağı süyeniş-tiregi retinde şeşuşi qizmet atqardı, al aqır tübinde adamzat tarihındağı eñ wlı imperyaniñ qarım-quatınıñ wytqı, mäyegine aynalğanın köremiz.

kün ozğan sayın temujinniñ tobı köbeiip, alımı arta tüsedi. kerei toğrıl hannıñ şarapatı ğana emes, öziniñ jeke basınıñ qäsieti. körgen jandı üyirip tüsetin, alıs-jaqınnıñ bärinen aruağı asıp, qarsı kelgendi pısı basıp twratın özgeşe jaralmısınan. salmaqtı, bayıptı, ör minez, ötimdi, ötkir söz, san salalı amal-ayla, tereñ aqıl men ayrıqşa parasat öz aldına.

bolaşaq jihängerdiñ osı ötpeli kezeñdegi bölmis-bıtımı turasında juvaynidıñ atap aytqanı bar. «balalıqtan ötip, bwğanası bekigen şaqta şıñğıs han erliktiñ kemeline jetti, – deidi. – şabuılda – aqırğan arıstan keiipti, qolma-qol wrısta almas qılış ispetti boldı, dwşpanınan aybını artıp, qaharı men ekpini qastasqan ämirşi ataulınıñ keudesin bastı», – deidi. mine, osınday özgeşe tumısın añdağan jwrttıñ bäri temujinniñ töñireginen tabıluğa tırısadı.

bwl kezde qamqorşı äkesi oñ han öz aldına, temujin bala kezinde jarasqan andası jämüqämen baylanıs ornatqanı jäne jüzdese körisip, tüsinistik tapqanı añdaladı. eşbir jazba derekte atap äytilmäğänimen de, basqaşa boluı mümkin emes deimiz.

jamwqa-şeşen

şıñğıs han şejiresinde ayrıqşa ornı bar jamwqa-şeşen – keiingi bilimpäzdär qäytkende de bar jwmbağın ayqınday almağan, asa iri, meilinşe kürdeli, aqır tübinde trägedyaliq twlğa.

bwl jamwqa da bayağı, añız boyınşa nwrdan jaralğan bodanşar äuleti. şıñğıs hannıñ törtinşi atası qabwl hannıñ bir anadan tuğan inisi wdwr-bayannan taraladı. yağni, aralıq tuıstığı – nebäri bes-aq ata. wdwr-bayan wrpaqtarı jüryat (jwrat, jädjirät, jadaran) esimdi rudıñ wytqısın qwrağan. äygili tayjuıt syaqtı, bwlar da ülken qyat taypasınıñ bir bwtağı bolıp tabıladı.

jamwqanıñ tuğan jılına qatıstı mağlwmat joq. anığı – şıñğıs hänmen äulettes qana emes, twstas. bälkim, qwrdas, äytpese, birer jas qana ülkendigi bar. sıñayına qarağanda, ataq-dañqı erte şıqqan. twqım-tumisimen qatar, ayrıqşa aqıl-parasatı jäne tapqır, wtımdı tilimen. birden-aq «şeşen» atanadı, ol zamandağı mağınası qäzirgiden keñ – dilmär jäne dana, bilgir. jamwqa-şeşen temujin bastan ötkergen täuqimet ataulınıñ eşqäysisin körmegen, jasınan-aq keñşilikte, molşılıq twrmısta. keiingi tauarihta tuğan äkesi qara-qadağannıñ kim bolğanı aytılmaydı, qäytkende de bodanşar – bayswñqar äuleti, bileuşiler tabınan. osınday özgeşe jağdayda tuıp-ösken jamwqa qatarlas qwrbısı temujin auzı aqqa jetip, endi ğana otau kötergen zamanda jalğız jüryat qana emes, ülken qyattıñ birtäläy jwrtın meñgerip otırğan, bir özi eki tümen äsker şığara alatın äluetti ämirşi därejesinde boy körsetedi. qisınına qarağanda, temujin toğrıl hannıñ ığın alğannan soñ, äuelgi kezekte jamwqa-şeşenmen baylanıs ornatqan. «qästerli şejirede» aytılğanday, ülken şaruağa atsalısuğa ötingende, neşeme jıl boyı körmegen, äri ülken bilik basındağı jamwqağa özi barmay, eki inisi – qasar men belgütäy arqılı ğana sälem joldauı oraysız. jañadan jüzdesu – bwdan köp bwrın bolğan. sirä, osıdan soñ da äldeneşe märte jolıqqan.

«altın topşı» boyınşa, qanşama zamannan soñ alğaş kezdesken şağında ekeui: «o, anda!..» «o, anda!..» – desip, şwrqırap körisedi. özärä tüsinisip, qaltqısız tuısqandarın eske alısadı.

ol kezde temujin on jasta eken. jamwqa da sol şamalas. ekeui onan özeninde mwz üstinde asıq oynap jürip tabısadı. arğı babalardan kele jatqan, özgeşe tuıstıqtıñ belgisi sanalatın andalıq dästür bar. bwrnada ülkenderden estigen eken, deidi «qästerli şejire». anda bolısu – bauırlastıqtıñ özgeşe bir türi. bwl – täni bölek, janı ortaq tuıstıq, ayrılmas, aynımas, mäñgilik dostıq. anda bolısqan eki kisi ömirde wşırasatın barlıq qauıp-qäterdi birge köteredi, jaqının jauğa tastamaydı, tipti, onıñ jolında janın beruden tayınbaydı, deidi. sol jora bayınşa eki bala anttasıp, anda boladı. jamwqa temujinge eliktiñ asığın tarttı deidi, al temujin jamwqağa qwyma saqa sıilaptı. osıdan keiin, sol jılı köktemde ekeui balalarğa layıqtalğan alañğır-jaq atısıp maşıqtanıp jürgende tağı da räsimdi täbärik almasadı. jamwqa qwnan ögizdiñ müyizinen qwyılğan ısqırma jebesin beredi, öz kezeginde temujin de arşadan oyılğan ısqırma jebesin wsınadı. ekeui tağı da adal dostıqqa sert qıladı.

(er adamdardıñ anttasıp bauırlasuı – euräzya aumağında ejelgi saq däuirinen kele jatqan dästür ekeni belgili. arıdağı derekter boyınşa, bauırlasqan kisiler bas barmağınan qan şığarıp, susınğa aralastırıp işip, sertin bekitetin bolğan. şıñğıs han zamanına qatıstı däl osınday, naqtı derekke wşıraspadıq. arnayı soyılğan maldıñ qanın işu bar, biräq bwl – andalasu saltına emes, odaqtastıq, bitim, nemese bodandıq antqa ğana qatıstı kep. äytkenmen de, äldenendei bekimniñ boluı anıq. sirä, qalıptı räsim boyınşa, şığıp kele jatqan künge tağzım jasap twrıp serttesse kerek… iä, aytpaqşı, «qästerli şejirede» oñ hannıñ, arası aşılıp, şığandap ketken temujinge, qaytadan tabısu jorası retinde, şınaşağınan qan şığarıp, äldenendei qwtığa tamızıp jiberetini bar. biräq bwl da andalıq sertke qatıssız, tek odaqtas, bauırlas birlik turalı ğana işarat, tärizi, qanım da, janım da seniñ jolıñda demek.)

mine, odan beride kem degende twtas bir müşel ötken. temujin on jıldıq kiriptär qorlıqtan qwtılıp, bwdan soñ tağı birneşe jıl boyı ädepki tirşilik jolındağı arpalıs üstinde adam qatarına qosılıp, aqırı toğrıl-oñ hannıñ şäräpätimen ata jwrtın qaytadan wyıstırıp, birşämä küş jinap, äjeptäuir bedel tapqan künderiniñ özinde jamwqadan köp tömen. bwl kezdegi temujinniñ eñ ülken märtebesi – oñ hannıñ «balası» degen ataq. toğrıldıñ eskilikti andası esugeidiñ wlı retinde ğana emes, kerei ämirine täueldi bodan retinde. al jamwqa osı oñ hannıñ «inisi» sanaladı. därejesi kemirek bolsa da, derbes bilik iesi. ekinşi taraptan şendestirgende, temujinge «ağa» bolıp şığadı. sol zamandağı diplomatya tilinen büginge köşirsek, toğrıl «äke» – ämirşi, jamwqa «ini» – oğan teteles bauır, al temujin «bala» – bodan. osığan oray, toğrıl qay twrğıdan alğanda da, «äke» retinde öziniñ «balası», bodanı temujinniñ aldında mindetker bolsa, «ağa» därejesindegi jamwqanı temujinmen baylanıstırıp twrğan jalğız-aq jiptik – bwdan on bes-jiırma jıl bwrınğı, balalıq oyın kezindegi bauırlas andalıq turalı tyanaqsız söz ğana.

ülkenderdiñ äserli äñgimesine qaray, äuestik qyaldan tuındağan andalıq sertti temujin wmıttı-wmıtpadı, jamwqa mülde eskerusiz qaldırğanı bayqaladı. andanıñ täni bölek, janı bir edi ğoy. bar qiındıqtı birge köterisui şart. özärä kömek, järdem – mindetti. qäjettilik jağdayda birge ölisui kerek. kökesiniñ ölimine jalğas jıldarda temujinniñ körgeni azap pen qorlıq. bwl kezde jamwqanıñ özi de ökimge jetpegen, qolı qısqa bala eken deiik. al temujinniñ kiriptärliq kezeñnen soñğı birneşe jılı tağı da qiın-qıstau zaman, tirşilik üşin küres jolında ötti. bar bolmısı şatqayaq, almağayıp edi. bwl kezde ülken ataq, märtebege jetken jamwqa sol bayağı beitäräp, ünsiz qalpında qala beredi. biräq köp wzamay jağday mülde özgerdi. temujin äkesi esugei-bahadwrdıñ andası toğrıl hänmen tabıstı. endi özi de jwrt üyirip, ataqqa şığa bastadı. bir zamanda anttasqan anda bolğanı jamwqanıñ oyına sonda ğana tüsken syaqtı. özine teñgermese de, sanasuğa mäjbür. jäne ne qılsa da andalıq parız esebinde körinbek…

merkit jorığı

bizge «qästerli şejire» arqılı ğana jetken äygili merkit jorığı – börteni twtqınnan qwtqaru tarabındağı maydan emes dedik. keiingi tarihtan naqtı belgili derek – şıñğıs han alğaş ret 1189 jılı aq kiizge köterilgen. al bwl oqiğa – atalmış merkit jorığınan eki-aq jıl keiin. bayıptap qarasaq, bwl kezde temujinniñ şañırağında joşıdan soñ tağı eki wl tuıp ülgergen: öketäy – 1186 jılı, şağatay – 1184 jılı… üş jaqtı şabuıl, qalay eseptesek te, 1187 jıl şamasında wyımdastırılğanı körinedi. äuelgi merkit şapqını, börteniñ twtqındaluı, qwtqarıluı jäne joşınıñ düniege keluinen beride bes-altı jıl ötken.

«qästerli şejireden» añdalıp qalğanday, merkitter bwl jolı da twtqiıldan tiısıp, temujinge qarastı wlıstıñ bir böligin oyrandap, «äyelder men bala-şağanı twtqındap äketedi». «şıñğıs hannıñ äskeri derjäväsi» atalatın bayıptı mönögräfya jazğan orıs oqımıstısı r.hräpäçevski bwl jağdaydı börteniñ twtqındaluınan tıs, temujinniñ öz wlısın qayta qwrau kezeñindegi, merkittermen aradağı alma-kezek şapqınnıñ bir körinisi dep qarastırğan. kümänsiz mäsele. sönimen qatar, merkittiñ osı retki attanısı da keñ kölemdi maydan emes, kelte jortuıl bolğanı añdaladı. biräq bwl kezde temujin öziniñ äuelgi bir mejesine jetken, mwnşama qorlıqtı kötere almaydı, dändegen dwşpan qayıra şabuı tağı anıq, qäytkende de betin birjölä mayırıp, auır soqqı beru qäjet edi. osığan oray temujin öziniñ qamqor äkesi toğrıl hanğa barıp şağınadı. bwl kezde kerei men merkit arasındağı bayağı bitim mezgili ötken boluğa tiıs, onıñ üstine merkitter toğrıldıñ bodan jwrtın şauıp otır. jaña, jappay attanıs üşin sıltau ğana emes, sebep. kerek deseñiz, toğrıl soğıs aşuğa mindetti.

kerei hanı birde tatu, birde qatu, barlıq uaqıtta da qäterli baqtalas bolğan merkit wlısına qarsı ülken jorıqqa birden kelisedi. «men sağan aytpap pa edim: «tozğındağan jwrtıñdı, – toptastırıp bereiin, – bıtırağan jwrtıñdı, – biriktirip bereiin!» – degem. [sol sertim orayın tauıp jatır.] endi bar mwratıñ ornına kelu üşin basbwzar merkit ataulını qılışqa şalıp, jwrtın janıştap, ordasın oyran qılamın!» – deidi toğrıl han temujinge.

älbette, bwl arada temujin tetik qana. merkitke qarsı wtımdı soğıs eñ äldimen toğrıl hannıñ öz paydası. taytalas jwrttıñ sağın sındıradı, qarıq oljağa batadı, eñ bastısı – eliniñ irgesin bekite tüsedi. solayı solay. biräq merkit – osal jau emes. wrıs tağdırı qaşanda aumalı-tökpeli. tepe-teñ bölmäğänimen, qarasını mol, jäuinger merkitpen şayqas auır salmaq äkelmek. onıñ üstine, aldıñğı ahual, keiingi jağday twrğısınan qarağanda, jaña maydan – kerei–merkit soğısı emes, merkit – qyat – kerei soğısı retinde körinis tabuı tiımdı eken. sondıqtan da toğrıl han temujinge öz tarabınan, qisını kelip twrğan arnayı mindet jükteidi. qyattıñ jarım-jwrtın bilep otırğan jamwqa-şeşendi ülken jorıqqa qatıstıru qäjet.

«ozıñnıñ andañ, meniñ inim jamwqağa habar sal, – deidi. – qäzir qorqonaq-jwbwrda otır. men osı aradan eki tümen äskermen attanam, qalıñ qoldıñ oñ qanatı bolam. jamwqa inim sol qanat retinde eki tümen jaraqtasın. toğısar jerimizdi de jamwqanıñ özi belgilesin», – depti.

qonıs, kürenge oralğannan soñ temujin jamwqağa habar aytuğa qasar men belgütäydi jiberedi. eki ini jamwqa-şeşenge temujinniñ: «jwrtım oyrandaldı, et-jüregim örtendi, wrqımız ortaq ağayın edik, qarımta jorıqqa şığıp, kek qaytarar kün tuar ma?!» – degen sälemin jetkizedi. serttes andalıq emes, atalas tuıstıq alğa şıqqanın köremiz. sönimen qatar, kerei toğrıl hannıñ «qiın-qıstau künderde özine qanşama jaqsılıq jasağan esugei-bahadwrdıñ ornına temujinge äke bolıp otırğanın jäne osı balasınıñ jolında qanday da qimıldan tartınbasın» eskertip: «men eki tümen äskermen oñ qanat bolamın, jamwqa inim de eki tümen qwrap, sol qanatqa beiimdelsin; qay jerde kezdesip, qäytip attanarımız – öziniñ erkinde», – degen wsınısın alğa tartadı. tikelei jarlıqqa jaqın, salmaqtı, ötimdi söz. sönimen qatar, toğrıl han bas bilikti wstatu arqılı bolaşaq jeñisti jorıqtıñ abıroy-atağı ğana emes, alım-salımı, ülken oljası da jamwqağa tiesili bolmağın uädelep otır. temujin üşin jalğız özi-aq attanatın nietin jäne jasırmağan.

jamwqa-şeşen bwltalaqqa salmay birden kelisedi.

«temujin andanıñ jwrtı oyrandaldı dep estigende jüregim jaralı boldı, özegim örtenip, bauırım ezildi. aytqanı boladı, qandı kekti qaytaramız!» – deidi.

bız arğı zamanda merkit jorığı turasında arnayı erlik dastan bolğan, keiinde bwl epikäliq jır «qästerli şejire» qwramına qwyılıp, tiesili özgeriske tüsken dedik. alayda, eskilikti epösqä tän köteriñki äuez, äserli tolğau sarını saqtalıp qalğan.

jamwqa öziniñ ülken jorıq, qan maydanğa äzir ekenin bılayşa sıpattaydı: «qarasını aybındı, eñseli tuımdı şäşäğin jelbirete köterdim; qara bwqanıñ terisi tartılğan kön dabıldı küñirente qaqtım; qara arğımaqqa er saldım, qaptama degil-beren kiinip, qarımdı nayza qolğa aldım; qandı semser baylanıp, sadağımdı sayladım; öşesken merkitpen ölispei bitispeske bekindim!..» – deidi. «temujin anda men toğrıl han ağağa däp osılay dep ayt!» – deidi, jauşılıqqa kelgen qasar men belgütäyğä.

bwdan soñ toğıs jönin nwsqaydı. «toğrıl han ağa bwrqan-qaldwndı tüstik betinen köbelep, temujin ändämen tüyissin. men osı qorqonaq-jwbwrdan bir tümen äskermen şığam da, onannıñ basın jäyläğän, temujin andanıñ wlısına tiesili jwrttan tağı bir tümen jasaqtaymın. jiını eki tümen. sodan soñ özendi örlei jüremin. bärimizdiñ toqaylasar jerimiz onannıñ bastauındağı botaqan-boğwrjı bolsın», – deidi.

sönimen qatar, bolaşaq jorıqtıñ bayıp-bağdarı men ädis-tasılı tarabındağı alğaşqı wyğarımın da belgilepti.

«tebingini terletip üdere attanıp, wş-merkitti qırğınğa wşıratamız. mına biz dañğıra-dabıl qaqqan şaqta bülikşil toqta bek bura-keger dalasında otırar. mına biz adırnası wzın arıs sadaqtı tolğap atar kezde jetesiz dayır-wswn orqan men seleñginiñ qwyğanı, talqwn-aralda otırar. mına biz bolattı nayzanı wsına kezengen twsta tauansız qağatay-darmala qara ormannıñ şegi, qarajı-keger alasında otırar. bwl wş-merkitti qwyınday soğıp, qañbaqşa wşıru üşin tötelei tartıp, qılğı özenine jeteiik. buırqanğan arnadan sal buıp öteiik. sonda bülikşil-qorqau toqta bektiñ tündiginiñ üstinen basamız. odan arı wş-merkittiñ bas köterer er-azamatın qırıp-joyıp, qatın-qalaşın eñiretip, bala-şağasın oljalap, bükil el-jwrtın oyran qılamız!..» – depti.

bayqap qarasaq, jamwqa-şeşennniñ tüyindi sözinde eki tarmaq kümändi kiltipän bar. mwnıñ birinşisi – jarım äskerin «temujin andanıñ wlısına tiesili jwrttan» jinaqtau. anığı – bwrnada esugei-bahadwrdıñ ğwzırında bolğan qauım, äleiim-täleiimde jas bala temujinnen bas tartıp, böten wlıstarğa qosılğan, aqırı, tügelimen bolmasa da, qomaqtı böligi jamwqanıñ bodanına aynalğan. jamwqa nege bölip, atap aytadı? keiingi jırşılar tarabınan qosılğan üsteme emes, jamwqanıñ naqtı öz sözi dep qabıldar edik. esebi, öziniñ ökimine, ölşeusiz artıqşılığına sengen jamwqa temujinge qır körsetip otır: basım jwrtıñ meniñ ieligimde, seniñ öziñ de meniñ ğwzırıma qarağanıñ jön degen emeurin. ekinşi kiltipän – toğrıl hannıñ aqırğı toğısu nüktesi botaqan-boğwrjwğa barar jolına deiin naqtı tağayındauı. äuelde bükil attanıs, toğıs jönin erkine bergen oñ han, dala qanşama keñ bolsa da, endi jamwqa nwsqağan söräppen ğana jürui şart. al bwl – eki tümen äsker temujinniñ qäzirgi meken-twrağınıñ däl üstinen qaptay ötedi degen söz. kezdeisöq şataq, kütpegen qaqtığıs tuı ğajap emes. qäytkende de, jäyläudä jazılıp otırğan jwrt üşin tiımsız jağday…

qasar men belgütäy jamwqanıñ şeşimin temujinge sol qalpında jetkizedi jäne toğrıl hanğa da tiesili habar aytıladı.

dittegen sözi qabıl bolğan toğrıl han köp wzamay-aq eki tümen äskermen attanadı. arnayı şalğınşıları qalıñ qol twpa-tura bürgi-jarğa bettep keledi degen şwğıl aqpar jetkizgen soñ, temujin osı taraptağı, özine tikelei qarastı jwrtın jöppeldeme köterip, tüstik bettegi tana özeniniñ añğarına ornalastırdı deidi. sodan soñ elsiz bürgi-jardan ötip, qümürqä özeni, ayıl-qarağanğa barıp jetken toğrıl hänmen tabısıptı.

älbette, jalğız özi emes, ataulı jäsäğimen. bwl jasaqtıñ qarasını qanşalıq boldı? «qästerli şejire» naqtı derek bermeidi. şıñğıs han tarihın arnayı zerttegen p.räçnevski bwl kezde temujin dala ämirleriniñ arasında özindik orınğa ie bolğanı kümänsiz dep biledi. ekinşi bir zerdeli tarihşı l.gämbis osı jolğı attanısta temujinniñ tuı astında toğrıldıñ eki tümenine, jamwqanıñ eki tümenine läyiğimen qarsı twra alatın jetkilikti äsker boldı dep sanaydı; alayda, däl osı şamada mwnşama şerik qwrap ülgerui – eşbir twma-namada atap körsetilmegen, biz üşin şeşilmes jwmbaq, degen. şınında şeşilmes eşteñesi joq. ol üşin ataulı merkit jorığın börteni twtqındağan şapqınnan bölip qarastıru qäjet. yağni, üş jaqtı attanıs 1180 jıldardıñ bası emes, odan qanşama keiin, 1187 jılı (belgili oqiğalar tizbegimen salğastırğanda, köñir küzde) ötkerilgenin ayğaqtasaq jetip jatır.

aytqanday-aq, räşid-ad-din – «jinaqtı tauarihta» atap körsetilgen: hijranıñ 583 – yağni miladi 1187 jılı şıñğıs han merkit ämiri toqta bekke qarsı attandı, deidi. kelürenge jetpei, seleñgi özenine taqau qaras-mwras degen jerde udoyıt-merkittermen ülken şayqasta jeñiske jetti, halqın qırğınğa wşıratıp, jwrtın talauğa saldı, deidi. osı soğıs kezinde qolğa tüsirgen alban-oljasın tügelimen oñ hanğa tarttı, deidi. (bır eskertpe, «jinaqtı tauarihtıñ» orısşa basılımında 583 sanınıñ ornına qäteden 573 dep jazılıp ketken, yağni 1177 jıl, – al bwl kezde temujin nebäri jiırma eki jasta, qayda, qalay jürgenimen, bilikke de, oñ hannıñ ğwzırına da jetpegen.) bwl arada atap äytilmäğänimen, oñ hannıñ da jorıqqa birge attanıp, maydanğa birge şıqqanı anıq añdaladı. äytpese, temujin barlıq tüsimin äldeqäydäği han-äkesine töläyimen arqalap aparıp bergen joq, maydan dalasında bölisti jäne sıbağanı tügelge juıq jolı ülken oñ hannıñ aldına tarttı. mine, biz börteni qwtqaru oqiğasınan mülde derbes qarastırıp otırğan merkit jorığı – üştik odaqtıñ jamwqa bastağan aytulı soğısı osı. aqırında jamwqanıñ qatardan şığarılıp, atausız qaluı – tabiği jağday. özgesi twrıptı, sayıpqıran şıñğıs han bayağıda öziniñ baqtalas andası, aqırı jer bolğan qas dwşpanı jamwqanıñ tuı astında soğısıp edi dep kim äygilemek. bastağan da, ayaqtağan da özi bolıp şıqqan.

osı orayda tağı bir däyek. «qästerli şejireniñ» naqtı körsetuinşe, toğrıl han eki tümenmen qalıñ qoldıñ oñ qanatın qwradı. jamwqa da eki tümenmen sol qanat boldı. al ortalıq qayda? barlıq zamanda, barlıq derekte köşpendiler jasağı, sanınıñ az-köbine qaramay, negizgi üş bölikten wyısatın edi ğoy: ortalıq, nemese qol, oñ jäne sol. «qästerli şejirede» hatqa tüspei qalğan ortalıq – temujinniñ özi bolğanı kümänsiz jäne beri degende bir tümen. keiingi zertteuşiler toğrıl men jamwqa kötergen qırıq mıñ äskerdiñ özin artıq körgen. eski zaman tarihnamasında jiı kezdesetin, ädepki äsire desedi. ıqtimal jağday. qalıñ merkitti qiratu üşin sanı mol, asa qarımdı jasaq qäjet edi desek te. bar äskerdiñ jiın sanı kemirek bolğan jağdaydıñ özinde temujinniñ toğrıl men jamwqağa tolımdı küşpen kelip qosıluı kümänsiz.

bizge toğrıl hannıñ eki tümenmen attanuı da talassız jağday bolıp körinedi. bwrnada sarı han qırıq mıñ qol qwrap edi ğoy. keiingi oqiğalar da kerei wlısınıñ bir, eki emes, äldeneşe tümen şığara alatının ayğaqtağan. bwl jolğı eki tümen – räşid-ad-din däriptegen «mıñ san äskerdiñ» bölşek-böligi ğana. jäne alğaşqı on mıñdıqtı toğrıl hannıñ özi bastasa, ekinşi on mıñdıq – han inisi kereitäy bekke tiesili eken; bwl ğwzırlı ini ülken wlıstıñ tañğwt tarabındağı tüstik aymağın bilegen (tañğwttıñ «wlıs ämirşisi» mağnasındağı «jaqağambu» atauı keiingi tarihi ädebiette kereitäydiñ resmi nıspısına aynalıptı) , sondıqtan da jaqağambu-kereitäy özine tikelei qarastı jäsäğimen keldi dep şamalauğa boladı.

hoş. ayıl-qarağanda bastarı qosılğan temujin jäne toğrıl han men kereitäy üşeui şeru tartıp, onan özeniniñ bası, botaqan-boğwrjwğa iek artqanda alıstan qalıñ äskerdiñ qarasını körinedi. uädeli jerge osıdan üş kün bwrın kelip jetken jamwqa-şeşen eken. öz kezeginde tura bettep kele jatqan qaraqwrım qoldan seskengen jamwqa eki tümen jasağın tüzemge keltirip, wrısqa saylanıptı. toğrıl han, temujin men kereitäy da öz äskeriniñ aldı-artın jinaqtap, tüzem qwradı. alayda, eki jaqtıñ eşqäysisi wrıs qimılın bastamaydı. taqap kelgende kimniñ kim ekeni tanılıptı.

ıstıñ anığına közi jetken jamwqa-şeşen bettesip, tabısqan şaqta äldimen söyleidi: «jañbırlı sel soqsa da, borandı dauıl twrsa da, uağdalı jerge keşikpei jetemiz degen sözimiz qayda? bizdiñ jwrtta «maqwl» degen lepes – äntpen parapar edi ğoy. «keiin tartqan kejir sanattan tıs» demeuşi me edi! bwl qalay?!» – depti.

sonda toğrıl han: «kelisimdi jerge üş kün keşikkenimiz üşin jamwqa inim bizdi qalay sökse de orındı», – dep, jäymä-şuaqtağan eken. bar reniş ösimen bitedi.

endi bwlar botaqan-boğwrjıdan üdere attanıp, tötelei tartıp, seleñgi daryanıñ oñ jaq, ülken bir salası qılğu (qäzirde hilök) özenine jetken soñ sal baylap, barlıq äskerimen qarsı betke ötedi de, tün qarañğısında twtqiıldan şabadı. bura-kegerde otırğan toqta bektiñ qalıñ jwrtın boran soqqanday, qwyın üyirgendei, tündiginiñ töbesinen bastı, dep sıpattaydı «qästerli şejire». merkittiñ bosağasın qirata kirip, qatın-balasın wlarday şulatıp, bükil wlıstı oyran qıldıq, qanşama jwrtı qırıldı, qanşama janı twtqınğa tüsti, deidi. udoyıt-merkit toqta bekti tüngi wyqı üstinde basıp qalu mümkin eken, alayda, qalıñ äsker qılğu özeninen sal buıp jatqanda, osı twsta balıq aulaytın, bwlğın, tiın atatın kisileri asığa şapqılap jetip, qäter qäupin eskertip ülgeredi. toqta wbas-merkit dayır-wswn ekeui qarbalasa qaşıp, biräz jürtimen qosa barğwjın-toqım tarabında bas sauğalağan eken. al qağat-merkit kösemi qağatay-darmala qolğa tüsedi de, jorıq soñında moynına ajırğı kigizip, baylap-matap, bwrqan-qaldwnğa jetkiziledi. sirä, temujinniñ tikelei twtqını. bwdan soñğı tağdırı belgisiz. (ortasınan oyılğan merkit wlısınıñ, tüstik tarap – orqan men seleñgi qwyğanındağı qağat ruı tu sırtta, jiın jwrttan bölinip qalğanın añdaymız. jolı kesilgen qağatay-darmalanıñ qolğa tüsui de sol sebepti, yağni wrıs qimıldarı «qästerli şejirede» aytılatınday, bir ğana keş emes, äldeneşe künge sozılğan jäne eñ ülken qırğınğa wşırağan da osı qağat bolğanı bayqaladı.)

udoyıt-merkittiñ ötkende temujinniñ auılına tikelei şauıp, börteni twtqındauğa qatısqan üş jüz alamanı bas basına ayqındalıp, tügeldei ölimge kesiledi. (bwl da epikäliq äsireleu; qanşaması twtılğan şığar, alayda keñ dünie, qarbalas jağdayda bäri birdei qolğa tüsui mümkin emes.) temujinniñ jas kelinşegin bauradı dep aytılatın çilger-böke qaşıp, aman qwtıladı. «qästerli şejire» çilger-bökeniñ jau jağadan alğanda janı qısılıp aytqan, ökiniş, üreige tolı tolğauın bergen. älbette, ejelgi epös särinimen. çilger-böke börtege qyanat jasau nätijesinde bükil merkit jwrtına apat äkeldim dep söginip, özin kemisite söyleidi. «qara qarğanıñ nesibesi ölekse jemtik şoqu bolsa da, jetesiz tuğan men çilger qaz-tırnanıñ etin jemek bolıp, izgi, bekzät hanşağa qol salıppın; qwladan tışqan aulau üşin tusa da, men – qwnı jaman çilger, aqqu ilmek bolıp, dänägöy, qäsietti hanşağa jabısıppın. aqırı mwqım merkit jwrtına qırğın äkeldim. düyim merkit jwrtına dürbeleñ keltirdim. qarataban qwl tuğan çilger, bası mäñgu, barı kemşin, peiili bılıq, bitimi qoqır çilger, silimtik, sirke janımdı endi qaytıp saqtarmın…» – dep tarığıp, küyinedi. älbette, artı quıs çilgerdiñ qorqıp qaşuı anıq, ökinip, söginui de ıqtimal, biräq däp osılay emes. börte – jarlwq-qoñırat ämiri day-noyannıñ qızı bolsa, çilger – bwrnada bükil merkitti bilegen twdwr-bilge-ötşigenniñ wlı, endigi udoyıt-merkit kösemi toqta bektiñ tuğan inisi. älbette, börteniñ aq-adal qosağı, keiingi sayıpqıran şıñğıs hänmen salğastıruğa kelmeidi, alayda, sol twstağı, jaña ğana atqa qonğan temujinnen tumısı da, därejesi de kem emes, al jağdayı äldeqäydä artıq. onıñ üstine, ejelgi zamanda şabındıdan kelgen äyeldi qoyınğa alu – eşqändäy da künä emes, kerisinşe maqtanış sanalğan. mwnıñ bärin – çilger-bökeniñ «qästerli şejirede» keltirilgen äserli äri körkem tolğauı – tarihi derek emes, ejelgi epös sarını, ädebi nwsqa ekenin eskerte ketu üşin aytıp otırmız. («qästerli şejireniñ» köne türik negizdi tuındı ekendigine köp ayğaqtıñ biri – manağı «qwladın»: moñğoldıñ da, batıstıñ da bilgirleri naqtı audarmasın taba almağan. äldenendei, naşar, jırtqış qws dep qana şamalaydı. osı orayda, keiingi qazaq asan qayğığa tirep aytatın, al asan-atanıñ özi ejelgi halıq ädebietinen almasqan naqpa-naq lepes: «qwladın – qwstıñ qwlı edi, – tışqan jep künin tüledi, – aqqu – qwstıñ töresi, – en jäyläp köldi jür edi… – qwladın qudı öltirse, – öz basıña keledi».)

endi äuelgi sorabımızğa qaytıp oralsaq, jeti ru merkittiñ twtqiıl şabuılğa wşırağan üş atası – udoyıt, wbas jäne qağat jappay qırğınğa tüsedi, jan sauğalap ülgergen halqı seleñgi özenin qwldap, barğwjın-toqım aymağına qaray töñkerile köşipti. alğaşqı jeñiske jetken üştik odaq merkitti bwdan äri qudalamaydı. wzaq sürgin auır salmaq äkeleri öz aldına, jäuinger merkitpen keñ kölemdi maydannıñ aqır tübi de almağayıp bolatın.

qasasqan dwşpannıñ wyıqtı ordasın basıp, onıñ işinde eñ negizgi, jetekşi udoyıt ruın jwrtınan bostırğan soñ wrıs qimıldarı toqtaladı. bastap japa şekken, qarımta jorıqqa ündep, aqırı merkittiñ betin qayırıp, sağın sındırğan temujin toğrıl han men jamwqa-şeşenge alğıs aytıp, rizaşılıq ıqılas bildiredi. «kök täñiri quat-küş berip, eke-ötügen jer-ana jebelep, toğrıl han äke, jamwqa anda ekeuiñ qayrat jasap, qasarısqan merkitti qiratıp saldıq. jauımızdıñ jağasın jırtıp, bauır etin jardıq, köteriñki tündigin ortasına tüsirip, ordalı qonısın qarañ qaldırdıq. oşağın oyrandap, barın tügel iemdendik. körikti äyelderin kiriptär qılıp, halqın qayta oñalmas kepke keltirdik…» – depti.

aytqanınday-aq, toğrıl men jamwqa qisapsız mal, qanşama oljağa kenelgen edi. qolğa tüsken, endi wzın etektisi jaña jwrtta tütin tüteter, bala-şağası basqa bir üyelmenge teliner, al eresegi malşı, jalşı bolar qanşama twtqın öz aldına. temujin toğrıl men jamwqanıñ qolın qaqpaydı, özinde barın ekeuiniñ ülesine jäne salıp beredi.

älbette, temujin de tabıssız emes. taqau jıldarda irgedegi merkit qäterinen qwtıldı. ataq-abıroyı köterilip, öz jwrtınıñ şegindegi biligi bekip, ülken wlıs wyıstırudıñ alğışarttarı jasaldı. merkit jorığınıñ negizgi nätijesi de osı.

sönimen qatar, körneki paydadan da mülde qaqas qalmauı anıq. ayaqtı mal, kiriptär jan. naqtı özine bolmasa da, qarauındağı jasağına baylanğan mol tüsim. osı rette tolqındı-tolğamalı «qästerli şejire» ğana emes, salqın ağıstı «jinaqtı tauarihtıñ» özinde bolaşaq şıñğıs hannıñ eñ ülken oljası retinde küçu degen bes jasar bala ataladı. aptığa qaşqan merkittiñ ien jwrtında qalıp qoyğan panasız müskin. basında bwlğın malaqay, ayağında maral pwşpağınan tigilgen etik, üstinde kämşät jwrındı qodıq jaqı, bekzät tumısı kigen kiiminen ğana emes, ottı janarınan ayqın añdalıp twrğan süykimdi balaqan eken. sauğa qılıp meiirbän ana ögelinge äkelip beredi. öz qwrsağınan şıqqan törteu, kündesinen qalğan jalğız – esugeiden tuğan bes wl men bir qızdıñ üstine, jetinşi bala qılıp bauırına salıp aladı. keiinde, ağayındas jwrt arasındağı taytalas wrıstarda sauğağa kelip, ögelinniñ qamqor oşağında osıp-jetken, bäri de şıñğıs hanğa adal ini, alımdı kömekşi bolğan tört wldıñ alğaşqısı – osı, merkit tekti küçu bolıp şığadı.

anttas andalar

jalğas oqiğalar ağımına qarağanda, 1187 jılğı merkit jorığı küzge salım ötkerilgeni añdaladı dedik. temujin, toğrıl men jamwqa birige küş qosıp, merkit wlısınıñ şañırağın şayqaltıp, ordasın oyrandap, bwl retki wrıs-maydan mwratın tapqannan soñ, riza, hoş aytısıp, at basın keri bwradı. toğrıl han bwrqan-qaldwnnıñ ormandı teristik qaptalı, qaşağwrat-swbşıt, üläti-swbşıt arqılı, jolay auşılıq jasap, seiil-seruenmen öziniñ wyıqtı mekeni – tolınıñ qara-tünine qayttı deidi. al temujin men jamwqa jwbı ayrılmay, qorqonaq-jwbwrğa kelip tüsedi (“qästerli şejire”) .

osı arada, küngei bettegi qwldağar-qwnu darası, toğaylı alasta tınım jasap jatıp, ekeui bala kezdegi andalıq sertterin qayta jañğırtu qäjet dep tabadı. temujin jamwqağa udoyıt-merkit toqta bekten oljalağan altın beldigin buındırıp, osı toqtanıñ qwla-bedeuine mingizedi. öz kezeginde jamwqa wbas-merkit dayır-wsınnan tüsirgen altın beldigin sıilap, osı dayırdıñ boz-dombaq degen arğımağın tartıptı. bwdan soñ ekeuiniñ birligi, dostığı qürmetine wlan-asır toy boladı. bağzı bir zamanda qabwl han wlı qwtwla aq kiizge köterilgen aumaqtı, zäulim äulie-ağaştıñ tübinde jwrtşılıq tepseñ tizeden oyılğanşa bi bilep, dausı qarlıqqanşa öleñ-jır tolğap, tañdı tañğa qosıp, oyın-sauıq qwrıp, qızıqqa battı deidi. temujin men jamwqa janı jarasıp, ryasız ıntımaq taptı, kündiz qaltqısız sırlasıp, tünde bir körpeniñ astında jattı, tösekte bası, töskeide malı qosıldı deidi.

osınday tatulıq, bauırlastıq üstinde tura bir jıl ötedi. tağı jarım jıl ötedi. aqırı künderdiñ küninde ekeui bükil el-jürtimen jaña qonısqa köterilipti. jazdıñ alğaşqı ayınıñ on altı jañası eken.

temujin men jamwqa köş bası, kök küymelerdiñ aldında kele jatadı. bir kezde jamwqa-şeşen ayttı deidi:

«temujin anda! tau sağalap qonsaq pa eken? sonda bizdiñ jılqışılar saya tauıp, tınım alar edi («altın topşı» boyınşa: «…şaqpaq şağıp, tütin tüteter edi», – m.m.) . özen jağalap qonsaq pa eken? onda bizdiñ qoyşı-qolañ ot pen suğa molığar edi. qalay qaraysıñ?..» – depti.

bwl ne degen söz?

älbette, beibit künde qozğalğan kez kelgen köştiñ tüpki nısanası ğana emes, jolayğı eru, qonalqasına deiingi barlıq jön-sorabı aldınala belgilenbek. temujin–jämüqä köşiniñ de barıp toqtar jeri ilkide bekitilui anıq. endi mine, basqa bağdar. jäne bir emes, eki tarap. atausız tau, beimälim özen. temujin älde twspal, älde mısal sözdiñ mağnasın tappay, dağdarıp qaladı.

keiingi zaman zertteuşileri de tötennen aytılğan, aqır tübi eleuli oqiğalar ğana emes, wlı daladağı ülken özgeristerge jol aşqan, «jamwqanıñ jwmbağı» atanğan osı bir sözdiñ tüyinin şeşuge tırısqan. ärqili joramal aytıladı. bartoldtıñ bayıbınşa, mwndağı qoyşı-qolañ – kedei-kepşik, bwqara jwrt, al jılqışı – ätqäminer, bay-bağlan; temujin – attılı, yağni üstem tap ökili bolsa, jamwqa temujinge qay taptıñ joğın köbirek joqtauımız kerek degen twrğıda saual salğan syaqtı. teteles zertteuşilerdiñ köpşiligi, işinde b.vladimirtsov pen hara-davan da bar, osı qisındı maqwl körgen. endi bir ğalımdar jamwqanıñ twspal sözinde mwnday taptıq, jiktik mağna joq, ol da juan twqım, bileuşi äulet ökili, jamwqanı bwqaraşıl qılıp şığaru qisınsız desedi. jaña zaman tarihşıları jamwqa lepesiniñ tüpki mağınasın taytalas baqastıqqa tiregen. r.grusse köşi-qon jönin belgileu arqılı jamwqa öziniñ temujinnen joğarıraq därejesine nwsqadı dep biledi. r.hräpäçevski de osı pikirge beiil. bauırlas, odaqtas ekeui sırttay teñdes sänälğänimen, şın mänisinde jamwqa – «ağa», al temujin – «ini» bolıp esepteledi, deidi. dj.uezerförd bayağı bartoldqa kerisinşe, jamwqa osı lepesi arqılı özin el bileuşi äqsüyekke teñep, temujindi qoyşı-qolañ retinde tömen orınğa qoyğısı kelgen, depti. e.kiçänöv, bälkim, barlıq jwrtqa (yağni, dostas ekeuine de) birdei jäyli qonıs tabılmaydı degen işara dep mipazdaydı. al «qästerli şejireni» qıtay tiline ıqşamdap, jañadan audarğan dorona-tib jamwqa twspal arqılı temujinge «böline köşeiik, sonda ekeumizge de oñtaylı boladı» degen emeurin tanıtadı, depti (e.kiçänöv boyınşa) . qäytkende de, köpşilik zertteuşiler sol zamannıñ özinde jauabı tabılmağan «jamwqanıñ jwmbağın» endigi biz de şeşe almaymız dep twjıradı.

sönimen, andanıñ tosın söziniñ män-mağınasın naqtı bayıptap ülgermegen temujin dağdarıp qaldı. eşqändäy uäj aytpay, keler mezette artqı köşti kütken siñäymen, tizgin tartıp, irkile beripti. köş ortasında, kök küymede san-sältänätpen kele jatqan ögelin-äyke men börte-qatınğa bolğan jağdaydı aytadı. «jamwqa anda: «tau sağalap qonsaq pa eken, onda bizdiñ jılqışılar saya tauıp, tınım alar edi; özen jağalap qonsaq pa eken, onda bizdiñ qoyşı-qolañ ot pen suğa molığar edi; osığan qalay qaraysıñ?» – dep swradı. bwl ne söz? men qäpelimde jauap qayıra almay qaldım…» – dep, şeşesine keñes salıptı. sirä, ögelin de tosırqap, müdirip qalsa kerek, börte äldimen til qatadı: «jamwqa anda twraqsız, aynımalı kisi deitin. bizden de jalıqqan eken. twspal söziniñ mağnası osı. endeşe birge qalar jönimiz joq. bölinu kerek. üdere köşken qalıbımızda qonalqağa toqtamay, tüni boyı tınımsız jüre bereiik. eñ oñdısı sol!» – depti.

qäytkende de börte jamwqanıñ twspal söziniñ şeşimin tura taptı deimiz. temujin merkit jorığınan soñ, äuelde qatar attanğan toğrıl hänmen birge qaytpay, jämüqämen qosılıp ketui tek bauırlas andalıq jöni ğana emes, kerei wlısınıñ bodandığın janama türde tärik etip, özindik derbestikke wmtıludıñ bir körinisi bolatın. sondıqtan, erte me, keş pe, tepe-teñdigi kümändi jaña odaqtan da bölinip şığuı zañdı qwbılıs edi. iştei pısıp-jetken, tek şeşimin ğana kütip twrğan tabiği jağday.

temujin börteniñ aytqan sözin qwp alıptı. andası jamwqadan irge bölisuge täuekel qıladı. älbette, özine qarağan bükil el-jürtimen.

bwdan soñ, «qästerli şejirede» atap aytılmasa da, kümänsiz jağday – köş toqtalmaydı, «bolınıp şığamız», degen habardı tikelei ğwzırındağı bastı kisilerge tügel jetkizedi. al bwlar öz kezeginde osı bir jarım jıl işinde küreni bölek bolsa da, büyregi bwrıs köringen tağı qanşama arısqa.

temujinge jaqtas jwrt kün eñkeigen, keş batqan şaqta mejeli qonalqağa ayaldamay, sögile bölinip, toqtausız jıljıp, on altısınan tolğan jarıq ay astında aulaqqa qaray bet tüzepti. sol qalpı, arttağı elden qara üzip, tañ atqanşa, kün şıqqanşa, jälpäğimen, wbaq-şübäğimen üdere köşken eken.

jaña wlıs

tañ atıp, kün şıqqan soñ bayırqa tauıp, aldı-artın jinaqtap qarasa, qäbä-nopır, qaraqwrım, qanşama jwrt eken. «qästerli şejire» ayrıqşa ijdäğätpen sanamalap şıqqan. biz de naqtılap atap körseteiik.

jalayır taypası, toqırauın tabınan qaşığwn, qaraqay jäne qaralday – üş atanıñ äuleti tügelimen. tağı da sol jalayırdan seşi-domaq, arqay-qasar jäne bala, özderiniñ er jetken üldärimen.

tarğwt ruınan – qadağan-daldwrqan, bäuirlärimen qosa, bes-tarğwt tügelimen.

barlas ruınan – qwbılay-qwdws, ağa-inilerimen.

mañğıt taypasınan – ağayındı jetei men doqolqw-şerbi.

oronar ruınan – qaraşar, üldärimen.

qonqotan ruınan – süyketu-şerbi.

sükegen ruınan – jegei-qondoğwrdıñ wlı sükegei-jauın.

negudei ruınan – şaqan-wba.

qoñırat taypası, olqwnwt ruınan – qıñğı-jaday. qoñırat-ikeres ruınan – bwtw.

qoralas ruınan – seçegür.

nwyaqın ruınan – jwñso.

dürben ruınan – maşı-bedügün.

barın ruınan – qorşı-wswn men kökö-sos, özderi bastağan menen-barın täbimen.

keneges ruınan – qwnan bastağan bir küren.

«qästerli şejire» täptiştep keltirgen ağayındas kisiler jäne jeke batırlar men belgili rudıñ twtas tarmağı, nemese bölşegi – küni keşe ğana jamwqa-şeşenniñ ğwzırında bolğan jwrt qana. jalayır men qonqotan, bälkim tağı biräz jamağat bwrnağı esugei-bahadwrdıñ wlısınan. ilkidegi, temujinniñ özine tikelei tiesili qauım mülde atalmaydı. tek bauırşı men jelme ğana öräyimen eske alınğan. onda da özderi emes. arıda, jamwqa jağında qalğan rulı jwrtınan bölinip kelgen inileriniñ anıqtaması üşin.

arulat ruınan jırılıp, bauırşınıñ inisi oğalay-şerbi keldi, deidi.

wrañqay taypasınan jırılıp, jelmeniñ kişi inisi jäuirqän-swbıtay-bahadwr keldi, deidi. keiinde dañqtı, büginde älemdik soğıstar tarihındağı eñ wlı qolbası dep tanıluğa tiıs sübitäy ğoy. däl osı kezinde bahadwr atağına jetpegen, nebäri on bes jastağı wlan.

bwl ekeui birge tuğan bauırlarına qosılsa, temujinniñ özimen qaytadan tabısqan tuıstarı jäne bar.

esugei-bahadwrdıñ erterek ötip ketken ağası müñgedu-qyannıñ wlı oñğwr, özine arğı atadan qarastı şanşığwt jäne bayauıt ruların bastap äkelip qosıladı.

esugei-bahadwrdıñ bayansız inisi darıtay-ötşigen bir küren jürtimen kelip jetedi.

soytıp, qanşama halıq wjımdasıp, qalıñ qol qwralıptı. äzirge tım zor bolmasa da, birşämä auqımdı jaña wlıs.

temujinniñ töñiregine toptalğan jäuinger qauımdı rulıq twrğıdan jiktesek, basım köpşilik jwrt – qyat taypasına jatatının köremiz: börjigit, arulat, barlas, mañğıt, barın, nwyaqın, keneges, dürben, besüt, şönes, jürkin, qonqotan, şanşığwt… sondıqtan jaña qwrılımdı şarttı türde qyat wlısı dep atauğa da bolar edi. alayda, temujinge erikti türde qosılğan jwrttıñ birşämä böligi – qyat-nirun taypasınan sırtqarı atalar äuleti: jalayır, qoñırat, wrañqay, tarğwt, swldws, saqayıt-kerei, bayauıt… (uaqıt oza kele, qyat tekti qauım jalpı jwrttıñ azğana bölşegi ğana bolıp qaladı.)

temujinniñ ğwzırına qwldıq wrğan eskili-jaña jwrttıñ tuıstıq, rulıq negizde emes, tek qana maqsat, müdde birligi wyıstırğan, wlı dala şegindegi mülde jaña bir qwrılım ekendigin köremiz. bolaşaq şıñğıs hannıñ özgeşe talayın añdağan märttik, köregendik bar. jaña wlısta jañaşa jağdayğa wmtılğan ölermendik bar. öz ruı, öz tobında orın tappağan, nemese qisınsız öktemdikti, ärqili zorlıq-zombılıqtı moyındamağan asaulıq ta bar. sönimen qatar, aqjoltay jaña kösemniñ köleñkesinde abıroy tappaq, olja-baylıqqa kenelmek esep te joq emes. bärinen de ejelgi zaman sureti tanıladı.

osı oraydağı özgeşe bir jağday tarihta tañbalanıp qalıptı. temujinniñ tuı astına birşämä jürtimen kelip jetken barın qorşı-wswn aytıptı: «bız jämüqämen jaqın tuıs bolamız. eskişe taratqanda, jatırımız bir, jeidemiz ortaq. qäytkende de aramız ajıramasa kerek edi. biräq men säuegei tüs kördim. bir qızıl siır jamwqanı şır aynalıp jür eken. süzgilei sürip, arbalı üyin audarıp saldı. bwdan soñ özin süze bergende bir müyizi üzilip tüsti. sonda qızıl siır: «mwyızımdı qaytar!» – dep, ökire öñmeñdep, jer tarpıp, jamwqanıñ üstine topıraq şäşä bastadı. endi bir qarasam, jotalı, keudeli ala bwqa jalğız özi ülken kök küymeni süyrep, temujinniñ artınan erip keledi. dañğıl jölmen nayqala jürgen qalpı, möñirei ökirip: «kök täñiri men jer-su alqalap, temujin wlıstıñ wlıq patşası bolsın dep wyğardı!» – dep, äldeneşe märte qaytaladı. mine, öñ men tüstiñ arasında osınday ayan kördim! al, temujin, meniñ osı aytqanım kelip, ülken wlıstıñ egesi bolsañ, mağan qanday qürmet jasaysıñ?» – deidi qorşı.

zadı, temujin jaña wlısınıñ irgesin ornıqtıra bastağan kezde şıqqan äpsänä. jaqtastarınıñ ügit-nasihatı ğana emes, temujinniñ öziniñ de naqtı mwrat-maqsatınıñ körinisi. keiinde «qästerli şejirege» engizilgen. alayda, toptı jürtimen kelip qosılğan qorşınıñ aqı-tölem swrauı da anıq bolsa kerek. älbette, jalğız qorşı ğana emes, atausız qalğan jäne bir kisiler. qaşan da tek qana jeke paydasın oylaytın adamdar jetip artılğan. qorşınıñ isi – tañbağa tüsip qalğan naqtı bir mısal ğana.

temujin mwnday saudağa tañırqasa da, renjimeidi. sirä, küle jauap bergen. «öziñ aytqanday, sonşama wlıstıñ egesi bolsam, seni tümenbäsi noyan qılamın», – deidi. al qorşı: «osınday säuegei tüs körip, seniñ wlıq märtebege jeteriñdi ayqındağan men üşin tümenbäsi noyan atağı jetkiliksiz. tümenbäsi qılasıñ jäne sol kezde özimniñ tañdauım boyınşa, mağan jaña patşalığıñnan öñşeñ swlu otız qız alıp beresiñ!» – depti.

uaqıtı kelgende qorşınıñ aytqanı boladı. tümenbäsi jäne öziniñ bwrınğı qanşama äyeliniñ üstine tağı da otız qızdıñ qöjäyini. biräq jaulanğan ağayın jwrttan zörliqpen jinalğan otız qızdıñ oqiğası aqır tübinde nasırğa şauıp, kemi otız mıñ er-azamattıñ qandı qazasına, onıñ işinde şıñğıs hannıñ eñ darındı qolbasılarınıñ biriniñ ölimine sebep bolğanı bar. tiesili äñgime öz kezeginde. bwl arada aytpağımız – äuel basta temujinniñ töñiregine toptalğan twlğalardıñ ärqili keiipti, ärqili maqsattı jwrt bolğanı ğana. jäne öz paydası, teris piğilmen kelgen kisilerdiñ payda-zyanı qatar jürgeni. bwl da zamana sureti. aqır tübinde şıñğıs han temir tärtibimen bärin de öz ornına qoyğan.

sönimen, bir-aq keşte, börteniñ jalğız auız sözimen bolaşaq wlıs tağdırı şeşildi. birjölä şeşilmese de, berik irgetäsi ornıqtı. kişi-girim patşalıq. qarasını mol qanşama jan. jäuinger, jänkeşti top. jäne bolaşaq alapat soğıstarda ayrıqşa közge tüsip, bükil ortalıq azya, qala berdi jarım älemniñ tağdırın şeşetin wlı qolbasılardıñ alğaşqı legi: bauırşı, jelme, sübitäy, qwbılay…

aytpaqşı, jamwqadan böline köşken tüngi şeru mülde tınış ötpegen. «qästerli şejireniñ» aytuınşa, tötenşe köş qäpelimde tayjuıt qonısınıñ üstinen tüsipti. qorqıp, töñkerile bosqın tapqan tayjuıttar jamwqağa barıp qosıldı deidi. oqiğanıñ egjei-tegjeiin tügendeu qiın emes. kezdeisöq bettesu wrıssız bitpegen. eskilikti derekterden ol zamandağı qanday da bir şeru qalıbı jaqsı belgili. ädette, köş basında oza şıqqan şalğınşılar boladı. jol sorabın, köldeneñ qauıp-qäter rayın bayqastau üşin. odan soñ az ba, köp pe, twtas äsker jasağı. köştiñ soñı men eki qaptalı da qorğansız emes. esebi, bwrnada bildi, bilmedi, äuelgi bağıt-bağdarın özgertip, aulaqqa tartqan temujin köşiniñ jolında twrğan, ejelden jaulas tarğwtay-qırıltwq wlısınıñ, twtas bolmasa da, qomaqtı jwrtı twtqiıl şabuılğa wşıradı. ölgeni ölip, qalğanı qaşıp, endi bir azğana tobı qwldıq wrıp, temujin jağına şaqqanın köremiz. mäselen, «qästerli şejiredegi» jalpaq tizimge engen şelgütäy-taqı, ağa-inilerimen qosa, tayjuıt jağındağı swldws ruınıñ biräz kisilerin alıp keldi dep körsetilgen. sonday-aq, täyjuittärmen bir odaqtağı besüt ruınan ağayındı degei men küçügir ataladı. älbette, bwlar da soqa bäsimen emes. üstirt qarağannıñ özinde eki top, birşämä halıq. soğan oray, täyjuitpen twtqiıl wrıs tüngi şeruden tıs, köşi-qon ornıqqan soñ köp wzamay ötkerildi dep şamalauğa da mümkin. jäne wsaq-tüyek qaqtığıs emes, birşämä kölemdi maydan. temujinniñ qarasını mol, ekpindi jwrtı japıra jeñip, otırğan qonıs-mekeninen ığıstırıp şığarğan. ilki zamandağıday temujinmen tepe-teñ taytalasqa jaramağan tarğwtay-qırıltwq endi süyeniş izdep, amalsızdıñ küninen jamwqa-şeşenge barıp qosıladı.

täyjuitpen tötenşe şayqasqa oray şejirege tüsken tağı bir derek – kökeşi degen kişkentäy wldıñ jäyi. bosqın tapqan tayjuıt pen besüt qonısında panasız qalğan eken. temujin öziniñ anası ögelinge äkelip beredi. ögelin-äyke bwl kökeşi balanı da bauırına salıp alıptı. şetin jağday emes. adam qat, bala qäjet zamanda tuısı bir jaqın ağayın twrıptı, tegi böten jaudan qolğa tüsken jas balalardı ögeisimei asırap alu, öz ürpäğimen birdei därejede tärbielep, ösirip jetkizu – qadımnan qazaqqa jalğasqan eskilikti bir ğwrıp. ögelin-äykeniñ meiirbän analığı – sol izgi dästürdiñ bir körinisi ğana bolatın. däl osı jolı, qarbalas bosqında jwrtta qalğan – jalğız kökeşi bolmasa kerek. bäri de jaña otbasın tapqan. onıñ işinde şıñğıs hannıñ üyelmen-äuletine qatıstı jağday ğana wmıtılmay, bizge jetip otır…

äuelgi tañnan soñ ekinşi tañ keledi. onıñ artınan tağı da kezekti künder. bwl kezde, däl osı jazda temujinniñ tuı astına toptalğan jwrt alıs-jaqın töñireginiñ bärimen beibit bolğanı añdaladı. köp wzamay, jäyläuğä jazıla qonıp, tınıs, tınım tauıptı. özin jamwqa ülisimen teñ, tayjuıt odağınan joğarı sanağan, tipti, irgedegi, jolı da, jöni de ülken kerei handığınıñ özinen täuelsiz sezingen jaña bir wlıs – taqau bolaşaqta wlı imperyaniñ äuelgi wytqısı boluğa tiıs özgeşe wjımnıñ irgesi bekip, küş-quatı kemeldene bastaydı.

alda wlı dalanı dürbeleñge toltırıp, adam qanı su bolıp aqqan ğalamat oqiğalar twrğan.

dalayhan temujin

arada apta ötti me, ay ötti me, qäytkende de köp wzamay, sol jılı, jäzdigüni jamwqa wlısınan saşı bek pen tayju jäne qwşar bek jäne altan-ötşigen bölinip şığadı. esugei-bahadwrdıñ tuğan ağası nekün-tayşınıñ wlı wzın oqtı qwşardıñ jäyi bizge bwrınnan mağlwm – kezinde jaqın bauırınıñ jetim-jesir üyelmenin jwrtqa tastap, tarğwtay-qırıltwqtıñ qoltığına kirgen. saşı bek pen tayju – esugei-bahadwrdıñ äkesi bartan-bahadwrdıñ ülken wlı, äygili ükün-barqaqtıñ nemereleri, bwl kezde qyat-jürkin atalatın, asa jäuinger ru birlestiginiñ kösemderi. al altan-ötşigen, ol da bartan-bahadwr inisi qwtwla hannıñ kenje wlı. bwl, quattı, ataqtı tört alpauıt ta esugeidiñ keşegi jetimek wlı birjölä küş alıp bara jatqanın añdağan soñ, tarğwtay-qırıltwq pen jamwqa-şeşennen jigin ayırıp, atası bir, babası ortaq tuıstığın alğa tartıp, osı temujinniñ ğwzırına jetipti. älbette, qanşama qarulı äsker, qara-qwrım jürtimen. altan-ötşigen bir kürenmen, qwşar bek bir kürenmen keldi deidi. al saşı bek pen tayju – rulı elimen. bwl – temujin öziniñ äkesi esugei-bahadwrdıñ wlısın tügelge juıq, al babası qabwl hannıñ ülken handığınıñ birşämä böligin tolıq bauradı degen söz edi. qanşama jwrttıñ egesi endi resmi türde moyındaluı ğana qalğan.

ordası eñselene tüsken temujin, el bastağan bwrınğı jäne keiingi äğäyindärimen birge eski jwrttan qozğalıp, köldeneñ dwşpannıñ qarımı jetpes kürelgi darasına boylay enip, kökö-nor köline taqau töñirektegi señgir jılğası men qara-jürgenge kelip ornadı deidi. mine osı arada altan men qwşar, saşı bek jäne basqaları özärä aqıldasıp, keñese kele, temujindi han köteruge wyğaradı.

«bız seni han saylauğa şeşim qıldıq, – depti temujinge. – wlısımızdıñ hanı boluğa rizaşılıq ber!» – deidi.

qalıptı räsim boyınşa, temujin birden kelispeidi. äuelgi ötinişke: «men han bolmaymın, handıq därejege qwtwla han wlı altan-ötşigen layıq!..» – deidi. ekinşi märte ötinişke tağı da qarsı uäj aytadı: «handıqqa ükin-barqaq ağamızdıñ nemeresi saşı bek layıq!» – deidi. tek üşinşi qayıra ötinişten soñ ğana mämlege keledi.

«qästerli şejire» temujin han köteriler aldında wlıstıñ wlıq kisileri aytqan uağda-sertke arnayı toqtalıptı.

«eger sen bizdiñ hanımız bolsañ, mına biz:

qalıñ jäumen şayqasta qaşanda alğı lekte şabamız. jorıqta, soğısta qolğa tüsken körikti qızdar men körkem äyelderdiñ eñ swluın sağan sıilaymız. basıp alğan kök küyme, dünie-mükämäldiñ basım böligin öziñniñ aldıña tartamız. üyire aydağan azban attardıñ arğımağı tügel seniki.

keñ dala, adır-belestegi qamajau añşılıq kezinde ünemi oza qimıldap, twtılğan ayaqtı añnıñ teñ jarımın seniñ ülesiñe beremiz.

qaqtıqqan wrıs kezinde qalqanıñ bolmasaq, jarlığıñnan şığıp, jan sauğalasaq, meiirim, keşirim jasalmasın, bizdi qatın-balamızdan ayırıp, üyelmen-wyımızdı oyrandap, qu basımızdı qara jerge teñestir!

mamıralı beibit künde eldiñ tınışın bwzsaq, senimen birlikten aynısaq, bizdi jasaqtı äskerimizden ayırıp, ot-oşağımızdı talqandap, sor basımızdı ien tüzde şirit!» – depti.

osılay dep ant berip, temujindi han köteredi.

barı de sonau ğwn zamanınan kele jatqan, aralıqta türik qağanatı kezeñinde birjölä ornıqqan ejelgi räsim jönimen. dese de… tek dala jwrtı ğana emes, irgeles, aralas körşi, ülken patşalıqtardıñ özinde bilikke jetken jaña ämirşige jaña märtebe, tipti, jaña esim beriletin dästür bar edi ğoy. temujin jäy ğana «han» atandı ma, älde basqaday bir anıqtama ielendi me? «qästerli şejire» jäne onıñ köleñkesindegi «altın topşı» däl osı rette temujin – «şıñğıs han» atağın ielendi dep körsetedi.

qalıptı wğım boyınşa, bwl «şıñğıs» äuel basta jeke esim emes, ataq-däreje bolğan dep sanaladı. keiinde jihängerdiñ öziniñ esimine aynalğan, deidi. biz bükil ğılımi qauım, jalpaq jwrt qabıldağan mwnday bäylämmen kelispes edik. irgeli qıtay patşalığındağı, jaña huändige jaña esim beriletin ädepki dästürdi aytpayıq. dalalıq wlıstarda da osı salt ejelden-aq qalıptasqan. mäselen, elteris, estemi, qapağan, bilge qağandardıñ tarihtan belgili esimderi – tuma at emes, taqqa otırğan kezde jañadan berilgen nıspılar. sonday-aq «şıñğıs» ta osı ejelgi räsim jönimen qüdiretti ämirşige qoyılğan naqtı esim. öytkeni… eke moğwl wlısınıñ, biz birinşi kitäptä arnayı söz etken memlekettik möriniñ betinde şıñğıs hannıñ esimi joq. biräq märtebesi naqtı ayğaqtalğan: «dalay han». ayttıq, bwl «dalay han» – türik qağanatınan soñğı, teristik qıtay patşalıqtarına qarsı küres kezeñinde bükil wlı dalanı biriktirgen, resmi tarihnamada «tszubu birlestigi» atalatın jaña qağanat – toğız-tatar ämirleriniñ ataq-därejesi dep. ejelgi, dañq-dabıralı «qağan» emes, jeke bir wlıstarğa qatıstı jäy ğana «han» da emes, «dalayhan» – telegei-teñiz, wlı han!

keiingi tarih ğılımı, ataqtı, bilgir oqımıstılar «şıñğıs» sözi äuelde däreje, titul retinde 1206 jılğı wlı qwrıltayda alğaş ret körinis berip, bekidi dep sanaydı. däp solay, esim emes, däreje bolğan küniñ özinde, qalay taldasaq ta, negizgi, jalpı mağnası, räşid-ad-din aytqanday, «handardıñ hanı» degen ataq – tek osı kezeñge ğana layıq, al äzirşe wlı daladağı kerei, nayman handıqtarınan küş-quatı köp tömen, jamwqa wlısınıñ özinen boyı asa almay twrğan jaña birlestik ämiri däp sol 1189 jılı onday därejege jetpegen. sönimen qatar, osı kezdiñ özinde alıs kökjiekti boljağan temujin jäy ğana handıq märtebeni olqı sanauı ğajap emes. endeşe, keiinde mör betine tüsken «dalay han» – osı twstağı temujinniñ wlıq märtebesi deimiz. mwnıñ tağı bir däleli – köp wzamay, qarsı top han kötergen jamwqa-şeşenniñ «görhän» atanuı – bwl da handardıñ hanı degen söz.

qäjetti räsim ötkerilgen soñ, jaña wlıs qwrılğanı, temujinniñ han saylanuı turasında toğrıl hanğa arnayı habar jetkiziledi. elşilikke taqay men sükegei barıptı. män-jäydi estigen soñ, toğrıl han ayttı deidi:

«jon-aq! meniñ wlım temujindi han kötergenderiñ dwrıs bolğan. qyat jwrtınıñ özinşe wlıs qwruı orındı. endi berik wyısıñdar, ıntımaq-birlik bwzılmasın. bwra tartuğa jol qalmasın, jığa qisayıp, jağa jırtılmasın!» – depti.

«qästerli şejire» arqılı jetken kep osınday. wlı daladağı eñ ülken wlıs iesi ne oyladı? zadı, şın köñilmen aytılğan söz. şağın handıq, şekteuli bilik. temujin özimniñ ğwzırımnan birjölä şığıp ketedi dep bilmese kerek. onıñ üstine, astarı mol, astamşılığı odan da zor jamwqağa qarsı twrar qosımşa küş dep sanauğa tiıs. qäytkende de, jaña wlıs irgeli kerei handığı tarabınan resmi moyındaladı.

toğrıl hannıñ maqwlınan soñ temujin arqay-qasar men jauırqan ekeuin jamwqa-şeşenniñ ordasına attandıradı. jamwqa reniş-küyinişin jasırmaptı. jaña wlıstıñ qwrıluın, temujinniñ han köteriluin iştei maqwldamasa da, sızın şığarmaydı, narazılıq lepesin basqa bir twrğıdan bildirgen eken.

«altan men qwşarğa meniñ atımnan aytıñdar: «altan men qwşar, nege köldeneñnen kirisip, temujin anda ekeuimizdiñ ortamızğa jik saldıñdar? birimizdi sübeden süzip, birimizdi qabırğadan şanışqılap, aramızdı ayırdıñdar. temujin andanı ekeuimiz birge jürgen kezde nege han kötermediñder? aqırı, qanday mäqsätpen han saylap otırsıñdar? altan men qwşar, endigide aytqan sertteriñe berik bolıñdar. meniñ temujin andama adal qizmet qılıñdar!» – depti.

tikelei temujinniñ atına aytılğan iltipät ta, ökpe, keiis te joq. sönimen qatar, jaña wlıstıñ bolaşağına kümändi. andasınıñ han köteriluin jeke bir kisilerdiñ paydaqor äreketiniñ ğana nätijesi sanağanday. osı rette «mağan opa bermegen altan men qwşar erteñ senen de aynıp ketedi» degen düdämäl tastaydı jäne qalğan jwrtıñ da twraqsız degen emeurin bar. temujindi bwrınğışa anda ätäğänimen, tatulıq, dostıq turasında lebiz joq, tım qwrsa alıstan sıilasqan ıqılas bayqalmaydı. biräq jaña wlıstıñ qwrıluın da, temujinniñ han saylanuın da teristei almağan.

sönimen, bolaşaq şıñğıs han alğaş ret aq kiizge köterilip, özin osınıñ aldında ğana ötken wlı dalayhandar äuletiniñ tikelei jalğası retinde äygiledi. bwl ataqtıñ tüp negizinde köp mağna jatqan. birinşiden – bauırda bärmen qanağattanbay, bükil wlı dalanı öz tuınıñ astına qaratu. ekinşi – sol wlı dalanı biriktirip bolğannan keiin, dañqtı dalayhandar ayausız küresip ötken teristik qıtay patşalığı – bügingi öktem şürjen imperyasinän birjölä täuelsiz jağdayğa jetu!

miladi 1189 – tauıq jılı eken. bolaşaq şıñğıs han nebäri otız tört jasta. aqılı tolısıp, qayratı qabındap, kemeline kelgen kezi.

wlıstıñ äuelgi qalıbı

han köterilip, tu tigip, ordasın ornıqtırğan soñ temujin jaña wlıstıñ işki qwrılımın tyanaqtaydı. köşpendi äskeri qoğamda kez-kelgen rulıq, taypalıq, wlıstıq wjımda ata-baba zamanınan qalıptasqan dästürli basqaru joralğısı bar. kişide – jwpını, ülkende – birşämä kürdeli. temujin bizge belgili derektegi jiırma tört, şındığında odan da köp, tuıstas rular birlesken erekşe wlıstıñ jañarğan, jañğırğan qwrılımına özi öte jaqsı biletin kerei handığınıñ memlekettik jüyesin ülgi retinde qabıldaydı.

derbes hanı bar, tiesili qonıs-mekeni , belgili şekäräsi bar bwl eñseli wlıstıñ äkimşilik tüzimi özärä derbes üş tarmaqqa bölingen eken.

bırınşı – orda qojalığı. wlıstıñ işki jäne sırtqı isterin atqaru, dalayhannıñ jeke basınıñ qäuipsizdigi, onıñ kündelikti tirşiligin qamtamasız etu jäne üy-jäyinä qizmet körsetu tobı.

ekinşi – äsker biligi, wlıstıñ küş-quatına wytqı boluğa tiıs qolbası noyandar qatarı.

wşınşı – twrmıs-şarua äkimşiligi – tört tülik malğa ielik, sönimen qatar, jäyilim jer jönin meñgeruşi häm mausımdıq meken, twraq, köşi-qon tärtibin retteuşi wlıqtar.

eñ mañızdı şara – äsker isi bolatın. temujin bas qolbası jäne sönimen qatar, barlıq äkimşilik jüyeniñ ämirşisi mindetin öziniñ bayırğı jäne eñ senimdi nökerleri bauırşı men jelmege tapsıradı – endigi jerde bauırşı-noyan jäne jelme-noyan.

jauaptı, ülken mindet arta otırıp, wlıstıñ barlıq wlıq kisileriniñ aldında bauırşı men jelmege qarata aytqan madaq sözi:

«sen ekeuiñ mende köleñkeden basqa serik joq kezde tayanış, tirek boldıñdar; qılqwyrıqtan basqa quat joq kezde qayrat, küş qostıñdar; qiınşılıq künderde meniñ köñilimdi delbep, kökiregime tınıs berdiñder; endi qaşanda meniñ jüregimniñ törinde twrasıñdar! osı ekeuiñ wlıstağı eñ ülken märtebege layıqsıñ, osı ekeuiñ ordadağı barlıq wlıqqa ağa bolasıñ, wlıstağı barlıq jwrtqa jağa bolasıñ!» – depti.

bauırşı men jelmege teteles äskerbäsi retinde üş qorşı – qoramsaqtı üşeu: bauırşı-noyannıñ inisi oğalay jäne ağayındı jetei men doqolqw-şerbi belgilenedi.

qorşı-sädäqşilärmen qatarlas, temujinniñ tuğan inisi qasar bastağan üş qilişker tağayındaladı: qwbılay jäne şelgütäy men qaraqay-toqırauın. bwl sadaqşı jäne qilişker noyandar ökimindegi arnayı eki top jasaqqa han ordasınıñ qäuipsizdigi jäne jükteledi.

arqay-qasar, taqay, sükegei jäne jauırqan törteuine temujin: «alısqa jeter qayıñ oq, jaqınğa jeter ayır oq bolasıñdar», – deidi, yağni barlauşı-häbärger jasaqtıñ basşıları etip bekitken.

«qästerli şejire» wlıs qolbasıları qatarınan sübitäy-bahadwr orın aldı dep körsetken, biräq naqtı qizmeti aytılmaydı, şındığında bolaşaq dañqtı qolbası bwl kezde nebäri on bes jasta, közge tüsse de, qatarınan ozıp, biik märtebege jete qoymağan.

dalayhannıñ jeke basınıñ qäuipsizdigimen qatar, onıñ kündelikti tirşiligin, otbası-üyelmeniniñ jäy-küyin qamtamasız etetin qürmetti qizmetşi wlıqtar qatarı belgilenipti. oñğwr, süyketu-şerbi, jäne qadağan-daldwrqan as-su egesi – bauırşı saylanadı. bwlar han dastarhanın jäbdiqtäumen qatar, erteli-keş tartılmaq tağam, susın ataulınıñ däm tazalığın, köldeneñ qäuipsiz adaldığın qamtamasız etuge tiıs edi. sönimen qatar, han ordasındağı qasapşı, aspaz, tabaqşı, kütuşi – bükil qizmetşi qauımnıñ meñgeruşisi doday-şerbi bar.

han ordasınıñ qäjetine arnalğan soyıs malı – otarlı qoy şaruaşılığı – äğäli-ınılı degei men küçügürge tapsırıladı. al söyispen qatar, minis jäne jegin köligi – qostılı jılqı, tabındı siır – özärä atalas qwtu, morşı jäne mwqalqu üşeuine jükteldi deidi.

«qästerli şejire» atap keltirgen mansap, qizmet orındarı, älbette, wlıstıñ bükil basqaru jüyesin, ondağı wlıq kisiler, eñ bastısı – belgili äskeriler men tuma wlıqtar jönin tolıq-tügelimen qamtımaydı. temujindi han kötergen irgeli alpauıttar mülde atausız qalğanın köremiz. biräq joq emes, bar. saşı bek pen altan-ötşigen, qwşar men darıtay-ötşigen – ärqäysisi bwrnadan täueldi, kem degende bir-bır küren jwrtı bar, wlıs işindegi wlıs esepti, özderin birşämä derbes wstağan ämirşiler bolatın. al mansap ülesken qauım – temujinniñ tikelei bodanı. sonıñ özinde bwrnağı jwrtınan göri keiinde kelip qosılğan jaqtastar köbirek atalğanın köremiz. sıbağanıñ qomaqtı böligi de solarda. özgeşe üles, erekşe senimmen qatar, temujin bwl ağayındarğa arnayı alğıs aytadı.

«mağan küş-quat berip otırğan täñiri senderdi de jebelep, jamwqa andadan böline köştiñder, et-jürektiñ irqimen mağan kelip qosıldıñdar. endi meniñ bayırğı, baqıttı äskerimniñ qatarına twruğa şinimen layıqsıñdar. sondıqtan da men senderdiñ ärqäysiñdi özderiñe tiesili orınğa jetkizdim!» – deidi.

keiinnen kelip qosılğan jwrtqa erekşe iltipät, artıq üles – sol bir sättegi rizaşılıq qana emes, «meniñ jağıma şıqqan jwrttıñ bärin jarılqaymın!» – degen aşıq emeurin.

mine, osı kezde alıs-jaqın jwrt arasına: «temujin – märt, temujin – jomart! jaqtasqan janına astındağı atın tüsirip beredi, üstindegi tonın şeşip beredi!» – degen lepes taraptı. «jekelegen jaqtastarğa ğana qamqor emes, jalpı jwrttı jarılqaytın biregei twlğa; qarulı äskerdiñ qamın biletin, ordalı wlıstıñ irgesin bekitip, ırıs, berekesin arttıratın aydındı, aybarlı ämirşi!» – degen bağam aytıladı.

eki jağı da ras. jañadan kelip qosılğandı jarılqaydı. bayırğı nökerlerin jäne wmıtpaydı. han köterilgennen soñ, älginde ğana jamwqa-tarğwtay tobınan bölinip kelgen alpauıttarğa ayrıqşa ıqılas bildire twra, eñ ülken däreje, eñ ülken bilikti öziniñ bwrnağı, qiın künderde aynımağan eñ adal serikteriniñ ğwzırına qaldırıptı. sönimen qatar, barlıq ıs-äreketi jaña wlıstıñ işki wjımın nığaytıp, eñsesin köteru, küş-quatın asırıp, derbes, täuelsiz qwrılımğa aynaldıru, tüptep kelgende, bodan jwrtınıñ twrmıs-ahualın tügendeu tarabına bağıttalğanı ayqın añdalsa kerek.

älbette, eñ zor bilik – temujin dalayhannıñ öz qolında. basqaşa oylağan, ärnede, tipti, wsaq-tüyekte bwra tartqan bodannıñ küni qanday bolmağı köp wzamay-aq köpke tanıladı.

jaña ğana, onda şekteuli bilikke jetken temujin sonşama nığız. aqıl men qayrat, darın men minez körinisi ğana emes. ataulı sözinen bayqalğanday, alapat tuısı, ayrıqşa talayına senim: temujin özin täñiri alqağan, täñiri tikelei küş beretin asqaralı twlğa sanaydı eken! osınday, täñiri jarılqap tuğan, täñiri jebelep otıratın aspani twlğa – ömirdegi alğa qoyğan barlıq maqsatına jetui haq! keiinde memlekettik mör betine tüsken, jarlıq ataulınıñ bastamı, eke moğwl wlısınıñ özekti ideölögyasinä aynalğan wran.

V

t a r a u

azamat soğısı – alğaşqı kezeñ

dalan-baljwt – amalsız ayqas

arada jarım jıl öter-ötpeste jamwqa-şeşen ağayındas jwrt arasındağı ayausız qäntögis – damıl üzilistermen twpa-tura on bes jılğa sozılğan azamat soğısına jol aştı.

ras, wlı dalada bwdan bwrın da ärqili qaqtığıs, tınımsız wrıstar bolıp twratın. mäselen, tatar men qyat arasındağı qayşılıq, nayman men kerei tartısı. basqasın aytpağanda, eñ soñğı, jamwqa – toğrıl – temujinniñ merkit jorığı. belgili bir taypanıñ öz işindegi bülikter tağı bar: börjigit–täyjuit tiresi, kerei wlısındağı bwlğaq degendei. tüptep kelgende, auıl, aymaq kölemindegi mwnday soğıstarda eşkim de tübegeili jeñiske jetpegen. belgili bir nätijeden soñ, tipti, eşqändäy nätijesiz-aq toqtalıp, tınım tauıp, sodan soñ qayta jalğasıp jatqan. öytkeni, osınıñ bäri de ru-aralıq küres ayasındağı qwbılıs bolatın. qarımı da, maqsatı da şekteuli. al 1190-1205 jıldar orayındağı dürbeleñniñ auqımı bükil wlı dalanı qamtıdı. jappay, keñ kölemdi soğıstıñ sır-sıpatı da mülde basqaşa. bir ru ekige, üşke jarıldı, etjäqin bir atanıñ balaları özärä jandastı. bwl – şın mänisindegi azamat soğısı bolatın.

adılın aytu kerek, wlı daladağı azamat soğısı – osığan deiingi eki ğasır boyı qordalanğan tarihi jağday, äleumettik teñsizdik, eñ bastısı – näsildik qısımnıñ tüyindi şeşimi bolatın. şürjenniñ jäy-japsarın tanıp wqqan, öziniñ tuğan jwrtınıñ soñğı jeti ata şegindegi azabı men küresin jaqsı biletin temujin erte me, keş pe, kiiz tuırlıqtı qauımdı qaytadan wyıstıru tarabındağı tüpki mwratın jüzege asıru üşin atqa qonuı anıq edi. bälkim, eki-wş, assa tort-bes jıldan soñ. küş jinap, quatı birşämä tolısqan şaqta, mezgildi sätimen. alayda, jamwqa keseldi tetikti uaqıtınan bwrın ağıtıp jiberedi.

asığatın jöni bar. temujinniñ qwralmay jatıp iridi degen wlısı kün ozğan sayın qordalanıp baradı. qatarı köbeiip, jwrtı molığıp baradı. basqa emes, osı jamwqa wlısınıñ esebinen. tüngi köş üstinde ketkeni öz aldına. bwdan soñ da jekelegen kisiler jırılıp, twtas auıldar bölinip, temujin jağına şığıp jatır. tezinen toqtau salu qäjet edi. äueli osı, aulaqtay qonğan bwrınğı bodan jwrtqa qısas arqılı. malın aydap, janın baylap äkete berse. wsaq qaqtığıstıñ artı, ärine, zor maydan.

alayda, bastapqı şataq jamwqanıñ özi de kütpegen jerden şığadı. jolbasar wrlıqqa, şın mänisinde köpe-körneu zorlıqqa attanğan bir top şapqınşı temujin jwrtınıñ şetkeri bir qonısı sarı-kegerde otırğan joşı-darmala degen kisiniñ bir qos jılqısın aydap jöneledi. joşı-darmala şağın jasaq – qarastı älämänimen barımtalı jılqınıñ soñınan qua şığıp, kelte wrıstan soñ barlıq malın özine qaytarıptı. alayda, osı tüngi şayqasta tu sırtınan sadaq tiıp, jamwqanıñ inisi, jortuıl şoğırın bastağan tayşar qazağa wşırağan eken.

tuğan bauırınıñ ölimi – ülken qayğı, sönimen qatar, jamwqağa jaqsı sıltau boldı. tezinen sauın aytıp, äsker jiıp, jorıqqa saylanadı. osınıñ aldında ğana odaqtasqan tarğwtay-qırıltwq ta qatarğa qosılıptı. jinaqtap kelgende on üş ru: jüryat, tayjuıt, ikeres-qoñırat, nwyaqın, wrwt, barlas, barın, qoralas, qatağan, saljığwt, dürben, tatar, üräuit – wzın sanı otız mıñ alaman atqa mindi deidi.

temujin äuelgi şataqtan da, keiingi dürbeleñnen de beihäbär, ejelgi bir qonısı – qauıp-qätersiz kürelgi darasında jatqan. biräq keşteu bolsa da oşar aladı. ötkendegi el ayrılğan qarbalasta temujin jağına qosılğan ikeres bwtwn degen jigittiñ äkesi nekün tayjuıt tobında qalıp qoyğan eken, dep jazadı räşid-ad-din. osı, temujinge büyregi bwrıs nekün, sirä, tuısqanşılap, sol jaqqa äldeqäläy bara qalğan barlas mülke jäne totaq («qästerli şejire» boyınşa ikeres mülke-totaq jäne boralday) degen eki jigitke twtqiıl jorıq jäyin bildiredi. bwl ekeui biik asu arqılı tötesinen tartıp, barlıq jağdaydı temujinge jetkizipti.

bwl kezde temujinge qarastı wlıs üş tümen jasaq şığara aladı eken. alayda uaqıt tığız, temujin jwrtına tügel habarlap, bükil äskerin köterip ülgermegeni bayqaladı. qolda bar küşpen jamwqağa qarsı attanıp, dalan-baljwt degen jerge kelip jetti deidi.

temujin jäuinger jasağın on üş kürenge bölipti. nege oñ qanat, sol qanat, ortalıq qol (jäne twtqauıl) emes, pälenbäy küren? küren – ädette, beibit künde äldeneşe auıldan qwralğan qomaqtı top. «küren söziniñ mağınası – şeñber», – degen anıqtama beredi räşid-ad-din. bwdan äri taratıp aytadı. bwrnağı zamanda äldebir rulı el äldenendei bir jerge ayaldağan, belgili jwrtqa qonğan kezde, [arbaların] şeñberlei, döñgelete tizbelep, qorşau jasağan, ru ağası osı şeñberdiñ qaq ortasına ornıqqan. qäzirdiñ özinde, jaqın jerde jau qarası bayqalsa, moğwldar däp osılay, işki twraqqa eşkim ötpes üşin, döñgelene şep qwrıp ornalasadı, deidi. özgeşe qorğanıstıñ kürendi şeñber täsili qazaq arasında h

V

ı-h

V

ıı ğasırğa deiin saqtalğan. bwqarlıq şäybäni hannıñ qazaq ordasına qarsı, 1509 jılğı qısqı jorığınıñ tolıq şejiresin tañbalağan parsı tarihşısı ruzbihannıñ naqtı kuäligi bar. «jau şapqan jağdayda qazaqtar özderiniñ bala-şağasın, mal-mülkin ortağa alıp, döñgelene şep qwrıp, qaytpay soğısadı. köldeneñ bir sebesin bolıp qalmasa, mwnday qormaldı bwzu öte qiın», – degen. yağni, soğıs jağdayındağı küren şebi – küşi basım jaudan qorğanıstıñ özgeşe bir täsiline aynalğan.

bır küren jwrttıñ (äskerdiñ) naqtı sanı twraqsız. bir küren – bir mıñ şañıraq (bır mıñ jaraqtı äsker) dep şamalanadı. az-maz artuı mümkin, köbine-köp äjeptäuir kem boluğa tiıs. esebi, temujinniñ dalan-baljwt wrısındağı bar jasağı äri degende on-on eki mıñnan aspasa kerek. arnayı tañdap alğan küren täsili de osı kemistikke baylanıstı.

«yuan şi» küren sanın äyğäqtäumen şektelgen, «şen-vu tsin-çjen lu» – on üştiñ on birin sanamalap şığadı, «qästerli şejire» bwl on üş küren – üş tümen äsker bolatın degen qısqaşa äqpärmen toqtaladı. temujin jasağınıñ naqtı qwramı – räşid-ad-din şejiresinde.

endi jinaqtap körseteiik.

bırınşı küren – temujinniñ anası ögelin-äykege qarastı qauım: törkin tuıstarı men jaqtastarı, bağınıştı üy-oğlandarı (qolbala jigitter) , qizmetşileri – yağni özine tikelei täueldi, qaru wstauğa jaraytın qaraşı jwrt.

ekinşi küren – temujinniñ özi, wldarı men jaqın nökerleri, jekelegen wlıqtar men olardıñ balaları, jasauıl keşikten jäne basqa da, kömekşi, basıbaylı arnayı top.

wşınşı küren – baltaşı-bahadwr bastağan qadarqın ruı, kerei taypasınıñ äldebir bölşek tarmağı (sayşyal jırqın ruı dep ayğaqtağan) , jäne qoralas ruı.

tortınşı küren – swqtı-noyannıñ wldarı dereñgi men qwrıday, qyat-nirunnıñ bir tarmağı jäne budat ruı.

besinşi küren – saşı bek bastağan jürkin ruı jäne sol qatardağı täueldi qauım.

altınşı küren – tayjı bastağan jürkin tobı jäne jalayır.

jetinşi küren – otwjıq jäne… (osı bir tws keiingide ajıratıp oqılmağan, – m.m.) wldarı bastağan qyat jäne basqa da bağınıştı kisiler. «jinaqtı tauarihtıñ» öşip qalğan, düdämäl jerin sayşyal basqa bir derekter negizinde tolıqtırıp, naqtılaydı. sönimen: «…jäne bartan-bahadwrdıñ bauırı qwtwqı-müñkirdiñ wlı börte-böke, tağı bir inisi qwlan-bahadwrdıñ wlı eke-seren, kenje inisi taudan-ötşigenniñ wldarı bastağan…»

segizinşi küren – temujinniñ nemere tuısı, müñgedu-qyan wlı oñğwr bastağan şanşığwt jäne bayauıt ruları.

toğızınşı küren – esugei-bahadwrdıñ tuğan inisi darıtay-ötşigenniñ jasağı, esugei-bahadwrdıñ ağası nekün-tayşınıñ wlı qwşardıñ jasağı jäne dälu bastağan qauım jäne dulat, saqayıt-kerei, nüküz-qwrqan, ejin-därlekin ruları.

onınşı küren – bartan-bahadwrdıñ inisi qwtwla-hannıñ wlı joşı, özine qarastı barlıq bodanı jäne jäqtästärimen.

on birinşi küren – qwtwla hannıñ kenje wlı altan-ötşigen, barlıq bağınıştı äskerimen.

on ekinşi küren – däki-bahadwr, öziniñ künğyat ruimen jäne suqan ruı.

on üşinşi küren – şönes ruı.

temujin dalayhannıñ osı arada atalğan jäne bwrnada körinis bergen barlıq jwrtı – jiını otız üş rudan qwralğan eken. (atap aytqanda: börjigit-qyat, jalayır, tarğwt, barlas, mañğıt, oronar, qonqotan, sükegen, negudei, olqwnwt-qoñırat, ikeres-qoñırat, nwyaqın, qoralas, dürben, barın, keneges, arulat, wrañqay, bayauıt, jürkin, şanşığwt (şanışqılı) , besüt, tayjuıt, qadarqın, budat, qwrqın-nüküz, ejin-därlekin, künğyat, dulat, suqan, şönes, jırqın-kerei, saqayıt-kerei…) keibir şağın atalar tütäsimen, tügel, köbine-köp ülkendi-kişili ru-taypalardıñ äldenendei bölşegi, jarqa-jarmağı. yağni, bolaşaq şıñğıs hannıñ töñiregine tartılğan jwrt äuel bastan-aq rulas, taypalas tuıstıq negizinde emes, müddeles, tilektes, maqsat birligi orayında wyısqan.

jinaqtap kelgende, bälkim, «qästerli şejirede» aytılğanday, bükil wlıstağı jaraqtı alaman otız mıñğa tartar, alayda, maydan şebine şığıp, tosqauıl qwrğan on üş küren, ayttıq, on-on eki mıñ mölşerinde boluğa tiıs, tipti, oğan jetpeui de ıqtimal.

qäntögis wrıs ötkerilgen dalan-baljwt naqtı qay tws ekeni büginde belgisiz. wqsas ataulı jerler wşırasadı, biräq däl özi emes. zadı, ol da qay taudıñ qanday jülgesi ekeni wmıtılğan bwrqan-qaldwnnıñ tüstik, nemese tüstik-şığıs etegi.

qıtay tarihşısı tu tszi dalan-baljwt atauına anıqtama jasağan. dalan – dala, al baljwt – tüstik betkei, tüstik tarap degen söz deidi. «dalan» men «dalanıñ» üylestigine kümän joq, sönimen qatar, qäzirgi qazaq tilinde «dalan» («dalañ») däl osı qalpında saqtalğan: aşıq jer, äldebir meken, nısannan şığa beris, sonda «dalan-baljwt» – äldenendei tau, say, şatqaldıñ auzı, tüstik bettegi jazıq alañqay boladı. şınında da, temujin öziniñ şekteuli äskerin eldiñ işki aymağına bastar joldağı keñ saydıñ şığa berisi, tau etegine ornalastıruı äbden qisındı.

temujinniñ wlısın birjölä jermen-jeksen qılu mäqsätimen üdere attanğan jamwqa-şeşen bwdan bwrın talay maydanğa tüsken, täjiribeli äri asa darındı qolbası bolğanı anıq. bwl rette ötkendegi merkit jorığın eske aludıñ özi jetkilikti. jamwqanıñ äskeri-strätegyaliq josparı boyınşa qimıldağan üştik odaq merkit wlısına taqau, wrımtal meje – öñtüstikten şabuıldamaydı. äsker jiını belgilengen tüstik-şığıs betten tötelei tartıp, arnalı özennen sal baylap ötip, merkit qonısına qaq ortadan kelip tigen. jau kütpegen jwrttı tu-talaqay qılıp, bükil wlıstı qaq ayırğan. qırılğannan qalğanı bas sauğalap, teristik bet – bäyköldiñ şığıs tarabı, barğwjın-toqımğa qaray bosqın tapqan udoyıt, wbas ruların ökşelep quğındamay, at basın tüstikke bwradı da, tobınan bölinip, qamauda qalğan qağat ruın birjölä qiratadı. temujinge qarsı twtqiıl maydan aşqan, şalt qimıldağan jamwqa däp osılayşa, jaña wlıstıñ ortalıq ordasına tura attanğanın köremiz. temujin bar äskerin tolıq jinaqtap ülgermegen, alayda el işine engizbei, sırtqı dalañda qarsı aladı.

ayttıq, saqaradağı soğıs täsilinde ortalıq qol, oñ qanat, sol qanat bar, twtqauıl, tosqauıl şerik tağı bar. jer ıñğayına qaray, şepti tüzem qwrıp, negizgi üş jasaq qatarlasa, qalğan qwramalar qabattasa, qalqalasa ornalaspaq. bir sözben aytqanda, aşıq maydan. temujin dalan-baljwtta öz äskerin mülde basqaşa jasaqtaydı. atap körsetilgendei, küren täsilimen jäne är kürendi jekelei. on küren qarama-qarsı, maydan ötine şığadı, üş küren ekinşi qatarda oraylı kezegin kütedi. jäne jazıla jäyilmäğän. on üş küren on üş şeñber qwrıptı. mingen attarın kürenniñ işine matastırıp, bar qaruın saylap, jau betinde jayau twrdı deidi.

tötelei tartqan jamwqa alauıt-twrauıt degen biik qırqadan asıp, dalan-baljwtqa kelgende, osınday, kütpegen tosqauılğa wşıraydı. «wrısta twrıs joq» degen, üş tümen – otız mıñ äsker özderinen üş ese kem ağayındas jwrtqa qarsı lap qoyadı. şınında da ağayındas. qalıñ qyat ta, qalğan rular da qaq jarılğan, atalas tuıstardıñ arası ajırağan, eki tarapta da qoñırat pen dürben bar, qoralas pen nwyaqın, barın men barlas bar, qalğan jwrttıñ da nasıl-tegi birdei.

wrıs meilinşe tabandı, ayrıqşa qatal boladı. (i.berezin dalan-baljwt wrısın bastan-ayaq täptiştep sıpattağan. temujin öz jasağınıñ bir şalğayın jaudıñ attı äskeri öte almas qalıñ jınısqa tirep, ekinşi şalğayın ärbälärmen bekitti. eki qanatqa auır jaraqtı attı qosındardı qoyıp, ondıq, jüzdikke bölingen tağı birşämä attı jäuingerdi artqa, maydannıñ sırtına ornalastırdı… tayjuıttar bes lek qwrıp, keñ kölemdi şabuılğa şıqtı… temujinniñ äskeri dwşpanın bir orında, sadaq oğın jaudırıp, nayzaların saylap, şepterin bwzbağan qalpında qarsı aldı… osınday jağdayda tayjuıttar auır şığınğa wşırap, keri serpilgen edi… dep jazadı. berezinniñ naqtı qanday kuälik, derekterge süyengeni belgisiz. zadı, sol zamandağı üyrenşikti soğıs täsilin oyşa bwrıp, dalan-baljwt şayqasına teligen syaqtı. qäytkende de şındıqtan tım alıs emes.) qäntögisti maydan erteden keşke deiin sozılsa kerek. mwndayda ejelgi tarihşılar «eki jaq ta erlik pen qayrattıñ özgeşe ülgisin körsetti, eki jaq ta jeñiske layıq edi» dep jazatın. al däl osı rette – dalan-baljwt wrısında naqtı kim jeñgeni eki türli aytıladı.

«jinaqtı tauarih», «äulie jihänger» men «yuan şi» – şıñğıs han jeñiske jetti, jamwqanı qiratıp saldı dep aytqan. al «qästerli şejire» kerisinşe, jamwqa basım tüsti dep atap körsetedi. jalpı, «qästerli şejirede» şıñğıs handı mümkindiginşe kemisite beineleu sarını bar. sönimen qatar, atalmış resmi tauarihtar wlı jihängerdi kötere sıpattaytını tağı ras. aqiqatında, şıñğıs han, qay twrğıda kemitkenmen de oysırap tömendemeidi, qalay köterseñiz de asqaralı biiginen aynımaydı. mwnday eki tarap kümändi jağdayda sol belgili öqiğämen şektelip qalmay, aldıñğı sebep, keiingi saldar özärä şendestirilip, jalğas jäne qabattas oqiğalar bezbenge salınuğa tiıs. biz şıñğıs handı qalay madaqtasaq ta artıq emes dep bilemiz, äytkenmen, däl osı, dalan-baljwt wrısında jeñiliske wşırağanı anıq. wtılıs sebebi tüsinikti – jamwqa twtqiıldan şaptı, temujin öziniñ bar küşin jinaqtap ülgermedi. sonıñ özinde bolaşaq şıñğıs hannıñ qolbasılıq ayrıqşa darını, erlik, jäuingerlik bolmısı andağaylap twr. şapqan jaudıñ el işine boylap enuin kütpei, asığıs qarsı attanu, qolaylı dispozitsya, jäne wrıstıñ azşılıq üşin eñ tiımdı nwsqası – küren täsilin tañdau – osınıñ bäri de bwl kezdegi temujinniñ san ğasırlar boyı qalıptasqan, öz zamanında jer älemnen ozıq dalalıq äskeri ilimdi jete meñgerip ülgergenin ayğaqtaydı.

sanı üş ese basım, ol da soğıs önerine jetik qolbası bastağan jäne jäujürek alamandardan qwralğan qalıñ qölmen qarjısa şayqasıp, qırılsa da berispei, biräq seldirep tozğan on üş küren ığısa şeginip, tärizi, tım alıs emes, taqau sırttağı tar şatqalğa iıq tirei bekinedi. onan özenindegi jarğana şatqalı dep naqtılaydı «qästerli şejire» men «altın topşı». esebi, dalan-baljwt ta onannıñ jağasına taqau bolğan, älbette, tömengi, nemese orta ağısı emes, bastau böligi, yağni, mana aytqanımızday, bwrqan-qaldwnnıñ etegi, nemese jaqın töñiregi. ejelgi soğıstar tarihınan belgili, tar qılı, tereñ şatqalda jüz kisi mıñğa qarsı twra aladı, al birer mıñ qarulı jasaq – äldeneşe tümenge. tar jerde köptik kädege aspaydı, tek erlik pen tabandılıq qana belgili nätijege jetkizbek. jamwqa jarğana şatqalına berik bekingen temujindi qäytkende de ala almağanın köremiz. äytkenmen, ülken maydanda jeñiske jetkeni, jaña wlıstıñ qarulı küşterin ölşeusiz şığınğa wşıratuı tağı kümänsiz. bälkim bastapqı qandı qırğınnan temujinniñ jänkeşti jasağınıñ üşten biri, tipti, besten biri ğana aman şıqqan şığar. äytse de, jamwqanıñ eñ soñğı serpini nätijesiz ayaqtaladı. temujinniñ qatarı seldiregen qwrış jasağı berispedi. jamwqa wlıstıñ jiın ortasına öte almadı. ertesine me, arğı, nemese odan soñğı küni me, mağnasız şabuıldı toqtatuğa mäjbür bolıptı.

«jeñis bizdiki. onı jarğana şatqalına quıp tığıp, qayta şıqpastay qıldıq!» – depti masattanğan jamwqa. andalıq ant bayağıda adıra qalğan. jamwqa-şeşen temujinniñ şıpası bitti, eşqäşän eñse kötere almaydı degen senimmen at basın keri bwrıptı.

jalğas oqiğalar

jamwqa-şeşen jeñiske jetti. sönimen qatar, oysırağan, eñ ülken jeñilis, aqır tübinde el-jwrtınan ayırıp, basın joyğan qäterli, tayğaq qadamı da osı dalan-baljwttan bastalğanı anıq.

jamwqa qaytar jolında oray şauıp, qarulı azamatı tügeldei temujin jasağına ketken şönes ruın qırğınğa wşıratadı. tärizi, jası kelip, küşi qaytqan, sondıqtan da wrıstan tıs qalğan, körnekti degen jetpis adamın tiridei, jetpis tayqazanğa qaynatıp, azaptap öltiredi. jalğız şönes emes, temujin wlısına tiesili tağı birtäläy jwrt jazağa tartılğanı bayqaladı. ötken jılı ğana, el ayrılğan tüngi köşte özin tastap şıqqan şaqan-wbanı öltirip, kesilgen basın at qwyrığına baylap, süyretip äketedi. bwl – negudei ruı. el ağası şaqan-wbanıñ äsker jiınına ülgermei qalğanın köremiz. jamwqanıñ qaharına wşırağan osı eki ru ğana bolmasa kerek.

ilkidegi maydannan tıs beibit jwrttı qırğınğa tüsirgen mwnşama qataldıq alıs-jaqın ağayın jwrttı ürkitkenimen, birjölä bwqtıra almaydı. kerisinşe, tabandı men tayğaqtıñ arasın ajıratqan sın-bezben bolğanın köremiz. keleşek şıñğıs hannıñ atqa mingennen bergi eñ auır, almağayıp kezeñi.

sıra, jeñilistiñ alğaşqı jılı, temujin wlısındağı keibir ağayındar jazdıq-jañıldıq dep, keşu swrap, jamwqağa qaytadan barıp qosılğanı bayqaladı. mäselen, temujinniñ eñ jaqın ağası darıtay-ötşigen. bälkim, şejirede tañbağa tüspegen tağı birqänşä jwrt.

sönimen qatar, jamwqanıñ qaharınan ğana qaymığıp, äzirşe temujin wlısınıñ şeginde qalğan keibir atalı twlğalar özin mülde bostan wstap, basbwzarlıq şegine jetkenin köremiz. mwnıñ ayqın mısalı – jürkin ruimen aradağı kikiljiñ boldı. «qästerli şejirede» täptiştep bayandalatın jäne «yuan şi» men «äulie jihängerden», tipti «jinaqtı tauarihtıñ» özinen qaqas qalmağan, sırttay qarağanda tım eleusiz jäne tüsiniksiz, mänsiz bwl oqiğanıñ tüp tamırı tereñde jatqan. saldarı da soyqan bolıp şığadı.

jürkin – bizge bwrnadan belgili ükün-barqaq wrpaqtarı bastap, är tarap ağayındar wyısqan, qoğamı şekteuli, biräq qarımı qattı, jäuinger ru bolatın. osı twsta temujinniñ şöbere bauırları tayju men saşı bektiñ ğwzırında. bwlar da qabwl han wrqı. sondıqtan temujinmen terezesi teñ. ülken wldan tarağan sebepti, özderiniñ märtebesin artığıraq sanağan. temujindi han köteriskenimen de, barlıq uaqıtta «wzın arqan» sayasatın wstanğanı bayqaladı. ras, dalan-baljwtta eki küren jasaqtap, qaytpay soğısqan. endi, temujin älsirep, bezbenniñ bası dirildep twrğan şaqta mülde erkinsip ketipti. qäytkende de eñ jaqın äri qäumeti zor ağayın, wlıstıñ wytqısı boluğa tiıs sanaulı serekter qatarında.

alğaşqı soqqıdan birşämä oñalıp, el-jwrt qaytadan eñselene bastağan bir mezette, tärizi, oysırağan wrısqa tete, nemese odan keiingi jıl, temujin onan boyındağı emendi-toğayda jürkin kösemderi saşı bek pen tayju ekeuiniñ orda-üyelmenimen jüzdese qauışıp, jarastı qonaqası bermek boladı. oqiğa barısınan köringendei, jalpığa arnalğan dübirli toy emes, tek börjigit pen jürkin ğana qatısqan, ıntımaq, birlestik orayındağı merekeli keñes. alayda, bäri kerisinşe şığıptı.

zadı, bwğan deiin de eki aralıqta sız bar. äytkenmen, alğaşqı janjal kesirli qatındar tarabınan twtanadı. älbette, mwnday otırıstıñ öz räsimi boladı. dastarqan saltanatı qımız qwyudan bastalmaq. alğaşqı zeren ögelin-äykege tartıladı. sodan soñ temujinge. saşı-bek pen tayjuğa. kelesi rette ru ağası saşı-bektiñ tumağan, ülken şeşesine (raşid-ad-din; al “qästerli şejire” boyınşa – äyeli ebegeige) . odan keiin saşı bektiñ tuğan şeşesi qorıjın-qatın jäne kişi şeşesi qoğwrşın-qatın… (qatarlas nwsqada aldıñğılarğa jekelei, bir-bır saba, keiingi ekeuine ortaq bir saba qoyılğan.) mine, osı kezde eki kempir kütpegen janjal şığarıptı. bizge nege ayrıqşa izet körsetilmedi, jeke-jeke saba tartılıp, qımız da äldimen qwyıluı kerek edi dep. ayqay-şumen toqtalmaydı, temujin ordasındağı dastarqan mäzirin basqarıp jürgen bauırşı şikigürdi täyaqpen salıp qaladı. sonda wlıq sanatındağı qart qizmetşi: «eger esugei-bahadwr men nekün-tayşı tiri bolsa, men mwnşama jäbir körmes edim ğoy!..» – dep jılaptı. osınday sözdi esti twra, temujin sabır saqtağan eken. sönimen, eki kempirge eki saba qoyılıp, otırıs qalıptı jağdayğa tüskendei körinedi.

bwl jiınnıñ tärtipşisi belgütäy eken. jürkinder jağınan borı-böke belgilengen. belgütäy kermedegi attardı qaraylap şıqqanda, jürkin tobındağı, qatağan rulı qadağıday degen kisi äldebir attıñ şılbırın şeşip jatqanın köripti. wrını wstap alısadı. osı arada borı-böke öz kisisine ara tüsedi de, belgütäy ekeui salğılasıp qaladı. kenet borı-böke qılışın suırıp, belgütäydi iığınan jaralaptı. biräq belgütäy qaru qayırmaydı. bwl eki ortada josıqsız janjal jäyi dastarqan basındağılarğa jetipti. keudesi zor tuistärimen birge, sayalı ağaş tübinde toylap otırğan temujin atıp twrıp, jaradar belgütäyğä jetedi. «bwl ne swmdıq!?» – depti. şataqtıñ män-jäyin ayta kele, belgütäy: «eşteñe etpes. ağa, men üşin bätuäläsip tabısıp jatqan bauırlardıñ şırqı bwzılmasın!..» – deidi. bwl söz ıza buıp twrğan temujinge ötpese kerek. iığınan qan saulağan belgütäydiñ endigi aytqan: «jaraqat jeñil, mine, eşqändäy qätersiz, sırtqı sızat», – degen sözin hanınan ärmen aşuğa mingen nökerler de tıñdamaydı. eki topta da qımızdıñ buı bar. jappay töbeles bastaladı.

beibit jağdayda qaru köteru ülken qılmıs sanalğan. eki jaq jalañ jüdiriqpen, qolğa tüsken tayaq, tipti sabadan suırıp alğan pispekpen wrğılasıp ketedi. aqırı, öz qonısında otırğan, sanı da basım temujinniñ jasauıldarı jürkin tobın jağalay tömpeştep, quıp şığadı. janjaldıñ äuelgi tütinin qozdatqan eki kempir jeñgen jwrttıñ qolında qalıptı.

ertesinde, älde arğı küni kesirli qos kempir öz kürenderine qaytarıladı. eki aralıqta sabılğan şapqınşı jürip, jauşılar tınımsız almasıp, aqırı bitim jasalğanday körinedi. jürkinder temujin wlısınan birjölä ajırap ketpeidi, basqağa qosılmaydı, biräq qanattas otırıp-aq irgesin bölgeni anıq añdaladı.

osı alğaşqı, almağayıp jıldarda temujin qatarı seldirep, qadamı qisqärğänimen, mülde qauqarsız emes, qayıra soqqıdan ğana saqtanıp, qolda bar küşimen täs-twyın otırsa kerek. bas aman, orda ornında, oysırağan jwrtı jarasın emdep, jağasın oñday bastağan.

mine, däl osı kezde qüdiretti kerei handığında, soñğı elu jıl boyında ädetke engen kezekti bwlğaq bastaladı.

aqılı kelte, minezi baylamsız toğrıl han wlıstıñ bir böligin bilep otırğan inisi erke-qärämen sıiıspay qalıptı. mwndayda öktem ağadan jolı kişi bodannıñ ne küteri belgili. toğrıl handıqqa otırar-otırmasta birge tuğan bauırların da, äkesimen ağayındas ülken ağaların da ayamağan. sebepti, sebepsiz qanşama qan tökken. erke-qara osı eskilikti jağday esine tüsip, nayman inanış-bilge hanğa qaşadı. jalañaş-jalpı emes, öz ğwzırındağı jaraqtı jäsäğimen.

kereimen birde tatu, birde qatu, qaşanda baqtalas, biräq soñğı otız-qırıq jıl orayında beibit otırğan nayman wlısı wtımdı jağdaydı qalt jibermepti. hanı bastap, qalıñ äsker şığaradı. älbette, qanşama jäsäğimen, erke-qaranıñ özi de qayıra attanğan. tarihi jazbalarda ülken wrıs turalı eşqändäy derek joq. zadı, qarauındağı jwrtı da şıdamnıñ şegine jetken, wrıs-soğıssız-aq tuma hanınan jerip şıqsa kerek. toğrıl bas sauğalap, azğana jäsäuilimen, jetisudäği qara-qıtay handığına qaşadı.

ayağı twsalıp otırğan temujinnen eşqändäy kömek joq edi. sonday-aq, temujinniñ özi de bwrnada quattı qamqorşı, qäzir de qäjetti qoldauın irikpesi anıq, eñ senimdi sırtqı küşten ayrıldı.

alayda, täñiri öziniñ tañbalı pendesin nazarınan tastamaptı. jäne bwl – barlıq berekeniñ bası ğana eken.

toğrıl taqtan tayıp, kerei wlısınıñ biligine birge tuğan inisi erke-qara kelgennen keiin, ekinşi bir ini, tañğwt bettegi aymaq ämirşisi kereitäy (jaqağambu) , ol da qäter elesi quıp, twñqayıt, tümen-tübegen jäne kereidiñ tağı bir ataları bar – köp jürtimen temujinge kelip qosıladı. bwl – tıñ tınıs tapqan temujin wlısı auır soqqıdan birjölä oñala bastadı degen söz edi. oñalğanı sonşama, älsiregen eldi odan ärmen janıştamaq bolıp attanğan, keñ kölemdi merkit şapqının oñay toytaradı.

osı şamada jamwqa wlısında iştei bojırau bastalğan. qatal ğana emes, tayğaq minezdi, amal-aylası men aramdıq, ayarlığı qabat jüretin jamwqanıñ jaqın wlıqtarınıñ biräziniñ ijdäğät, ıqılası azayıp, köñilin kümän jäyläğän. qaraşı köp jwrttıñ meseldesi qaytqan. amalsızdan arğı bettegi temujinmen salıstıradı. düniege qızıqpaytın jomart, kez kelgen ülken, kişimen til tabısa alatın jwğımdı, aldı keñ, alımı zor, qatal bolsa da ğädil, şiırtpaqsız turaşıl, özgeşe talayı nwr jüzi men ottı közinen tanılıp, er köñili, märt minezi andağaylap twrğan temujinniñ biliginen atağı zor eken.

endi jamwqanıñ jwrtındağı, tarğwtay-qırıltwqtıñ ğwzırındağı, ämirşige senimi az, jeke basınıñ qäuipsizdigi men keleşek baraqatın oylağan keibir belgili bekter temujin wlısına qaray oyısa bastaydı.

eñ äldimen, sätti kezeñin tauıp, wrwt jürşedäy men mañğıt qwyıldar ötedi, wrwt, mañğıt rularınıñ özderine tiesili qanşama jwrtın qosa köşirip. soqtalday jeti wlı, barlıq qoñsı-qöläñimen qonqotan möñlik keledi. bayağıda esugei-bahadwr artında qalıp bara jatqan bala-şağasın tapsırğan möñlik qoy. köp wzamay, jalpı dürmekpen ol da tayjuıttarğa barıp qosılğan. endi qwldıq wrıp otır. tarşılıq jağdaydağı temujin eşkimniñ de ötkendegi kinärätin betine baspaydı. qabıl, qwp alıptı. bayağı, temujinniñ tayjuıt bwğauınan qwtıluına sebep bolğan sorqan-şira jetedi, jılauqan, şımbay degen jäujürek eki ülimen. qaytadan kelip qosılğan ejettes, enşiles ağayın, eski tänistärimen qatar, bwrnada sıbay qonbasa da, endigi tağdırın temujin ülisimen baylanıstırğan köldeneñ jwrt qatarı osı atalmış kisilermen şektelmese kerek.

«jinaqtı tauarihta», «yuan şi» men «äulie jihängerde» tañbağa tüsken bir ğana oqiğa.

temujin äjeptäuir äskerimen qamajau añşılıq kezinde, tayjuıt birlestiginen, olar da auğa şıqqan tört jüz älämänmen wşırasıp qaladı. beibit zaman, keñ dalanı köptesip, kömektesip, birge qorşalap, mol oljağa kenelipti. kelte añşılıq jönimen salt jürgen tayjuıttar keşke qaray öz qonısına qaytpaq bolğanda, qazan-oşağı da, qos-kürkesi, basqa qäjeti de tügel temujin bwlardıñ teñ jarımın bögep qaladı. ot jağıp, et asıp, keñesip, birge tünepti. erteñine tağı da qamajauğa şığadı, tağı da qanşama qoñır añ twtıladı. aqırı, ortaq oljanı böliske salğanda, temujin tayjuıt tobına esesimen, artıq sıbağa sıilaptı. endi bwl kisiler öz jwrtına barğan soñ oylasıp, aqıldasıp, köp wzamay-aq tüp köterile köşip, temujinniñ wlısına kelip qosıladı. sonda osı birşämä jwrttı bölip äkelgen wlwğ-bahadwr temujinge ayttı deidi: «bız otağası joq panasız jetim-jesir, baqtaşısı joq iesiz tabın syaqtı edik. bizdi bilep otırğan wlıqtar janımızdı qinap, malımızdı talaudan basqanı bilmedi. endi sağan nöker boluğa şeşindik. erkimiz seniñ moynıñda, qılışımız seniñ qolıñda. endi seniñ dwşpanıñ bizdiñ de jauımız bolmaq!…» – depti.

pana, qorğanış izdep, tınıştıq, bereke tilep, temujinge kelip qosılıp jatqan jwrt qarası kün ozğan sayın köbeie beredi.

peiili keñ, şülen, darqan, märt minezdi temujinniñ qıtımır, sarañ, raqımsız tarğwtay-qırıltwq, zodır, qatqıl, zändem jamwqadan ğana emes, öz twsındağı, el-jwrt biletin basqa da ämirşilerden eñ ülken ayırmaşılığı jäne keudesi köteriñki azamat ataulını öz jağına tartqan artıqşa qäsieti – kez kelgen kisini arıdağı telim-tegine, bügingi ataq-däreje, bay-kedeiine qaramastan, tek qana jeke basınıñ qäsietine oray bağalaytın ğädet-dağdısı andağaylap közge tüsedi. erlik isi, añsağay bolmıs, aqıl-päräsätimen tanımal kez kelgen adam temujin wlısında öziniñ tiesili ornın alıp, layıqtı märtebege jetetini jalpığa mağlwm bolğan. sondıqtan da kün ozğan sayın, jeke batır, örkeude jigit, sanamalı ğana emes, ülkendi-kişili twtas bir jäuinger jasaqtardıñ temujin jağına şığuı ädepki jağdayğa aynalıptı.

sönimen qatar, beri kelip, arı qaytıp, nemese arı ketip, beri qaytıp jatqan jwrt ta birşämä bolğan syaqtı. temujin mwnday tolqımalı toptardı äuelde keşiredi, keiinde, äbden küş alğan kezinde opasız satqın retinde tiesili jazağa tartıp otırğanın köremiz. al äzirşe küş jinap qana jatqan.

köp wzamay-aq sätti oqiğalar tizbegi bastaladı. mwnıñ eñ alğaşqısı – bağzıda öktem, bolaşaqta odaqtas kerei wlısındağı bwlğaq tiılıp, el biligine toğrıl hannıñ qaytıp oraluı boldı.

sırtqı qısım, işki tepkin nätijesinde ata tağınan ayrılğan toğrıl 1190 jıl şamasında jetisuğä qaşıp edi ğoy. qara-qıtay patşalığı. ejelden-aq alıs-berisi, sauda-sattığı bar, elşi jürisken, jaqsı qatınasta bolğan tuısqan wlıs. mwnda ordalı jwrtınan nebäri alpıs jıl bwrın bölinip ketken qara-kerei bar. ortalıq daladan şıqqan bayıs pen bäyjigit bar. ol jaqtağı nayman bwl jaqtağı naymannan jaqınıraq sanalmaq. sorı qalıñ toğrıl küni keşe özimen ämpei bolğan görhän jwlqınıñ ğwzırına kelip jetedi. sirä, jwrtın qayta jaulaytın äsker swradı. tım qwrsa, qalğan ömirin osı ağayın äulet işinde, tınış ötkerudi oyladı. biräq qara-qıtay wlısınıñ görhäni jwlqı oñ qabaq tanıtpaydı. tağınan ayrılğan ämirşi kimge twlğa. atqa mingen azamattıñ bäri birdei qayran da qayran esugei-bahadwr syaqtı ayrılmas dos, aynımas märt emes. onıñ üstine… keşegi kerei wlısınıñ hanı büginde qara-qıtay patşalığınıñ qwramında otırğan qara-kerei men bayıs, bäyjigitke, tipti, özi ana jaqtan jaulasıp kelgen naymanğa iritki saluı äbden ıqtimal. qarlwq pen qañlını tağı qosıp, patşalıqtı basıp aluı da ğajap emes. tipti, sonday bir päleniñ wşığı añdalıptı degen emeski derek te bar. qäytkende de senimsiz kepte, jäysiz jağdayğa tüsken, tipti, qäter lebin sezingen toğrıl keri qaşadı. qañğaydan qara ertiske deiingi aralıqta jazıla şalqıp jatqan nayman wlısın şır aynalıp, tüstik-şığıstağı tañğwtqa ötedi. mwnda da bayız tappay, ümitti bir qäueset jetegimen, ejelgi andası er esugeidiñ, eren esugeidiñ tuğan wlı, esebi, özine de eki taraptan birdei bala bolğan temujinniñ oñalğan wlısına qaray jol tartadı. aşığadı, şöldeidi, qajıp-tozıp, arıp-arşıp el şetine jetedi de habar saladı.

temujin talığıp kele jatqan jolauşığa jetkilikti azıq-tülik, barlıq kerek jäbdiğimen, senimdi eki nöker – taqay-bahadwr men sükegei-jauındı şwğıl attandırıptı. köp wzamay, toğrıl-äkeniñ aldınan özi de şığıp, mejeli, wrımtal tws – kelürenniñ bastauında qarsı aladı.

qürmetpen aq ordasına äkelip tüsirip, bağıp-qağıp, äbden oñalğannan keiin de qasında wstaydı. bwl eki ortada kün suıtıp, qar tüsedi, temujin qwbaqay degen jerde qıstağan eken, toğrıl da sonda bolıptı. älbette, äuel bastan-aq ekeui de tınım tappaydı, ärqili dayındıq qäreketin jasap bağadı. bwğan deiin bwlğaq jäyläğän kerei taypası endi ekige, üşke bölinip, bei-bereket, alauızdıq jağdayda, tolqınıp otırğan eken. el işinde jaña bilikke narazılar jetip artıladı, bwrınğı hanın wmıtpağan jwrt ta köp. toğrılğa adal, belgili bektermen baylanıs ornatıladı. aqırı, qıs ötip, jer ayağı keñigende temujin men toğrıl qabattasa atqa minedi. sıñayına qarağanda, şiırsız tüyin oñay şeşilgen syaqtı. ülken wrıs, qäntögis maydansız, bar maqsat ornına kelipti. toğrıl ata tağına oraladı. äbden auzı küygen, pwşayman ämirşi bwl jolı qolğa tüsken bauırları men tuıstarınıñ eşqäysisin jazağa tartpay, tek kinälärin moynına qoyıp, betterine tükirumen şekteldi deidi.

toğrıl han tınıs tauıp, ordalı qonısı qara-tünde jäylänädi. kerei wlısı etek-jeñin jiıp, qaytadan wyıstı deidi.

küzde wlı dalanıñ qaq jüregi, orhwn boyında wlan-asır toy boladı. toğrıl han wmıtılmas andası esugei-bahadwrdıñ enşiles wlın endi öziniñ bel balası retinde bauırına tartu räsimin jasap, öz äuletindegi ülken wl dep jaryalaydı. berekesi ketken handıqtı berik wstaydı, ejelgi jwrttı eskilikti küş-qüdiretine jetkizedi, bälkim, bayağı dalayhandar zamanındağı aybındı wlıs qalpına keledi degen ümit, senimmen, temujindi öziniñ mürägeri retinde äygileudi oylaptı. şın mänisinde, «ülken wl» – keleşek taq iesi degen söz edi. jalğız kerei wlısınıñ ğana emes. öziniñ ata jwrtı qyattıñ da. jäne sol töñirektegi alıs-jaqın qanşama qauımnıñ. qayta birikken bükil wlı dalanıñ. bağzıdağı dalayhan, kerei moğwsı syaqtı.

kökjiegi şekteuli, biräq körgeni men tüygeni mol häm öziniñ taqau atalarınıñ kim bolğanın, qanday jolda küreskenin jaqsı biletin toğrıl han däl osılay oyladı ma, oylamadı ma – tap basıp aytu qiın. biräq tuğan wldarı bola twra, tumağan temujindi tikelei müräger retinde öziniñ ornına belgilep ketu nieti bolğanı anıq. bwl degen… jañağı biz aytqan kep. beri degende kerei-qyat dalayhanı!

bırınşı tatar jorığı

şürjen-tszin imperyasimen şektes tüstik-şığıs – wlı dalanıñ eñ tınımsız aymağı bolatın. bwl taraptağı tatar taypası ünemi jau betinde twrdı. arğı bir zamandarda ülken quatqa jetken, tipti, ağayındas barlıq jwrtqa öziniñ esimin berip, keiingi türik qauımına wytqı bolğan tatar wlısı bwl künderde işki birlikten ayrılğanı öz aldına, tuıstas, bauırlas jürtpen tınımsız jaulasu nätijesinde mülde oqşau qalğan edi. keide şürjenge ıñğay bildirip, qol jalğap, öz ağayındarın qosa şabısıp ötirğänimen, köbine-köp qüdiretti imperyamen jekelei jağalasıp ketetin. soğan oray zorlıqşıl şürjen mindetti türde, üş jılda bir ret tatar wlısına qarsı mol äsker şığarıp, bas köterer er-azamattarın qırıp-joyıp, jäsöspirim jetkinderin mıñdap twtqınğa äketip, jalpı jwrtın jäypäp, janıştap otırudı twraqtı sayasatqa aynaldıradı. alayda, jäuinger tatar wlısın birjölä juasıta almağan. qarımta şapqın toqtalmaydı. mwnday jorıqtarğa jalğız tatar ğana emes, irgeles qoñırat, işkeri qyat pen jalayır jäne basqa da taypalar belsene qatınasqan. bwrnadağı kerei wlısı bastağan twtas bir jarım ğasırlıq qandı maydannıñ jalğası. tınbağan, tolastamağan.

1194 jılı qatağan jäne saljığwt taypaları şürjen şegine basıp kiredi. ejelgi jaulıq jöni äri tiımdı olja öräyimen. şürjenniñ qarsı, jazalau jorığı keler jılı ğana jüzege asıptı. ejenhän çjan-tszun üş tümen şerik şığaradı jäne bwl jazalauşı jasaqqa şektes aymaqtağı tatar taypası da küş qosadı. birikken şürjen-tatar äskeri halha özeni, qwlın-nor kölinen asıp el işine kirip, saljığwt pen qatağandı qiratıp, mal-janın talauğa tüsiripti. tatar ämiri mwjın-soltı mol oljağa keneldi deidi. biräq alğanı az körinse kerek. qaytar jolda şürjen äskerine şabuıl jasap, artqan jügi, aydağan malınıñ biräzin tartıp aladı. jaña bir mämlege kele almay, abıroydan ayrılğan, tipti, kütpegen qaqtığıs şığıp, ülken qäterge wşırağan şürjen qolbasşısı syagu tsänçen şarası qwrıp, eline pwşayman bolıp oraladı.

mwjın-soltını antbwzar dep jaryalağan imperätör çjan-tszun kelesi, 1196 jılı jazğıtwrım tatar wlısına qarsı keñ kölemdi jorıq wyımdastıradı. äuelgiden äldeqäydä mol, qalıñ äskerdiñ tizginin «oñ qol» wlığı, yağni bas uäzir vanyan-çinsanğa tapsıradı. jolındağınıñ bärin japırıp, eki tarap – qos qanattan qausıra tüyisip, saqarğa boylap kirgen qalıñ qol köp wzamay-aq, kelürenniñ eteginde tosqauılğa wşırap, şep qwruğa mäjbür bolıptı jäne töliğimen qorşauğa tüsedi. wzaq üş täulik boyı, almağayıp jağdayda, äreñ qorğalap twrdı deidi. aqırı, şürjen şerigi tatar küzetiniñ salğırttığın paydalanıp, tün qarañğısında jappay şabuılğa şığadı da, qorşaudı bwzadı jäne tatar äskerin ülken şığınğa wşıratıp, şebinen ığıstırıp, arbalı azığın, qanşama soyıs malı men minis köligin qolğa tüsirdi deidi. äytse de, negizgi küşin saqtağan tatarlar wljı özenin örlep, batıs tarap – ortalıq aymaqqa qaray şeginedi.

osı kezde vanyan-wlıq tezinen qolqabıs jasap, tatardıñ aldın tosu turasında toğrıl hanğa habar saladı. tszubu birlestigi talqandalğan hi ğasırdıñ soñınan bastap bükil tatan dalası şarttı türde äuelde qidan, odan soñ şürjen imperyasiniñ ğwzırında sanalatın. toğrıl han bwl wsınıs keiipti ötiniş-jarlıqtı qabıl aladı jäne qolma-qol, tumasa da tuğanday bel balası, äli de bodan esepti temujindi öz qatarına şaqırıptı. äskerin jinaqtap, şwğıl jorıqqa saylanğan temujin bwl kezde dürdäräz bolsa da, araları mülde ajırap ketpegen saşı bek pen tayjuğa salmaq tastaydı. osınday da osınday jağday, tatar taypası – ejelgi dwşpanımız; bizdiñ atalarımız ben äkelerimizdiñ talayınıñ qanına qalğan. endi qolaylı sätte altın hannıñ äskerimen birge attanıp, kegimizdi qaytarayıq, dep. soñğı üş-tort atağa ketken jaulas jağdaydı, qambağay hannıñ mezgilsiz ajalın aytpağanda, saşı bek pen tayjudıñ ülken äkeleri ükün-barqaqtıñ özi tatar ämirleriniñ opasızdığı nätijesinde şürjen twtqınına tüsip, äzäppen ölgen. onıñ üstine, ilkidegi, börjigit-jürkin janjalınıñ birjölä bitimi de saşı bek pen tayjudıñ osı jolğı oñ qadamına baylanıstı. tuıstarınıñ özine kelip qosılatınına ümitti ğana emes, senimdi temujin tizginin tüzegen soñ da altı kün tostı deidi. biräq jürkinniñ qarası şalınbaydı. bwrnağı şeşim be, keiingi baylam ba, endi temujin wlıstağı barlıq äskerimen emes, şekteuli ğana jasaq – bir kürenmen attanıptı. onıñ esesine toğrıl han qarulı küşterin tügel kötergen syaqtı.

toğrıl men temujin mausımnıñ soñında onan boyınan wljı özenine tikelei tartıp, äulieli qwswtı-şitugen, naratu-şitugen degen jerde tatar şeruiniñ qarsı aldınan şığıptı. jau qarasın körisimen tatarlar jarqabaqtı özenge arqa tirep, maydan betke arbaların küregeilei tizbelep, berik şep qwradı. tabandasqan, auır wrıstan soñ toğrıl men temujinniñ äskeri qorşaudı bwzıp, kürenniñ işine ötedi. mwjın-soltını qolğa tüsirip, sol jerde öltirdi deidi. (şındığındı mwjın-soltı wrıs üstinde qaza tabuğa tiıs, eger tiridei qolğa tüsirse, bwrnada ant bwzğan qilmisker retinde jäne tatardıñ özi salğan jölimen şürjen wlığınıñ aldına keltirilui kerek edi.) älbette, jeñgen jaq mol oljağa keneledi. tört tülik mal, üy-jäy, ärqili mülik, qımbat jihaz. qatarlas dalalıq qäuimmen salıstırğanda tatar taypasınıñ sän-saltanatı da artıq, mädenieti de joğarı bolğan. osı rette «qästerli şejirede» temujinniñ ülesine tigen özgeşe näsip – kümis besik pen meruert tögilgen körpeşe atap aytıladı. sönimen qatar, talqandalğan tatar jwrtında iesiz qalğan bir bala – bülğinmen jwrındalğan, altın tüymeli qamqa käzekei kigen kişkentäy wldı sauğalaptı. ögelin-äykege äkelip sıilaydı. ögelin-ana tekti twqımnan şıqqanı körinip twrğan balağa şigi-qwtwqı degen esim berip, bauırına salıp aladı. bwl şigi-qwtwqı keiin, sartauıl jorığı kezinde qol bastağan, bwdan soñ eke-wlıstağı töbe bi qizmetin atqaradı.

qyampwrıs tatar kösemi mwjın-soltınıñ ölgenin, bosqın jwrt birjölä juasığanın estigen vanyan-wlıq meilinşe riza bolıptı deidi. riza bolmas jöni joq. ülken jorıq öziniñ negizgi maqsatın orındadı. bülikşil tatar sol tatardıñ jäne bir taypalarınıñ kömegimen jer bolıp jeñildi. imperyaniñ bas uäziri ayrıqşa ıqılas körsetip, jeñisti jorıqtı sätimen tüyindegen kerei toğrılğa «oñ» degen lauazım beredi. bwl ataq huandi çjan-tszunnıñ arnayı büyriğimen bekitilse kerek. ol zamandağı asa biik mansap: bekterdiñ begi, wlıqtardıñ wlığı. şürjen–qitäy twrğısınan alğanda, imperyağä qarastı halıqtıñ patşası degen söz. saqara jwrtı osı «oñ» (keiingi zamanda dıbıstaluı – vañ, uañ) märtebesine «han» degen anıqtama jalğap, oñ han atandırğan. imperyaliq jarlıq nätijesinde endi toğrıl oñ han wlı dala şegindegi eñ märtebeli ämirşi bolıp tanıladı. batıs zertteuşileri jeri keñ, jwrtı mol, äskeri aybındı toğrılğa bwl erekşe ataq tatar jorığına qatısqan eñbegi üşin emes, saqaradağı eñ quattı han bolğandıqtan berildi dep sanaydı. qäytkende de kerei wlısınıñ ämiri osı oñ han degen ätpen bar tarihqa enipti.

toğrıl-oñ hannıñ wlı temujin de eskerusiz qalmağan. ğwzırı zor bolsa da ökimi şekteuli vanyan-çinsan temujinge öz tarabınan «jauthuri» degen däreje bwyıradı. mağnası – şekäräliq äskerbäsi eken. sönimen qatar «dyu» – bwratana jasaqtıñ qolbasşısı deitin ataqqa bekitilipti. ekeui de onşama joğarı mansap emes. temujin onsız da qolbası, kerek deseñiz, tım iri bolmasa da, özindik wlıstıñ hanı. biräq osı, oraylas eki ataqtıñ da paydası mol edi. temujinniñ özindik biligi öktem imperya tarabınan moyındaldı, endigi jerde bastas ämirlerdiñ eşqäysisi da onıñ ökimine kümän bildire almaydı; ekinşi, bwdan göri mañızdıraq, mändisi – eger tikelei basbwzarlıq jasamasa, qanday jağdayda da temujinniñ (älbette, eñ äldimen oñ hannıñ) wlısı şürjen imperyasiniñ şapqınınan tıs, bodan deñiz, odaqtas deñiz, äyteuir özindik ornı bar, beibit jwrt sanaladı degen söz.

äytkenmen, temujinniñ tatar jorığındağı eñ ülken tabısı – jeñiliske wlırağan ağayındas jwrttıñ birşämä böligin öz wlısına qosıp alğanı boldı. räşid-ad-din kuäländirğän. wljı boyındağı wrıstan soñ mwjın-soltınıñ wlı alaq-wdwr jäne inisi qırqır-tayşı temujinniñ ğwzırın moyındap, qarauındağı el-jürtimen qosa birlikke keldi deidi. aldağı zamandarda ünemi şıñğıs hänmen ıntımaqta bolıp, birge soğısıp, aqırına deiin birge jürdi de

idı. älbette, alaq-wdwr men qırqır-tayşı bastağan bwl ülken top keiingi, ejelden jaulas tatar taypası qandı qasapqa wşırağan apattan tısqarı qaldı. soğan oray, şıñğıs hanğa uaqıtında qosılıp ülgergen qauım – segiz arıs tatardan bütin şıqqan jalğız serek – keiingi joşı wlısına jalğasqan, odan qazaq ordasına jetken altın ruı dep nıqtap aytuğa boladı.

jürkin janıştaldı

jürkin şın mänisinde bir atanıñ äuleti sanalatın ru emes, küni keşe ğana qalıptasqan qwrama birlestik bolatın. qabwl hannıñ twñğışı ükün-barqaqtıñ enşisine wlıstağı iriktelgen, eñ tañdaulı jasaq bölinedi. bwl ığay-sığay alamandardıñ ärqäysisi «bauırınıñ öti mol – qaytpas jigerli, barmağınıñ siñiri qattı – qapısız mergen, keudeleri – kernegen ıza, auızdarı – aşulı ızbar, bilekteri bileu – baluan, aqılı artıq, alımı zor», erekşe kisiler edi dep sıpattaydı «qästerli şejire» men «altın topşı». bwl irebdel äsker ükün-barqaqtıñ ülken wlı qwtwqı-jürkinniñ ülesine tiedi. esim mağnasın bügingi tilimizge ıñğaylasaq, qwttı-jürekti bolar edi. «jürkin» anıqtaması, sirä, qwtwqınıñ jäujürek, batırlığına oray berilse kerek. osığan säykes, onıñ qarauındağı, ärqili atadan şıqqan, rasında da öñşeñ qaytpas erlerden qwralğan jwrtı «jürkin» atanadı. bwl qwtwqı-jürkin esugei-bahadwrdıñ nemere ağası bolıp keledi, tiisinşe, qwtwqı-jürkinnen soñ ru biligin alğan wldarı saşı bek pen tayju öz kezeginde temujiniñ şöbere tuıstarı. şın mänisinde etjäqin bauır. (basqa bir derekte tayju – qwtwqınıñ öziniñ inisi, biräq saşı bekten ünemi jolı tömen bolğanına qarağanda, olay emes; qäytkende de bwdan is mänisi özgermese kerek.)

äuelde bedeli men tanımı artıq temujindi han saylauğa ıqılastı bölğänimen, keudeleri zor saşı bek pen tayju özderin bağınıştı bodan sanamağanın köremiz. bwrınğı, altıbaqan alauız zamandağı ğädetpen, täuelsiz, erkin jürudi oylaydı jäne temujinniñ kün ozğan sayın küşeiip bara jatqan biligin töliğimen moyındamağan. emendi-toğaydağı mämle üstinde şıqqan töbeles – sonıñ sırtqı bir körinisi ğana. qisını kelip twrğan, özderi swranuğa tiıs tatar jorığınan qalıp qoyuı da osı bağamsız erkindik nätijesi.

temujin osığan qaramastan, jürkinmen til tabıspaq edi, soğıstan qaytar saparında saşı bek pen tayjuğa arnayı sauğa sayladı, dep jazadı räşid-ad-din. «qästerli şejirede» mwnday mağlwmat joq. biräq temujin jorıq jolında jürgen kezde jürkin ruınıñ bir top kisisi onıñ qaraltw-norda qalğan, käri-qwrtañ, bala-şağalı, qorğansız kürenine kelip tiısıp, on kisisin öltirip, elu adamdı taqır-taza tonap äketti dep aytılğan. «äulie jihängerdiñ» tolıq saqtalmağan üzigi jäne «yuan şi» boyınşa, äuelde temujinniñ şetkeri bir jwrtına naymandar şabadı. temujin jorıqtan oralğan bette endi naymanğa qarsı attanayıq degen üsinispen, saşı bek pen tayjuğa alpıs kisilik jauşı jiberipti. jürkinder beibit barğan jauşılardıñ onın öltirip, qalğan eluiniñ atın alıp, tonın sıpırıp, jayau aydap saladı. osı soñğı derekte şındıq nışanı bar. tärizi, temujin saşı bek pen tayjuğa ğwzırıma bas wrıñdar degen qatañ talap qoyğan. äytkenmen, jauşılardıñ jazağa wşırauı qisınsız. dalalıq dästür-saltta mwnday ädet joq. bälkim, eki jwrttıñ şektes öñirinde basqaday bir janjal şığıp, qan tögildi. bälkim, eşteñe de bolğan joq. temujinniñ talabın jetkizgen jauşılardıñ bası aman, biräq wsınıs ötpei, mümkin, auır söz estip, mümkin, onşaqtısı dürege jığılıp, tayaq jep qayttı.

qalay desek te, tatar jorığınan soñ salmağı artıp, jağdayı nığayğan temujin jürkinniñ wlıs şeginen şıqqan äreke alauızdığına könip otıra almaytın edi. basqası twrıptı, özimen şendes, tipti, jolı ülken, kez kelgen uaqıtta qatarlas han köterilui ıqtimal ağayındardıñ büligine.

temujin bar äskerin jinaqtap, tezinen attanadı. saşı bek pen tayju kelüren boyındağı dolan-bwldaqta otır eken. mwnşama şwğıl şapqın kütpegen. temujin bükil jürkin qauımın qirata jeñip, malın ayırıp, janın twtqınğa tüsiredi. saşı bek pen tayju qorşaudı bwzıp, qatın-balası, azğana jürtimen bas sauğalap ülgeripti. birneşe ay ötip, qıs közi qırauda («jinaqtı tauarih» boyınşa kelesi köktemde) qayıra şıqqan temujin tağı da twtqiıldan basıp, teletu darasında ekeuin de birdei qarmap wstaydı.

saşı bek pen tayju özderin tipti de kinäli sanamaydı eken. «sonşama ne jazdıq, ayt! – depti aldına keltirgen temujinge. – äldenendei kinämiz bolsa, dälelde!» – deidi. yağni, biz älginde bayıptağanday, eşkimdi öltirmegen, tek qana temujinniñ biligin moyındamay, bölinip şıqqan. sol kezdegi qalıptı wğım boyınşa, onşama auır ayıp emes, mülde jazıqsız deuge boladı. biräq temujinniñ közqäräsi, ol jañadan qwrıp jatqan ülken wlıs müddesi, tüptep kelgende, wrpaq bolaşağı twrğısınan alğanda, mülde basqaşa.

«men senderge bükil wlıstıñ biligin qolğa alıñdar degem. bas tarttıñdar. meni han köterdiñder. sonda bergen sertteriñdi eske salayın», – deidi.

«mineki: «qalıñ jäumen şayqasta qaşanda alğı lekte şabamız… qaqtıqqan wrıs kezinde qalqanıñ bolmasaq, jarlığıñnan şığıp, jan sauğalasaq, meiirim, keşirim jasalmasın, bizdi qatın-balamızdan ayırıp, üyelmen-wyımızdı oyrandap, qu basımızdı qara jerge teñestir!» – dep ant qıldıñdar. iä, jamwqadan birge qorğandıq. sodan soñ… ata jauımız – tatar taypası emes pe edi!? özgesin aytpağanda, bärimizdiñ babamız qambağay handı qwdalıqqa barğan kezinde öpäsizdiqpen wstap, şürşitke baylap bergen, özderiñniñ ülken äkeleriñ ükün-barqaq ağamızdı tağı da sol şürşitke azaptı ölimge qiğan kesirli tatar jwrtına qarsı jorıqqa mülde qatıspay qaldıñdar. bwdan soñ, ortaq wlısımızdıñ şetinen kelip tigen naymanğa qarsı attanıstan tağı da bas tarttıñdar. sertten tayğan degen osı emes pe!

tağı da: «mamıralı beibit künde eldiñ tınıştığın bwzsaq, senimmen birlikten aynısaq, bizdi jasaqtı äskerimizden ayırıp, ot-oşağımızdı talqandap, sor basımızdı ien tüzde şirit!» – degensiñder. osı, serttesken birlik qayda qaldı? meni han retinde moyındamay, ıntımaqtan kettiñder, jan-jaqtan jau qısıp twrğan qıtımır şaqta wlıstıñ şırqın bwzdıñdar. antalağan köp dwşpannıñ aldında özderiñ jau bolıp şıqtıñdar.

endi, bwrnada özderiñ qabıldağan antqa säykes, barlıq otbası-üyelmen, bağınıştı jürtiñmen qosa, öz äuizdäriñmen aytqan jazağa tartılasıñdar!» – depti temujin.

sol arada saşı bek pen tayju ekeuin ölimge kesedi. älbette, atalı twqımnan şıqqan asıl süyegin sıilap «ayrıqşa qürmetpen», qanın tökpei, kiizge orap buıp, twnşıqtırıp öltirgen. (äytse de, temujin meiirimsiz jazağa birden bekinbegen tärizdi. keiin, oñ hänmen kinäläsqän kezinde: «han-äke, seni wş-merkit qattı qısımğa alğan kezde men özimniñ ağam saşı bek pen inim tayjudı şwğıl kömekke attandırıp, jauıñdı jamsatıp berip edim», – dep, qimästiqpen eske alatını bar. temujin dalan-baljwt ayqasın birge atqarısqan saşı bek pen tayjudıñ erligine qanıq, bauırlas tuıstığın da teriske şığarmaydı, biräq bolaşaq ülken wlıstağı dara bilik orayında keşirimge, şeginiske jol joq eken.)

qandas eki tuıs ta, basqaday alıs-jaqın ağayın da kütpegen, şwğıl äri qatal ükim. bwl degen – aldağı uaqıtta temujin öziniñ jeke biligin birjölä küşeitip, qanday da qiqalaq, bwra tartqan basbwzarlıq, joldan tayğan kisäpirlik ataulını ayausız jazağa kesedi, tüptep kelgende öz qarauındağı wlısta temir tärtip ornatadı degen söz edi.

aytqanınday-aq, temujin saşı bek pen tayjudıñ közin qürtumen şektelmeidi. bükil jürkin ruın izim-qayım, joqqa aynaldıradı. eki qabat şapqınnan aman qalğan kisilerin bağınıştı bodan, basıbaylı qwl retinde basqa atalardıñ arasına taratıp jiberipti. «qästerli şejireniñ» tilimen atqanda, temujin qarımı qattı, quatı zor, qapısız mergen, baluan, batır, jäujürek jürkin ruın osılayşa tozdırıp, birjölä qwrtqan eken. aldağı uaqıtta da bolaşaq şıñğıs hannıñ jolına kese köldeneñ twrğan, odan soñ bolğan, tolğan şıñğıs hanğa qayşı kelgen, jekelegen bir twlğalar ğana emes, rulı el, taypalı jwrt, twtas bir halıq, tipti, qüdiretti patşalıqtardıñ öziniñ köretin küni osınday bolmaq!..

aytpaqşı, keiingi attanıs kezinde, oyranı şıqqan jürkin qonısında panasız qalğan tağı bir kişkentäy wl ögelin-äykeniñ şañırağına tartıladı. sönimen, şıñğıs hannıñ anası, izgi jaratılğan ögelin öziniñ bir qızı, tört wlına qosa tağı da tört balanı, bwl müskinderdiñ «kündiz qadamına qaraytın, tünde wyqısın añdaytın kimi bar» dep, bauırına salıp, mäpelep, tärbielep ösirip, wlıstağı belgili kisilerdiñ qatarına qosıptı. bwlar: merkit jorığınan äkelingen küçu, tayjuıt jwrtında qalğan, besüt rulı kökeşi, qiratılğan tatar küreninen tabılğan şigi-qwtwqı, jäne jürkin topalañında tüsken borağwl.

bwl kezde temujin-şıñğıs hannıñ özi de üyli-barandı: tört wl – şämämen 1183 jılı tuğan joşı, 1184 jılı tuğan şağatay, 1186 jılı tuğan öketäy, 1193 jılı tuğan kenje wl töle jäne tarihi derekterde tañbağa tüsken, joşıdan birer jıl bwrın tuğan twñğış perzent qojın-bike häm… öketäydän keiin jäne töleden soñ düniege kelgen tağı tört qız – jiını toğız bala. bäri de börte-bikeden. äzirşe bas bäybişe retindegi jalğız äyel. körikti ğana emes, aqıldı, parasattı, keñpeiil, jibek minezdi börteniñ qadır-qürmeti sonşalıq, temujin qanşama zaman ekinşi bir orda kötermegen. tek börte äjeptäuir egde tartqan kezde ğana tağı bir swlulardı tapqan. jas iis qana emes, örisin bekite tüsetin räsimdi sayasat tarmağı.

tatar jorığı, oğan jalğas jürkin oyranı kezinde temujin qırıq bir-qırıq eki jasta. bala kezdegi panasız jetimdik te, oğan jalğas kiriptär azap, erjetken şaqtağı jalañ qılıştı jalğızdıq, almağayıp arpalıs ta, qatarğa qosılıp, biikke wmtılğan taytalas maydan da artta qalğan. äytse de jänkeşti küres kün ozğan sayın auırlay tüsti. jeke basınıñ ğana emes, ordalı jwrtınıñ, bir taypa, bir aymaq emes, ortalıq azyadağı bükil türik qauımınıñ tağdır-talayı äri de, beri de töñkerilui mümkin tayğaq bezben, üzilui oñay qılau-qıl üstinde twrğan. biräq jüregi tükti, jüykesi qwrış temujin – jer-älemdi titiretken şıñğıs han atalatın kün de jaqınday tüsipti.

wlıs irgelene berdi

temujin alğaş atqa mingen kezden bastap, onıñ töñiregine öz kelesinen bölinip, ärqili rudan jırılıp şıqqan, bası bwla, keudesi biik jeke batırlar jinala berdi dedik. endi bolaşaq şıñğıs hannıñ ğwzırındağı qauım molayıp, küş-quatı belgili bir mejege jetken kezde şar taraptan top-töbimen kelip qosılğan jwrt ta qwrama bolatın. qırıq ru, biräq özärä alıs-jaqın atalas, tüptep kelgende bäriniñ tegi bir, tili ortaq, ädet-ğwrıp, salt-dästürleri üyles. odaqtas, irgeles qauım da, qarsı bet te däp osılay. bayağı ğwn zamanında boy kötergen, wlı qağanattar däuirinde birjölä qalıptasqan, ejelgi türik jwrtı. yağni, kerei men qyat, wrañqay men qoñırat, saljığwt pen tayjuıt, barın men barlas, jalayır men qatağan, mañğıt pen qoralas, dulat pen keneges jäne basqa da, ortalıq dalada qonıstanğan, şıñğıs han soğıstarınıñ alğaşqı kezeñinen bastap maydanğa tüsken ru-taypalardıñ näsildik ayırımı joq, bäri bir halıq bolatın. esebi, azamat soğısı kezindegi jaulas wlıstardıñ özärä eşqändäy bötendigi joq, är ru ekige, üşke bölingen, endi bauırlas, tuıstas jwrt özärä soğısıp jatır jäne ärqili jağday öräyimen bir toptan ekinşi topqa ötu, arğı bettegi ağayınnıñ bergi betke qosıluı jäne kerisinşe, beriden arığa ketui de qalıptı, üyrenşikti jağday eken. bizdiñ sövettik wğımdağı «otanğa, wlı kösemge opasızdıq» emes, arası aşılğan ağayın qayta tabıstı, adasqan jwrt üyirine oraldı, jaulas tuıstar jañadan bitisti degen söz. basşı kösemderi qazağa wşırağan bülikşil jürkin birlestiginiñ özi bwrnağı atauınan äyrilğänimen, taqi-taza qwrıp ketpegen. tek üyrenşikti wjımı ğana joyılıp, qalğan, äuelden qwrama jwrtı endi tuıstas, tipti tumalas atalar arasına siñgen eken.

jürkinniñ eñ soñğı kürenin talqandap, saşı bek pen tayjudı jazağa tartıp, aman qalğan, twtqınğa tüsken jwrttı aydap kele jatsa, bwlardıñ işinde jalayır tobınan telgeti-bayan äuleti guin-wba, şılağwn-qayşı jäne jibke degender bar eken, dep tizbeleidi «qästerli şejire». mine, osı qatardağı guin-wba temujinge öziniñ eki wlın tanıstıradı: mwqalı jäne bwqa. «bosağada qwlıñ bolsın! kesirlenip, kergise, qıltasın qiıp sal, bwltarıp, bwlqınsa, bauırın jarıp sal! seniñ därgeiiñde mäñgilik qwl bolsın!» – dep, er jetken eki wlın da basıbaylı tapsırğan eken. älbette, mwndağı, jäne osığan üyles basqa da jağdaydağı «qwl» – beineli, keñ mağnasındağı söz – menşikti nöker, aynımas qizmetşi demek. (şınında da, keiingi zamanda osı eki wldıñ ülkeni – şıñğıs hannıñ adal nökeri ğana emes, ataqtı qolbası, senimdi serigi därejesine jetken mäşhür mwqalı-noyan ğoy.) sonday-aq, şılağwn-qayşı da öziniñ tüñke jäne qaşı degen eki wlın temujinniñ ğwzırına tapsıradı. «seniñ altın bosağañdı küzetsin, qiıs attap kete qalsa, ölimge bayla. seniñ esigiñdi köterip aşıp twrsın, keri şeginse, qolqa tamırın üz», – depti.

bayıptap qarayıq. ağayın-tuıs, äkeli-balalı jeti adam. eki retki maydanda da qaru wstap, qarsı wrısqan kisiler. endi kiriptär twtqın. onsız da basıbaylı, beriden aytqanda. söyte twra eki äke dep erkin söyleidi, bayağıda, qiınşılıq zamanda öz qäläuimen kelgen bauırşınıñ, odan soñğı jelmeniñ bası bwla äkeleriniñ sözin qaytalaydı. jäne twtqındar tarabınan aytılğan osınday wsınıs-tilek söket körinbegen. bwl aradağı köpe-körneu bağam – jekelei, erekşe bir auır qılmısı bolmasa, ağayındar arasındağı qağıs-soğısta temujin keşirimşil bolğan. däl osı ret, osı sätte ğana emes, keiin de. barlıq uaqıtta. köp wzamay, bar tetigi temujinge kelip tirelgen ataulı azamat soğısınıñ özindik bir erekşeligi, aqır tübinde sayıpqıran şıñğıs handı qalıptap şığarğan, onı jarım älemniñ bileuşisi därejesine jetkizgen artıqşılıq jağday da osı, qäntögis qataldıqqa jalğas darqan keñşilik bolatın. biz toqtalıp otırğan jürkin ruınıñ wrıstan aman şıqqan ülken-kişi barlıq jwrtı temujin wlısınıñ qwramına qaltqısız endi deimiz. sönimen qatar, jaraqtı maydannan tıs, tötenşe kinäsi barlar tiesili jazağa tartılğanın köremiz. bwl rette eskilikti jazbalarda tañbağa tüsken borı-böke tağdırı naqtı mısal.

jürkin tobındağı körnekti twlğalar qatarında bolğan borı-bökeniñ saşı bek pen temujinge jaqındığı birdei – şöbere tuıs: ükün-barqaqtıñ bartan-bahadwrdan keiingi teteles inisi qwtwqtı-müñkir äuleti. äuel bastan-aq jürkin jağında bolğan borı-böke eki jolğı wrısqa da qatısadı jäne qaytpay şayqasqanı tağı kümänsiz. biräq bwl – ayıp sanalmaydı eken, aldıñğı kepten kördik. jeñiliske wşırağan jalpı jwrt qatarlı twtqınğa tüsken kezinde borı-böke de eşqändäy jäbir-japa şekpeidi, temujin wlısına köpşilikpen birge qosılğanday körinedi. alayda, borı-bökeniñ ayrıqşa künäsi bar: emendi-toğayda ötkerilgen, tatulıq, birlik jolındağı merekeli keñestiñ şırqın bwzğanı, kerek deseñiz, eki atanıñ balasın birjölä jaulastırğan janjaldıñ öristep, uşığuına sebepşi bolğanı wmıtılmağan. janjal ğana emes, tınıştıq künde qılış suırğanı, han inisi belgütäydi jäy ğana aydındırmay, jeñil bolsa da jaralap, qan şığarğanı keşirimsiz qılmıs sanalğan. odan beride qan şıpşıp emes, aqtarılıp aqtı, qanşama ömir qiıldı. biräq mwnıñ bäri – soğıs jağdayında. äytkenmen, taytalas bitken, ağayın jwrt tegisimen mämlege kelgen. endi artı nasırğa şapqan arazdıqqa wytqı bolğan borı-böke men belgütäy da… bitisuge tiıs. jwrt kökeiinde twrğan tüytkil.

arada tım köp uaqıt ötpese kerek. äldebir toy boladı. tärizi, jürkin ruın jeñgen, nemese wlısqa jaña jwrt qosılğan quanış merekesi. temujin belgütäy men borı-bökege beldesip küresuge bwyıradı. jäy ğana küş sınasu emes. ötkende kimniñ oñ, kimniñ teris bolğanın anıqtau.

dastwrlı bir salt. eki kisiniñ arasında äldenendei bir şeşimsiz talas tua qalsa, özärä küresuge tiıs eken. kim jeñse, sonıñ isi jön. bwl – bayırğı köşpendiler ğana emes, ortağasırlıq euröpä jwrtında da keñinen tarağan ädet. biräq batıs dästürinde däuger, baqtalas adamdar bar qäruimen şığatın bolğan, soğan oray «ädildikti ayğaqtaytın» mwnday jekpe-jek köbine kisi ölimimen tınıp otırğan. bwl taytalastıñ tağı bir tarmağı – täläpker ekeudiñ biri, özi şığa almasa, nemese şıqqısı kelmese, ornına qayrat-quatı artıq basqa bireudi saluı da mümkin eken. älbette, kim tüsse de qandı maydan. al bizdiñ jwrtta qarusız, qwr qol, beibit küres qana.

soytıp, borı-böke men belgütäy şaray toptıñ aldında ortağa tüsedi. belgütäy – bitimi iri, bilegi berik, qilişker retinde ataqqa şıqqan, ayrıqşa qayrattı jigit eken. äytse de borı-böke – bükil wlısta eşkim teñdes kelmegen, alıp küşti baluan. belgütäydi jalğız qölimen-aq bwrap jığar edi, jalğız äyağimen-aq şalıp qwlatar edi deidi. alayda… borı-böke belgütäydi jıqsa, onıñ isi aq, yağni, emendi-toğaydağı töbeleske künäkär – jürkin emes, saşı bektiñ bar isi jön, kerisinşe, temujindiki teris bolıp şıqpaq. ötken ornına kelmeidi jäne borı-bökeniñ öziniñ tağdırı nemen tınbaq… kökiregin qäuip jäyläğän borı-böke imenşektep, belgütäydi jeñuge batpaydı. az-maz alısqan bolıp, küşi jetpegendei, jığıla ketipti. belgütäy ekpetinen tüsken borı-bökeni sonda da janıştap basa almay, arqasına atşa minip otırğan qalpı, köziniñ qirimen temujinge qaradı deidi. temujin astıñğı ernin tistepti. bizdiñ qazaqta küni keşege deiin saqtalğan, aytpa, qasaqana söyle, kerisinşe jasa degen işara. endi belgütäy borı-bökeni arqasınan tizerlei basıp twrıp, eki qölimen eki iığınan bar küşimen tartıp qalıp, bel omırtqasın opırıp jiberipti. sonda dımı qwrığan borı-böke ayttı deidi: «meni belgütäy jeñgen joq, jeñe de almaytın edi. men hannıñ kärinen qorqıp, jorta jığılıp edim. mine, ömirim öksip, qor boldım!..» – depti. belgütäy şala-jansar jatqan, därmensiz borı-bökeni sirağınan süyretip, aulaqqa aparıp tastadı deidi. wlıstıñ wlı baluanı, alıp küşti bölğänimen, aqılı az, ausar borı-böke osılay qaza tapqan eken. saşı bek pen tayjudıñ qılış üstindegi qatañ jazası, borı-bökeniñ beibit kündegi ozbır qazasınan soñ jañadan qosılğan jürkin ğana emes, qarauındağı bwrınğı-keiingi barlıq jwrt temujinniñ ırqınan şıqqan qanday da kisiniñ köreşegi ne boların qapısız wğınadı.

osı jürkin soğısına jalğas kezeñde, şaması 1198 jılı temujin toğrıl hannıñ inisi, ilkidegi bwlğaq twsında ülken wlıstan bölinip ketken kereitäy-jaqağambudıñ jwrtına şapqın jasaydı. bwl kereitäy toğrıl han bilikten tayğan kezde temujin wlısına kelip qosılğan edi ğoy. toğrıl keri oralıp, temujinniñ kömegimen ata tağın qaytadan ielengen şaqta bwrınğışa qwldıq wrmay, qarauındağı birşämä jürtimen nayman wlısına qaşqan. inanış-bilge hanğa arqa süyep, eki aralıqta kün keşse kerek. endi oñ han atanğan toğrıl äkesi ayttı, aytpadı – temujin tura attanıp, jaqağambudıñ jwrtın şabadı. jaqağambudıñ biligindegi kereidiñ twñqayıt jäne tümen-tübegen ruları bıtıray qaşıp, köp wzamay-aq temujinniñ ğwzırına qwldıq wrdı deidi. temujin, sıñayına qarağanda, jaqağambudıñ jeke basınıñ amandığına kepildik alıp, qarauındağı qanşama hälqimen qosa, oñ hannıñ därgeiine ötkizedi. keiingi oqiğalar barısınan körinetindei, oñ hannan irgesin bölgen ağayındardıñ biräzi mülde qaytpay qalğanı jäne keiingi qım-quıt wrıstarda temujinmen birge bolğanı bayqaladı.

ösimen, tatan dalasındağı azamat soğısınıñ äuelgi jılında qiındıqqa wşırağan temujin wlısı şayqalsa da qwlamaydı, kerisinşe, uaqıt oza kele birşämä nığayıp, berik ornığadı. endi bolaşaq şıñğıs hannıñ aldında tereñnen tolğap, keñinen oylanğan mwrat-maqsatqa jol aşatın qilı kezeñ – auqımı bwrınğıdan äldeqäydä zor, jeti jıldıq jaña soğıs twrğan. şıñğıs hannıñ ğwmırbayandıq tarihındağı eñ auır wrıstar, atalas, ağayındas jwrttıñ köl-darya qanı tögiletin ğalamat maydan…

DS Times

Vi

t a r a u

azamat soğısı – qım-quıt

bayqastau

hıı ğasırdıñ aqırı – 1197 jıl mwğdarında keñbäytäq tatan dalasında bwrnağı bei-bereket, jekelegen ru-taypalar işinärä ekige, üşke bölinip, qaytadan toptasa birigip, sayasi-äleumettik jağday mülde basqaşa qalıpqa oyısqanın köremiz. bwl ülkendi-kişili wlıstar men handıqtardıñ barlığı da beibit qatınastan şıqqan, barlığı da soğıs jağdayında. birimen biri jau jäne ärqäysisi özinşe. azamat soğısınıñ äuelgi kezeñindegi jekelegen şabıs, dürkin soğıstar endi jalpılıq sıpat alğan. soğan oray aldağı zor maydannıñ bastı twlğaları da anıq ayqındalğan. ortalıq dalada kez kelgen uaqıtta qağısıp ketui ıqtimal eki ülken küş bar: bir tarapta oñ han men temujin dalayhan, ekinşi tarapta – jamwqa-şeşen jäne oğan qanattas tarğwtay-qırıltwq. bwl eki ödäqpen bitispes jau tağı üş wlıs twr. teristikte – bwrınğı quatı qaytqan merkit, şığısta – äli de atağı zor tatar, al batısta – halqı da mol, äskeri de aybındı nayman.

bwl bes bölik jwrttıñ qay-qaysısı da qarımsız emes. kim-kimge bastap tiisse de, almağayıp, auır wrıs kütip twr. soğan oray tatar men merkit te, jamwqa-şeşen bastağan ru-taypalar odağı, tipti, qabırğalı nayman wlısınıñ özi tınıştıqqa beiim eken.

alayda, äzirge tüpki mwratı – bükil tatan dalasın bir tu astına wyıstıru maqsatın aşıq äygilemegen temujin toqtay almaydı. söz jüzinde äli de «bala», yağni täueldi, jolı kişi sänälğänimen, osı kezdiñ özinde äkesi oñ hanğa batım, ayrıqşa ıqpaldı bolğanın köremiz.

bwl kezdegi temujinniñ barlıq ıs-äreketi mwqyat oylastırıp, tereñnen tartqan jüyeli jospar, jäne soğan oray qätesiz esep, naqtı bağdar arqılı jüzege asa bastaydı.

äueli jekelei soğıp, merkit pen tayjuıttı qiratu merek edi. odan soñ, säti kelse, tatar. qalğanı tağı da öz kezegimen, bır-birlep…

köldeneñnen şıqqan jürkin mäselesin tübegeili şeşkennen keiin temujin oñ hänmen üzeñgilese otırıp, merkit wlısına qarsı attanadı. kelüren özeniniñ teristik tarabı, seleñgi daryasına jaqın qatıqlıq jotası, müruçe-segül degen jerde bettesken ülken wrısta udoyıt-merkit toqta bek qirap jeñilip, äskeriniñ qäldiğimen barğwjın-toqım tarabına qaşadı. oñ han men temujin merkit jwrtın oyrandap, qanşama janın twtqınğa alıp, qisapsız mal, üy-jäy, dünie-mülkin ielenipti. alayda temujin oljanıñ negizgi böligin, bälkim tügelge juığın oñ hannıñ aldına tartıptı.

bwl, tärizine qarağanda, tağı da temujin türtki bolğan kezekti jorıq nätijesinde ejelden jaulas, quattı merkit wlısı pışıray tozıp, mülde älsiregenin köremiz. osınday qolaylı jağdaydı qalt jibergisi kelmegen oñ han kelesi – 1198 – jılqı jılı küzde, temujinge saual salmastan, merkitke qarsı jalğız attanadı. bura-qara degen jerde toqta bekti birjölä qiratıp, odan arı barğwjın-toqımğa sürip tastaydı. toqta bektiñ ülken wlı toğız bek wrısta ölse, bwdan soñğı eki qızı men tağı eki wlı – qwdu men şılağwn qolğa tüsedi. şwğıl jorıqtıñ negizgi maqsatı – alapa-olja şäş etekten. tabısqa qwnıqqan oñ han öz kezeginde temujinge sıbağalı sauğa bermepti. bwl jağday eskilikti jazbalardıñ bärinde atap körsetilgen. keiingi zertteuşiler eki aralıqtıñ suısa bastauı osı jağdayğa baylanıstı dep biledi. qalıptı räsimniñ bwzıluı – temujinniñ köñilinde dıq qaldıruı anıq. bwl arada kiltipän tüsim-payda emes, elep-eskeru, sıilastıq jöninde. osı orayda, äke deñiz, odaqtas deñiz, bwğan deiin sırttay ryasız köringen oñ hannıñ ejelgi salt-dästürden jañıluı qolapaysız edi.

alayda, äzirşe ortaq müdde araz-qwrazğa jol qaldırmaydı. kerek deseñiz, däl osı kezde eskilikti andalar – temujin men jamwqanıñ arası qaytadan oñalğanday körinedi. ıqılas jamwqa jağınan bolğanday. temujinge tikelei şıqpaydı, arağa han-äkeni salıptı. endi 1199 – qoy jılı bayağı üştik odaq qaytadan jandanıp, oñ han – temujin – jamwqa üşeui qatarlasa şeru tüzep, batıs taraptağı nayman wlısına qarsı attanadı. keñ kölemdi, jaña jorıqqa wranşı bolğan – temujin emes. irgedegi tayjuıt, jaqındağı tatar twrğanda, şalğaydağı naymanda şatağı ne. äzirgi esebine säykespeidi. toğrıl… ötkende handıqtan tayğan kegi bar. äytse de, bastı sebepker – jamwqa-şeşen bolğanı kümänsiz. kim kimge söz saldı degen twrğıdan qarasaq, anığı osı. jaqındasu, wyımdasu twrğısındağı wsınıs basqa emes, jamwqadan şığuı qisındı. oñ han säti kelip twrğan şaruağa balap, birden kelisken. öz kezeginde äli de balası esepti temujindi qosaqtap ala ketedi.

nayman soğısı

barı de qisındı äri qiındıqsız köringen. osınıñ aldında ğana, küş-quatı kemel nayman wlısın uısında wstap otırğan inanış-bilge han dünieden ötipti. hannıñ özi tirşiliginde bitistire almağan eki balası birden-aq irgelerin ajıratadı. ülken wl, keiinde tayan han atanğan tay-bwqa ata tağına ie bolıptı. alayda, kişi ini bwyrıq bağınıştan bas tartadı da, derbes handıq qwradı. bwrnağı, qañğaydan qara ertis, tarbağatayğa deiin sozılıp jatqan, keñbäytäq, birtütäs nayman wlısınıñ kereimen şektes şığıs böligi bwyrıq hannıñ, al han-altaydan arğı, qañlı, qipşäqpen japsarlas batıs böligi tayan hannıñ ieligine köşedi. özärä aşıq jaulas bolmasa da, dürdäräz, barlıq tirşilik, tileui bölektengen eki handıq eken.

endi, oylamağan jerden qayta qwrılğan üştik odaq irgeles bwyrıq hanğa qarsı attanadı. nayman qonısına twtqiıldan şapqan qalıñ äsker altaydıñ etegi, qızıl-baş (qäzirde ülüñgür) köliniñ jağasında otırğan bwyrıq hannıñ ordasın talqandaydı. kelte wrısta jeñiliske wşırağan bwyrıq han teristik bet – kem-kemjüt ölkesine qaray qaşıptı. üştik wjım endi aytarlıqtay qarsılıq kütpei, el işine boylay engen kezde naymannıñ tosqauıl jasağına wşırasadı. nayman alamandarı azğana wrıstan soñ taudı örlei qaşıptı. sonda bwl jedel qosındı bastağan edi-tuqlıq (bwl – türikşe jeti-tulı degen söz dep anıqtaydı räşid-ad-din) astındağı ertöqiminiñ ayılı üzilip, atınan auıp, qolğa tüsken eken. şapqınşılardıñ bar tabısı ösimen tämäm boladı. köp wzamay, belden asıp, darağa şıqqan kezde alda şep qwrıp, wrısqa say twrğan qalıñ äskerdi köredi. bwl – bwyrıq hannıñ qolbasşısı köksäu-sabraq eken. («köksäu» – kökirek aurulı jötel nätijesinde dauısı qarlığıp, qırıldağan kisi degen söz, al sabraq – sol kisiniñ twraq-mekenine oray berilgen esim», – dep ayğaqtağan räşid-ad-din.) inanış hannıñ zamanında atı şıqqan bayırğı bahadwr.

eki äsker betpe-bet wşırasqan alqap – baytaraq-belşir ataladı eken. nayman jasağınıñ qarasını mol bolsa kerek, biräq qäytkende de, üştik odaq äskerinen köp emes. bälkim, äjeptäuir kemşin. alayda, öz zamanında talay qauğanı ötkergen täjiribeli köksäu-sabraq qäjetti dispozitsya – maydan alañın wtımdı tañdağan. eki qanat – biik qırqa, aldıñğı bet – kök şalğındı jazañ, yağni, jau aynalıp öte almaydı, jäne tike şapqanda say jebege jaqsı nısana. soğan oray wrıs täsili de oñtaylı – şabuıl emes, qorğanıs.

şapqınşı jaq mwnday köldeneñ bögesin kütpegen. endi dwşpannıñ jalpılama san-şamasın, jeke qwramalardıñ ornalasu jağdayın ayqındau kerek jäne wrıs täsilin belgileu qäjet. onıñ üstine, bwl kezde kün eñkeiip qalğan. sirä, ekinti şaması. aşılğan maydan aqırına jetu üşin köbirek uaqıt qäjet. älbette, at üstinde bolsa da, şwğıl äskeri keñes ötkizildi. şabuıldı erteñ ertemen bastau turalı şeşim qabıldanadı. keiingi oqiğalar sıñayına qarağanda, temujinniñ wsınısı. endi üş ämirşiniñ üş bölek äskeri keri şeginip, ärqäysisi özine oraylı orın saylap, şep qwrıp, erteñgi wrıs aldında tınım tabuğa tiıs.

bıraq bäri basqaşa bolıp şığadı.

keş pe, tünniñ äldebir uağı ma, äyteuir qarañğı tüskende jamwqa-şeşen oñ hannıñ jorıq şatırına jeke baradı. «o, handardıñ hanı! – depti tağzım jasap. – öziñe aşığın aytuğa tiıspın. köktemde kelip, küzde qaytatın jıl qwstarı bar ğoy. men bala kezden jaqsı biletin andam temujin de sol syaqtı. qosıla jäyläydi, bölinip qıstaydı. [keşe menimen birge boldı, bügin seniñ qoltığıñda. mana orayı kelip twrğan wrıstı nege bastamadıq? ekpindegen betimizde qiratıp salatın edik qoy! – m.m.] näymänmen jeñ wşınan jalğastığı bar. erteñ ertemen, nemese bügin tünde bizdi qalıñ jäumen betpe-bet tastap, twra qaşadı… al mına men auıspalı jıl qwsı emes, qar jausa da, sel soqsa da twraq-mekeninen aynımaytın şöje torğaymın. seniñ törğäyiñmo-bıdı-font-famıly: “DS Times”;mso-ansı-language:RU”>soytıp, oñ han men jamwqa tün işinde, alaulata jaqqan ottarın öşirmesten, dürk köterile atqa qonıp, maydan dalasınan jılısıp kete baradı.

tañ atıp, temujin jan-jağına qarasa, jau betinde jalğız özi qalıptı, oñ hannıñ da, jamwqanıñ da qarasını körinbeidi. temujin: «han-äkem men tuısqan-anda meni otqa tastap ketken eken ğoy!..» – dep, qattı küyinedi. biräq torıqpaydı, wrısqa saylanıptı. endi şabuıl emes, qorğanısqa.

kütpegen keñşilikke tañ qalğan köksäu-sabraq bwdan keiingi soğıs qimılın tezinen şeşedi. äkki jäuinger qarasını kem bolsa da, berik şep qwrıp twrğan temujinge tiispeidi. köldeneñdei ötip, äzirge tım wzap ketpeuge tiıs, şeginis jolındağı oñ hannıñ soñınan qua şığadı. endi oñ han mülde kütpegen topalañ bastalıptı.

köksäu-sabraq oñ hannıñ ülken wlı, bölek-bölegimen şwbatıla şeru tartqan qalıñ qoldıñ artqı leginde qamsız bara jatqan nilqa-sängündi eder-altay degen jerde quıp jetip, tu-talaqay qılıp, bar äskerin qırıp-joyıp, qalğanın tozdırıp jiberedi. bwdan soñ wlıs işine boylay kirip, oyran saladı. qalıñ jürtpen qatar, sängünniñ otbasın basıp qaladı, merkit toqta bektiñ ötken jılı ğana oñ hanğa kiriptär bolğan eki wlı – qwdu men şılağwndı twtqınnan qwtqarıp, bostandıqqa şığaradı. osınday ülken jeñiske jetken köksäu-sabraq qanşama jandı bwğauğa tüsirip, qisapsız mal aydap, qarıq öljämen eline bet aldı deidi.

bwl kezde oñ hannıñ äytip-bwytıp bas sauğalap ülgergen wlı sängün men inisi kereitäy azıp-tozıp, ordağa äreñ jetipti. oñ han qolma-qol jaña äsker jasaqtap, köksäu-sabraqtıñ soñınan qua attandıradı. jäne temujinge şwğıl şapqınşı jiberipti. «nayman köksäu-sabraq meniñ jwrtımdı şauıp, oysırağan şığınğa wşırattı. temujin-wlım, tezirek kömek jasay gör!» – dep qolqa saladı.

temujin, tärizine qarağanda, qarauındağı bar äskerdiñ eñ tañdaulı qosındarın attandırıptı. jäuinger jasaqtı bastap şıqqan – bolaşaqta bäri de dañqtı, «şıñğıs hannıñ tört küligi» atanğan bauırşı, mwqalı, borağwl jäne jılauqan bahadwrlar eken.

wlan-qwt degen jerde, jan qısılğan, eñ şeşuşi sätte kelip jetedi. sängünniñ äskeri qiramasa da, qattı omırayğan, özi astındağı atı qara sanınan jaradar, qamalağan dwşpannıñ qwrsauında qalğan mezet eken. tört külik köksäu-sabraqtıñ qalıñ qolın ortasınan oyıp, sängündi araşalap, onıñ ilkide twtqınğa tüsken otbası-üyelmenin jäne qwtqarıp, qanşama mal men jandı jäne ayırıp qaladı. köksäu-sabraq ülken jeñiliske wşıramasa da, beti qaytıp, taytalas wrıs üstinde negizgi küşterin saqtağan qalpı, abdıramay ığıstap, öz wlısına ötedi.

köp wzamay, qara küzde, bälkim qısqa taman temujinniñ inisi qasar nayman wlısına arnayı attanıs jasaydı. jazalau jorığı. naymandar wlağan-qwt tauınıñ eteginde şep qwrıp, qorğanıs jasadı, qasar bwlardı qiratıp jeñdi, ölik tau bolıp üyildi dep jazadı «yuan şi». añdap qarasaq, bwl kelte şapqın şekäräliq üristärmen tınğanın köremiz. qasar ülken wlıs işine boylap kire almaydı, äytkenmen, naymannıñ şetki qonıstarın ıqtırıp, birtäläy öljämen oralğan syaqtı.

el-jwrtı äupirimmen äreñ ornında qalğan oñ han temujinge alğısın aytıp tauısa almaptı. ekeui äke men bala retinde qaytadan tabısadı. alda birikken, auır attanıstar twrğan. alayda, eki aralıqqa sızat tüskeni anıq edi.

;mso-bıdı-font-famıly:

täyjuitpen wrıs

nayman soğısınan soñ, qoy jılınıñ aqırı, miladi 1200 sanatına qarağan qıs aylarında temujin osıdan azğana bwrın qirap jeñilgen, barğwjın-toqımğa ığısqan merkit toqta bek bayırğı qonısına qayta oralıp, endi täyjuittärmen odaqtasqalı jatır degen habar aladı. temujin bwl kezde öziniñ oñ qolına aynalğan inisi qasar ekeui aqıldasa kele, mwnısı änşeiin laqap bolar degen baylamğa toqtaydı. äytkenmen, köp wzamay-aq emeski, alıpqaşpa sözdiñ şındıq negizi ayqındalıptı.

qäterdiñ aldın alu kerek edi. äri bwl kezde tayjuıttar da birşämä küş toptap ülgergen. temujin jaña 1200 – meşin jılı köktemde sarı-keger deitin jerde oñ hänmen kezdesip, eki jaqtı, ülken qwrıltay ötkeriledi. tayjuıtqa qarsı attanıs turalı şeşim qabıldanadı.

bwl kezde tarğwtay-qırıltwq bastağan tayjuıttardıñ odan soñğı eñ eleuli basşıları añqu-qoqış, qwrıl-bahadwr jäne qwdudar bolatın, dep jazadı «jinaqtı tauarih». esebi, bükil tayjuıt jäne osı birlestikke qarağan barlıq rular qatar tüzedi degen söz. merkit toqta bek qanşama äsker şığarıp, öziniñ balası qwdu men inisi qodan-orşandı jiberedi.

eki jaq onannıñ qwmında bettesti deidi.

bwl retki maydannıñ bastapqı kezeñi turalı naqtı mağlwmat joq. tärizine qarağanda, oñ han men temujin dalayhan äuelgi ülken şayqastan soñ tayjuıt pen merkitti qaq ayırdı; temujin tayjuıtqa qarsı qalıp, oñ han wrısa ığısqan merkittiñ soñınan ketedi. qirap jeñilgen qwdu men qodan-orşan üyrenşikti barğwjın-toqım aymağına qaray qaşadı. al täyjuitpen jekpe-jek qalğan temujin tabandasqan, auır wrıs ötkeripti. aqırı basım tüsedi. tayjuıt jasağın eñsere quğındap, wlañqws-twras degen jerge deiin bardı deidi. qwdudar sonda qazağa wşıraydı, al batısqa qaray qyalay tartqan añqu-qoqış pen qwrıl-bahadwr nayman şeginde jan sauğalaptı. tarğwtay-qırıltwq ta aman qwtıladı. biräq qäterli, tötenşe maşaqattan soñ.

tayjuıt äskeri birjölä jeñilip, sıpırıla qaşqan kezde qartañ tarğwtay-qırıltwq azğana uaqıt negizgi şoğırdan bölinip qalğan eken. özennen ötip, ormanğa kirgen, esebi, arttağı jaudan birjölä qwtılğan kezde. mine, osı sätte, tayjuıt tobındağı barın, belgili bek şirgetu-ebugen, qasında alaq jäne nayaq (nayaqa, naya) degen wldarı bar, tarğwtay-qırıltwqqa bas saladı. jaujalamğa keltirmei twtqındaydı. tarğwtay-qırıltwqtıñ wldarı men inileri jäne tağı qanşama kisi twra wmtılıptı. sonda şirgetu-ebugen tarğwtaydı jerge jığıp, üstine atşa minip otırıp, tamağına qanjarın tiredi deidi. «sender qäzir meni öltiresiñder. endeşe, jastığımdı ala jığılayın. mine osı qäzir, qıbır etseñder, äkeleriñdi bauızdap salam!..» – depti. sonda tıpırlauğa şaması kelmei jatqan tarğwtay-qırıltwq ayttı deidi: «toqtañdar! eger sender şirgetuge jöppeldeme tiispek bolsañdar, ol meniñ qanımdı şäşädi. bwl anıq. endeşe, osı betteriñde keri qaytıñdar. temujinge aparsın. mağan tiispeidi. bayağıda, qolımda twrğan kezde men de tiri jibergem. asau arının basıp, sabasına ğana tüsirdim. endigi, aqılı mol, bayıbı küşti temujin meni öltirmeuge tiıs. barıñdar, ketiñder!» – depti. tarğwtay-qırıltwqtıñ wldarı özärä aqıldastı deidi. biz äkemizdi qwtqaramız dep twrmız. aytqanınday, şirgetu bauızdap salsa, öli denesin ğana ayırğan bolamız. ne şıqtı? äkemizdiñ aytqanı jön», – desip, tastap jüre beredi.

şirgetu-ebugen eki ülimen birge, tarğwtay-qırıltwqtı ejelgi dwşpanı temujinge alıp jürdi deidi. jolay, qwtqwl-negüt degen jerge jetkende özärä aqıldasadı. alaq pen nayaq aytıptı. «jarar, temujinniñ aldına bardıq, tarğwtay-qırıltwqtı ayağınıñ astına tastadıq. sonda temujin: «özderiñniñ tuası handarıña opa bermegen sender mağan qalayşa ğana adal nöker bolmaqsıñdar!?» – dep aşuğa minip, bärimizdiñ basımızdı şabuı kädik. endeşe, mwnımız qäte boladı eken», – dep, tarğwtay-qırıltwqtı bosatıp qoya beredi.

sol betinde temujinniñ därgeiine jetipti. solay da solay, tarğwtay-qırıltwqtı qolğa tüsirip twrıp, özimizdiñ hanımızğa qyanat jasau kelispes dep, qoya berdik. endi seniñ ğwzırıña qwldıq wramız. qabıl körseñ, isimizdi, küşimizdi beruge äzirmiz!» – depti. temujin meilinşe riza bolğan eken. alaq pen nayaqtı öz jasağına qabıldaydı. bolaşaq alaq-noyan jäne nayaq-noyan. ekeui de şıñğıs hannıñ keiindegi ataulı jorıqtarınıñ bärinde qol bastap, dañqqa jetken. nayaq-noyan bayağıda, temujin tuğan kezde onıñ şildehänäsindä bolğan eken, bir jüz jiırma jastan asıp, şıñğıs han nemeresi möñke qağannıñ twsında ğana dünieden ötipti.

temujin alğaş atqa mingen kezden bastap, täyjuitpen qaqtığıs toqtalğan emes-tı. al osı jolğı, onan qwmındağı betpe-bet şın mänisinde eñ alğaşqı ülken maydan boldı. nätijesinde, tayjuıttıñ bağı qaytıp, onıñ qaşqan jwrtında qalğan, ärqili rudan qwralğan qanşama halıq endi temujin wlısınıñ qwramına enedi.

qatağan-saljığwt ödäğimen şayqas

tayjuıt birlestiginiñ oysıray jeñilgen habarın estigende qatağan jäne saljığwt taypaları qattı dağdarısqa tüsti deidi. bwl atalı eki jwrt ta äuel bastan tarğwtay-qırıltwq jağına şıqqan, dalan-baljwtta alğı şepte wrısqan, odan soñğı kezeñde de ünemi temujinge teris niette bolğan edi. tayjuıttı qiratqan temujinniñ toqtamasın biledi, kelesi kezekte özderi twrğanı anıq. eki aralıq mülde aşılıp ketken. endi qarbalas bastaladı.

saljığwt pen qatağan şwğıl qwrıltay şaqırıptı. jiını on bir atanıñ balası bas qosadı. qatağan, saljığwt, dürben, qoralas, tayjuıt, alşı-tatar, ikeres-qoñırat, qaranwt (älde küngülit) qoñırat; bwlarğa merkit toqta bektiñ wlı qwdu, nayman bwyrıq hannıñ wlı qwşwğwt jäne oyrat ämiri qwtwqa bek qanşama äskerimen kelip qosıladı. qarasını mol qalıñ qol qwrağan on bir rudıñ basşıları ortaq şeşimge kelipti. jäne eldiñ eskilikti dästüri boyınşa, [aqboz] ayğır, [qara] bwqa jäne [arlan] ittı qilişpen şauıp öltirip, qwrbanğa şaladı. sodan soñ şäşilğän qan üstinde serttesipti: «o, qüdiretti kök täñirisi! o, qäsietti jer-ana! jan dausımızdı estigeisiñ! biz bılay dep ant işemiz: bwl, qwrbanğa şalınğan erkek kindikti üş januar – bizben özegi ortaq barlıq tirşiliktiñ mäyegi. birlikke kelip otırmız, jänkeşti iske bel buıp otırmız. eger osı arada aytılğan, qänmen bekitilgen sertimizden qaytsaq, alğan betimizden tayqısaq, bizdiñ de qızıl qanımız däp osılay şäşilsin!» solay dep anttasıp, oñ hänmen, temujinmen qaytpay soğısuğa bekinedi jäne köp wzatpay şeru tartuğa kelisedi.

temujinge bwl jağdaydı börteniñ äkesi, jarlwq-qoñırat kösemi day-şeşen uaqıtılı habarlap ülgeredi. tayjuıt-merkit jorığında bastarı qosılğan oñ han men temujin bwl kezde äli ajıramağan eken, äskeri de jiın, barğwjın-toqım şegi, onan özenine taqau qwtwn-nor degen kölde twrğan, tize qosıp, üdere attanadı. bwlarğa jolay day-şeşen qosılıptı.

aldın almaq düşpänimen tatar wlısınıñ şegi, bwyır-nor boyında wşırasadı.

eki jaq ta tüzem qwrıp, betpe-bet ayqasa ketti, wrıs asa auır, meilinşe qatal boldı, aqırı şıñğıs han jeñiske jetti, dep, tüyindep qana jazadı räşid-ad-din. äzirşe temujin dalayhan deimiz biz. jäne oñ han. birikken qalıñ qoldıñ basım köpşilik böligi de osı oñ hanğa tiesili bolatın.

1200 – meşin jılğı, şeşuşi eki wrısta da jeñiske jetken oñ han men temujin jazdı birge ötkerip, qıs tüse ärqäysisi öz wlısına oralıptı.

bıraq qıraulı qıstıñ özi tınış ötpeidi. bwyır-nordağı şayqasqa tek şağın bir böligi ğana qatısqan tatar wlısınıñ tört ruı: aq-tatar, todağwt-tatar, aluqay-tatar jäne ilkidegi alşı-tatar birlese bas qosıp, şekşer tauınıñ qoynauında qıstap otırğan temujin ordasına tu sırtınan şapqın jasauğa dayındaladı. bwl rette de uaqıtılı habarlanğan temujin äldimen attanıp, tatar qonısına söltüstik-batıs tarabınan basıp kiredi de, dalan-nümerges degen jerde ötkerilgen wrısta barlığın da tım-tıraqay qılıptı.

temujin osı, ekinşi tatar jorığında jürgen kezde arttağı el şeginde qolaysız bir jağday bolğan eken. qoñırat taypasınıñ ötken jazda ğana qarsı soğısqan ruları endi temujinge qosıluğa niet etedi. alayda, wlıstağı äskerbäsi qasar bwl jağdaydı bilmeidi de, äldekimderdiñ teris äytäğimen osı qoñırattı şabadı. nätijesinde, beti oñğa bwrılğan qanşama jwrt teris aynalıp, jamwqa-şeşenge barıp qosılğan eken. sonday-aq, qirap jeñilse de, birşämä quat, küşin saqtap qalğan saljığwt pen qatağan jäne ötken wrısta japa şekken basqa da rular özärä habarlasıp, jamwqa-şeşenniñ jağına şığıp jatadı.

görhän jamwqa-şeşen

äuelde naymanğa şauıp, bwdan soñ tayjuıttı talqandap, önimen de toqtamay, qatağan, saljığwt bastağan on bir rudıñ odağın qiratqan, izinşe tatardı tıqsırğan temujin men oñ han bükil saqara jwrtın öz ğwzırına qaratpağı ayqın añdaladı. bwl kezdegi jwrtşılıq payımı boyınşa, päleniñ bası – halqı mol, quatı zor oñ han, al temujin ekinşi qatarda. biräq bwdan is mänisi özgermeitin. jekelegen ru, taypalar derbestigine qäter tönip keledi. qayıra toptasıp, jappay birigu qäjet. birikken jwrtqa ortaq, biligi zor ämirşi saylau şart. tañdau – temujin syaqtı ol da bodanşar-bayswñqar äuletinen şıqqan, ötimdi söz, mayda tilimen ğana emes, qolbası retinde de keñinen tanılğan, salauatı mol, sayasatı zor jamwqa-şeşenge tüsedi.

1201 – tauıq jılı, sirä, jazğıtwrım, ilkidegi jekelei wrıstarda beti qaytqan ülkendi-kişili ru-taypalardıñ barlığı da tatan dalasınıñ teristik-şığısı, arğwn daryasın qwldap, töñkerile köşedi. mol sudıñ qan-müren degen özenmen toğısar wyıqtı atırauı – qauıp-qäterden tıs, şetkeri aymaqta äreñ bayızdaptı. bwlarğa qonısı şalğay tağı biräz jwrttıñ basşı ökilderi kelip jetedi. mine, osı oqşau öñir, alğay-bwlaq degen jerde tayjuıt, qatağan, saljığwt, qoralas, ikeres-qoñırat, jarlwq-qoñırat, dürben, wrwt, nwyaqın, barlas, barın, jüryat, alşı-tatar – jiını on üş ru, oğan qosa toqta bektiñ wlı qwdu bastağan merkit, qwtwqa bek bastağan oyrat, jäne bwyrıq hannıñ ğwzırındağı nayman jäne tağı äldeneşe rudıñ jarqa-bölşegi bar – qanşama jwrt bas qosıp, wlan-asır qwrıltay ötkizedi. ortaq, jarastı mämlege toqtap, jımdasa wyısıp, oñ han men temujinge qarsı birlestik qwradı. jäy ğana odaq emes, jaña wlıs. biräuiz, jappay kelisim boyınşa, jamwqa-şeşendi han köteredi. qatardağı han emes – görhän degen ätäqpen. şınında da. oñ han – qalay örlese de, kädimgi han. odan qarımı kem temujin – dalayhan atanıp jür – teñiz han, telegei han. jañadan qwrılğan wlıs ämiriniñ märtebesi bärinen joğarı boluğa tiıs. görhän – handardıñ hanı.

qwrıltayda jalpı jwrtqa qäter töndirip otırğan oñ hän–temujin odağına qarsı attanıs turalı şeşim qabıldanadı. bwdan soñ ataulı ru-taypalardıñ basşı-kösemderi räsim boyınşa qwrban şalıp, ant berisedi. ösimen ğana toqtamaptı. twrğan jerlerin tepkilep, töñirektegi tal-şıbıq ataulını qilişpen şauıp, otay bergen eken, eger sertten taysaq, osı topıraqtay taptalıp, şıbıqtay bolıp jusap tüseiik dep.

älbette, jamwqa-şeşenniñ sonşama jwrt aldında görhän saylanuı – jarya jäne jasırın wstau mümkin emes oqiğa. aşılmaq jaña maydan jöni de kümänsiz. alayda, şwğıl attanıs – kütpegen dürbeleñge wlasuı mümkin. bwl rette de temujin uaqıtında qwlaqtanıp ülgeredi. ilkide ayttıq, azamat soğısı kezinde ärbir ru ekige, üşke jarıldı, ağayın tuıstardıñ öziniñ arası alşaqtadı dep. äytkenmen, jaqın adamdar orayındağı barıs-kelis, ädepki qatınastar mülde toqtalmağan. osınday tuısqanşılap barğan kisilerdiñ biri, temujin jağındağı qoralas, qorıday degen qart, jamwqa tobındağı merkitäy deitin küyeu balasına qonaqqa kelgen eken. şwğıl şapqın jäyin esti sälisimen, öz wlısına asığadı. räşid-ad-dinnıñ äñgimesinde qorıday tınımsız şapqılap, jol-jönekei atı aridı, özi qolğa tüsedi, biräq ağaş-eline tiesili bwl adamdar da temujinge tilektes eken, bosatıp qana qoymaydı, astına tıñ kölik beredi; aqırı öz jwrtına aman-esen jetip, qäjetti mağlwmatın bildiripti. «äulie jihänger» men «yuan tarihında» säl basqaşa. mwnda da alğaşqı aqpardı bildirgen – qoralas, ataulı esimi taqay, temujin wlısınan özimen körisuge kelgen jauır degenge barlıq jağdaydı tüsindirip, keri qaytaradı, köldeneñ äldekimge tisiñnen şığarsañ – ölgeniñ, meniñ küyeu balam qasarğa barıp ayt, ol temujinge bildiredi deidi. jauır birşämä maşaqattan soñ tiesili habardı jetkizipti. eki äñgimeniñ tüyini bireu-aq: temujinniñ şwğıl attanıs jäyin jamwqa tobındağı köldeneñ tilektes arqılı estui. mwnday, kütpegen, tötenşe ahual turalı köldeneñnen habar alu bwrın da bolğan, keiinde de wşırasamız. kezdeisöq, nemese oydan qiıstırılğan jağday emes. bir jağı şıñğıs hannıñ jwldızdı kebi, päle-jaladan saqtap, qäterden qağıp otırğan kieli pısı, ekinşiden, ottı közi, nwr jüzinen özgeşe talayı tanılıp, saqaradağı jalpı jwrttıñ basım köpşiligi qoldağan, endi biräzi iştei tilektes aqjoltay bitimi. qolı tizginge jetken kezden bastap-aq barlau, aqpar alu isin oñ jolğa qoyğanı öz aldına.

temujin oñ hanğa tezinen habar saladı. oñ han da bögelmepti. üyrenşik kürelgi degen jäyläudä otırğan temujinge bar äskerimen kelip jetedi. birikken qalıñ qol şeru tartıp, üdere attanadı.

jamwqanıñ jaña jwrtı asığa qatar tüzep, ekpindei ümtilğänimen, bar küşin toptap bitpegen. eki jaq arğwn-daryanıñ bastapqı bir salası haylar özeniniñ alqabı, tını-qwrıqan degen jerde bettesedi. jau kütpegen jamwqa görhän qolda bar küşiniñ özin oydağıday wyımdastıra almasa kerek. äytkenmen, wrıs qaharlı äri ayausız boldı deidi. oñ han men temujin tolıq jeñiske jetedi. jamwqa toqta bektiñ wlı qüdumen birge merkit wlısına qaray qaşıptı. qalğan jwrt ta toz-tözimen, bıtıray sögiledi. ötken jılı ğana, qasardıñ qisınsız tasırlığı nätijesinde betin teriske bwrğan qoñırat tütäsimen temujin wlısına qosılıptı. jäne jañadan tabısqan jwrt jalğız qoñırat qana bolmasa kerek.

wşınşı tatar jorığı

şıñğıs hannıñ üşinşi tatar jorığı jäne onıñ aqtıq nätijesi turalı batıs ğılımında qalıptasqan tanım-tüsinik mülde qayta qaraudı qäjet etedi. üyrenşikti wğım boyınşa, ataulı soğıs bükil tatar wlısına qarsı jürgiziledi de, nätijesinde tatar ataulı tügelimen qılışqa şalınadı. jäne bwl qırğınnıñ negizgi sebebi – esugei-bahadwrdıñ tatar tarabınan ulanıp öltirilui dep körsetiledi. biz bwl – mülde jañsaq mağlwmat dep ayttıq. tek epikäliq «qästerli şejirede» ğana wşırasatın jağdayat. negizgi, tüpnüsqä twma-nama ataulı, onıñ işinde «jinaqtı tauarih» pen «äulie jihängerde» jäne «yuan tarihında» mwnday derek joq. ol zaman, sol ortada qanday da bir meimänğä, tipti, kezdeisöq dastarqandas kisiniñ özine u beru mümkin emes, öytkeni dala dästürinde wsınılğan susındı üy iesi, dastarqan ağası qönäğimen kezek wrttasıp, birge işedi dedik. qalğan däm de ortaq tabaqtan. alayda, tatar men qyat arası onsız da üş-tort atadan beri bitispes jaulıq orayında. jäne tatar wlısı – wlı dalanı qayta biriktiru jolındağı eñ ülken bögesinniñ biri. sondıqtan da temujin dalayhan – bolaşaq şıñğıs han qäytkende de bükil tatar qauımın qwrıqtauğa tiıs edi.

bwdan bwrın temujin men tatar jwrtınıñ arasında eki märte şayqas bolğan. alğaşqısı – şürjen şapqınına jalğas attanıs – temujin men toğrıl-oñ han el işine boylap enbeidi, öz qonısınan ığısıp şıqqan bir para jwrttı köldeneñnen tosıp, qırğınğa wşıratadı. ekinşi şayqas – qatağan-saljığwt odağına tartılğan alşı-tatardı odan ärmen qudalau barısındağı ülken jorıqtıñ tüyini. bwl jolı temujinge qarsı birlesken tört rudıñ atı ataladı: aq-tatar, todağwt-tatar, aluqay-tatar jäne ilkidegi alşı-tatar. al tatar wlısı älde segiz («qästerli şejire») , älde altı («jinaqtı tauarih») , şın mänisinde derekti tañbağa tüsken on eki rudan qwralğan. al üşinşi jorıq – bükil on eki atağa emes, tek orayı kelip twrğan şetkeri eki ru – alşı-tatar men şağan-tatarğa qarsı bağıttaladı. «yuan şi» men «äulie jihängerdiñ» jäne räşid-ad-dinnıñ naqtı kuäligi osınday.

jorıq 1202 – it jılğı erte köktemde bastaladı. negizgi maqsat – şektes aymaqtağı tınımsız äri jäuinger eki rudı birjölä qiratu bolatın.

bwrnada mwnday jağday boldı ma, bolmadı ma, keiinde zañ negizdi tärtipke aynalğan jarlıq beriledi. birinşi – jau jeñiliske wşırap, qaşqan jağdayda, aqırına deiin qudalau mindet, oljağa, mal-mülikke qaraylamau kerek; barlıq tem-tabıs, äläpä-twsım wrıstan soñ ğana ädil böliske salınadı. ekinşi – sätsizdik, şeginis jağdayında äuelgi, şabuıl bastalğan jerge qaytadan jinaqtalu şart. üşinşi – atalmış jarlıqtı bwzğan jandar auır jazağa tartıladı.

alşı-tatar men şağan-tatar («qästerli şejire» boyınşa bwlarğa qosa todağwt-tatar men aluqay-tatar) bar äskerin dalan-nemürges deitin jerge toptağan eken. tabandasqan wrıstan soñ şebi bwzılıp, bosqın tabadı. temujin äskeri teristik tarapqa qaşqan tatar qosındarın ökşelei quğındap, birjölä tozdırıp jibergen eken. tatardıñ qorğansız qalğan qonıs-jäyläu, el-jwrtı tügelimen kiriptär boldı deidi.

qan maydan tınşığan soñ, ötken soğıs jäyin bağamdasa, temujin wlısındağı eñ bir märtebeli twlğalar: qwtwla hannıñ wlı altan, nekün-tayşınıñ wlı qwşar jäne esugei-bahadwrdıñ kenje inisi darıtay-ötşigen wrıstıñ alğaşqı kezeñi, jau qaşqannan keiin bögele toqtap, alapa-olja jinauğa kirisip ketken, soñğı, bosqın jaudı birjölä talqandau isinen tıs qalğan. yağni, han jarlığı ayaqastı boldı degen söz. temujin meilinşe qaharlanıptı. eñ ülken tirek boluğa tiıstı eñ jaqın tuıstarı. tiesili jazanıñ jeñilin bwyırıptı: manağı jinağan mal-mülik, dünie-mükämälin tügel tärkilep, qatardağı alamandarğa taratıp beredi. ejelden-aq betimen jürip, oyğa kelgenin orındap üyrengen ağa men nemere, şöbere tuıstar bwl jarlıqtı zorlıq esepti qabıldaydı, sırttay amalsız köngenimen, iştei kek saqtap qalıptı. aqırı, almağayıp taytalas kezinde atalas bauırların tastap, jau jağına şığıp ketkeni bar. bwl – keiinde. äzirge temujinniñ aldında, tärizi, bas-ayağı birneşe künge sozılğan maydan barısında twtqınğa tüsken qanşama jannıñ tağdırın şeşu mäselesi twrğan. endi qäytpek kerek?

äsiresi men asırası mol tarihi-epikäliq «qästerli şejirege» sensek, äueli osı tatar wlısınıñ qolğa alınğan bastı kisileri tügel ölimge kesiledi. sodan soñ, qalğan jwrttıñ tağdırın şeşu üşin temujin jeke tigilgen kiiz üyde otbasınıñ, yağni bileuşi, han äuletiniñ ülken keñesin ötkizipti. keñeske kirgen wlıq töreler, sıñayına qarağanda, basım köpşilik, qatal şeşimge beiil boladı. älbette, bayağı qambağay hannıñ ösieti alğa tartılsa kerek. qabwl hannıñ ülken wlı ükün-barqaqtıñ qapya tağdırı eske alınsa kerek. qanşama zaman boyğı eki jaqtı şapqın men şürjenge arqa süyegen zombılıq qalay wmıtılsın. aqırı, tüyindi söz aytıladı: «bwl tatar jwrtı älmisäqtän beri bizben jaulasıp keledi. ata-babalarımızdıñ jendeti boldı. endi sol ejelgi dwşpandıq, joydasız opasızdıq üşin kek qaytarıp, qandı qänmen juatın sät tuıp otır. kiriptär bolıp twrğan barlıq tatardı arbanıñ küpşegine teñestirip, tügelimen qılışqa şalayıq. qazadan qalğan qatın-balasın jan-jaqqa taratıp, qwl-qwtan qılayıq!» – depti.

tatar tağdırın şeşetin keñes ötip jatqanı jalpı jwrtqa mağlwm bolsa kerek. ükim kütip otırğan kisilerdiñ biri, öz tobındağı eleuli eke-şeri degen bek, tärizi, bwrınnan tanıs belgütäydän swraydı: «keñeste qanday şeşimge keldiñder?» – deidi. sonda belgütäy, älde aqılı azdan, älde şığarılğan ükimniñ sonşama qataldığınan tüñilgen abdırañqı kebinen: «senderdiñ bäriñdi de arbanıñ küpşegine teñestirip, qırıp tastaytın boldıq», – degen jauap beripti. yağni, arbaqıl zamannıñ qatal körinisi.

äytkenmen… qazağa wşırağan bükil tatar jwrtı emes. osınıñ aldında, qarulı qaqtığısta qolğa tüsken twtqındar ğana. onıñ özinde… alşı jäne şağan ruları. ekeu emes, tört ata deiik – bwlarğa qosa todağwt pen aluqay. tatar wlısına tiesili basqa rular qayda? twtwğwl, qoyın, terät, barqı, ayrığwt, bwyrığwt, zwyın, altın… belgili mwralardıñ eşqäysisinän naqtı mağlwmat tappaymız. temujinmen äuel bastan-aq jağalasa şayqasqan – atalmış tört ru ğana. älbette, tatar jwrtındağı eñ bastı atalar bolsa kerek, onıñ üstine, wlıstıñ batıs jäne söltüstik-batıs tarabına, yağni qyatpen, kereimen şektes öñirde qonıstanğan. al qalğan segiz rudıñ eşbiri bwl zamandağı tınımsız qaqtığıstar kezinde arnap atalmaydı. jäne joq emes, bar. sirä, beitäräp, beibit jağdaydağı bwl ülkendi-kişili rulardıñ barlığı da äygili soğıstan keiin temujin wlısınıñ qwramına qosılğan. sönimen qatar, atalmış tört tatardan soñ bükil tatar wlısı ıdırağanı jäne negizgi jwrtı basqa, jeñimpäz rular arasına taratılğanı kümän tuğızbaydı. al osı şetkeri segizdiñ biri altın ruı jağası jırtılmağan qalpı temujinniñ tuma jwrtına aynalğan. bälkim, bwrnada aytqanımızday, soñğı, üşinşi şapqınğa deiin, alğaşqı, şürjen soğısına jalğas kezeñde. qäytkende de altın ruı tarihi ädebiette keiingi joşı wlısınıñ qwramındağı atalı taptıñ biri retinde körinedi, bwdan soñğı zamanda qazaq ordasınıñ qwramına engen. osı orayda, qazaq şejiresinde ältinmen egizdes tuıs retinde ünemi qosarlana atalatın jappas ruı da sol ejelgi, jäujürek tatar taypasınıñ öz kezinde derekti tañbadan tıs qalğan, kişirek bir bwtağı dep şamalar edik.

tatar taypasınıñ negizgi küşterin talqandap, derbes wlıs retinde birjölä ıdıratqannan soñ temujin meilinşe küş aladı. älbette, jañadan qosılğan jwrt esebinen qonısı keñumen qatar, halqınıñ sanı, soğan oray jäuinger jasağınıñ qarasını da molayğan. küni keşe ğana äke sanalğan, eñsesi joğarı oñ hänmen qay jağınan alğanda da tepe-teñdes jağdayğa jetipti.

aytpaqşı, kiriptär tatardıñ kütpegen qarsılığı nätijesinde jazalauşı jasağı birşämä japa şekken temujin qolma-qol tekseris ötkizip, keseldiñ qaydan şıqqanın ayqındaydı. auzı jeñil belgütäy bwdan soñğı uaqıtta han keñesine qatısu qwqığınan ayrıladı. mwnday wlıq jiın kezinde sırtqı qarauıl qizmetin atqarıp, taqau töñirektegi qäuipsizdik jäne tınıştıq jönin baqılasın; darıtay-ötşigen ekeui keñes bitip, qımız işilgennen soñ ğana ordağa kiretin bolsın degen jarlıq şığarıladı. darıtay-ötşigen, sirä, bwrnağı kinäsiniñ üstine, bwl jolı da köpşilikke qayşı kelip, temujin inisine mülde wnamay qalsa kerek.

wşınşı jäne eñ soñğı tatar jorığınan soñ keñbäytäq saqaranıñ bükil şığıs atırabı temujinniñ ğwzırına qaradı. endi qır arqadan qäuipsiz jağdayda, barlıq küş-quattı batıs pen söltüstik betke qaray bağıttauğa mümkindik tudı.

esulin men esugen hanımdar

wşınşı tatar jorığı kezinde temujin qırıq jeti jasta. erdiñ kemel kezi. alğaşqı, süyikti qosağı börtemen otasqalı şirek ğasırğa juıq. osınşama zaman boyı basqa bir äyelge köñil bermepti. saqara saltında öte sirek, al biliktegi han üşin mümkin emes jağday. äytse de anığı osı. sonday özgeşe sıilastıq. aqırı, osı qırıq jeti jasında qatarınan eki äyel tüsirgen.

älbette, jas iis üşin ğana emes. barlıq zamanda ämirşilerdiñ kezekti nekesi – belgili bir sayasat qwralı bolğanı belgili. temujinniñ jaña ordaları da osı orayda. tatar qäuimimen birjölä tabısu, jañadan tuısudıñ körneki belgisi.

tatar tabınıñ jetekşi twlğalarınıñ biri, ajalğa kesilgen alaman jwrtın ölispei berispeuge wyıstırğan eke-şeri alğaşqı, jetekşi twlğalardıñ bası ketken jazadan qaqas qalğan. keiingi qırğınnan aman şıqqanı turalı derek joq. köpşilik qatarlı qazağa wşırauı anıq. biräq osı eke-şeriniñ qızı esugen temujinge ayrıqşa wnap qalsa kerek (äkesine jasalğan äuelgi raqım da osı jağdayğa baylanıstı dep şamalar edik) , ordasına engizip, zañdı äyel – märtebeli qatın dep tanidı. sonda esugen aytıptı: «hannıñ köñili mağan tüsip, qürmetti hanım dep jaryalap otır. şındığında, bwl därejege meniñ tuğan äpkem layığıraq bolatın. atı esulin. osı jaqında ğana küyeuge şıqqan. endi mına dürbeleñde qanday maşaqatqa duşar boldı eken. aru edi, ayrıqşa edi…» – depti. sonda temujin aytadı: «eger tuğan äpkeñ senen de swlu bolsa, men onı izdetip tabamın. sonda sen osı äpkeñe öz ornıñdı berer me ediñ? – deidi. «qağan rwqsat etse, äpkemdi köre sälisimen ornımdı beruge äzirmin», – depti esugen.

temujin esulin («qästerli şejirede» – esüy) swludı qäytkende de izdep tabuğa pärmen qıldı deidi. köp wzamay-aq, ormanğa jasırınğan jwrt arasınan twtıladı. küyeui bas sauğalap ülgeripti, al esulinniñ özi temujinniñ ordasına jetkiziledi. şınında da ayrıqşa aru eken. esugen swlu da äpkesin körgen bette qöşämetpen qarsılap, dalayhannıñ sol qanatındağı menşikti ornın beredi, özi tömen jıljıp otırıptı. sonda temujin swqtanıp twrıp, esulindi zañdı äyeli retinde qwptap, qatın märtebesin jaryalağan eken. ol da swlu, äri aq-adal esugendi de sırtqa teppeidi, äpkesine jalğas qürmetke bwyırıptı. ayttıq, bar kiltipän äpäli-sıñlılı eki qızdıñ bıtım-körkinde, ata-teginde ğana emes. tatar jwrtınan qätärimen eki qatın tüsiru arqılı temujin öziniñ ğwzırına kirgen keiingi tatar qauımın jaqın tuıs sanaytının, endi bwrnağı alauızdıqtı qoyıp, bir wlıs şegine wyısu qäjetin äygiledi.

arada azğana uaqıt ötedi. temujin barlıq äskerimen äli de tatar qonısınıñ şeginde twrsa kerek. birde han ordasınıñ aldı, alañ-aşıqta, esulin-qatın men esugen-qatın ekeuiniñ ortasında, sapırtıp qımız işip otıradı. qarsı aldarında qalıñ nöpir şerik. toptı jwrtqa üñile köz salıp otırğan esulin kenetten kökiregi ayrıla kürsindi deidi. temujin birden-aq sekem aladı. bauırşı-noyan men mwqalı-noyandı şaqırtıp, barlıq äskerdi ondıq, jüzdik, mıñdıq boyınşa tüzemge twrğızuğa jarlıq beredi.

qalıñ qol ap-sätte tiisinşe sapqa twradı. sonda qaq ortada, kimge qosıların bilmei, abdırağan jalğız kisi ğana qalıptı. wstap aladı. bekzät näsili tanıq: aydarın örgen, twlımdı, kelbetti jigit eken. «sen kimsiñ?» – dep swraydı. «men tatardıñ eke-şeri beginiñ küyeu balası edim. esulin degen qızın alğam. jau şapqanda jan sauğalap qaldım. endi wrıs-soğıs bitti, jwrt tınşığan şığar, köptiñ işinde eşkim tanımas dep kelgenim osı», – degen eken. bwl kepti temujinge jetkizedi. sonda ayttı deidi: «mwnda neğip sandalıp jür? keşe ğana osı twrğılas jwrttıñ bärin arbanıñ küpşegine teñestirgenimiz qayda. közin qwrtıñdar!», – depti. ärine, sol arada beibäq küyeudiñ bası alınadı.

qäbätimen qosılğan esulin men esugen sayıpqıran şıñğıs hanğa layıqtı jar bola bildi. (bwl märtebeli eki qatınnıñ tuğan bauırları, tärizi jası kişi ini eke-qwtwqwt 1206 jılğı qwrıltaydan soñ şıñğıs hannıñ miñbegi noyandarınıñ qatarında ataladı.) ärqäysisiniñ azdı-köpti özindik hikäyaläri mağlwm. bar tauarihtıñ soñında, şıñğıs hannıñ otbasındıq ömiri, qürmetti qatındarı, wldarı men qızdarı, taqau wrpaqtarı turalı arnayı tarauda tiisinşe toqtalatın bolamız.

küyten wrısı

jamwqa görhän bastağan ru-taypalar birlestigi tını-qwrıqan şayqasınan soñ bir jıl degende äreñ es jiıptı. qaytadan wyısqan tayjuıt, jwrat, qatağan, besüt, saljığwt, dürben, ikeres tobına merkit ämiri toqta bektiñ wlı qwdu, oyrat qwtwqı bek, nayman bwyrıq han jäne ilkide ğana qirağan tatar wlısınıñ jarqa-bölşekteri (bälkim, şapqınnan tıs qalğan, arıdağı bir ruları) kelip qosıladı. bärin wyıstıruşı jäne bas qolbası – jamwqa-şeşen. qalıñ qol osı 1202 – it jılı qara küzde jorıq jolına tüsipti.

dwşpannıñ añısın añdap otırğan oñ han men temujin dalayhan kelüren özenin qwldap, qarsı jüredi.

bwl jolğı, eki jaqtı attanıs jäyi jäne odan soñğı betpe-bet wrıs «jinaqtı tauarihta» täptiştep bayandalğan. «qästerli şejire» de osığan ündes (tek bwl, kezekti şayqas äuelgi, haylar boyındağı ürispen astasıp ketipti) .

temujin alğınşı jasaqqa altan men qwşar jäne däritäydi şığaradı, al oñ han öziniñ ülken wlı sängün men inisi kereitäy jäne bilge-bekti jiberedi deidi. bwlar öz kezeginde birinen biri ilgeri üş top qarauıl attandıradı. qalğan qalıñ äsker qolaylı twrıs tañdap, artta irkiledi. osığan kerisinşe, jamwqa bastağan birlestik eşqändäy köldeneñ qäter kütpei, bet-betimen, wbaq-şwbaq, jeke-dara qozğalğanın köremiz.

jau swlbasın barlau wştığı – ozğın, üşinşi qarauıl birden andaydı. tezinen alğınşı jasaqqa habarlaptı. bwl – birikken äskerdiñ negizgi legi – nayman bwyrıq han, merkit qwdu bek, tayjuıt auşı-bahadwr, qatağan qoqış-bahadwr, oyrat qwtwqa bek bastağan jasaqtar eken. izdep kele jatqan, biräq däl osı şamadan kütpegen jäuimen keşke qaray bettesedi. özderinen qarasını kem bolsa da, şep qwrıp, saqaday say twrğan qanşama äsker. eki jaq şwğıl jauşı jiberisip, jön swrasıp, qarsı qosındardıñ şinimen-aq dwşpan jwrt ekenine köz jetkizedi. bwl eki ortada qarañğı tüsipti. wrıs erteñge qaladı. oñ han men temujinniñ alğınşı äskeri keiin şeginip, arttağı qalıñ qolğa barıp qosıladı.

«yuan tarihınıñ» naqtı kuäligine qarağanda, oñ han men temujin dalayhan töskei bette şep qwrıp, kütip twrıptı. artı biteu biik, aldı tarañ say. al nılqa-sängün bastağan sol qanat ilgerirek şığıp, qanattas qırqanıñ üstine bekinedi. jäumen aralıq birşämä, aqırı bastapqı lektegi nayman jasağı, älde säskede, älde tüske taman osı sol qanatqa kelip tiisedi. örge qaray jasalğan alğaşqı şabuıl nätijesiz ayaqtalıptı. bwyrıq hannıñ äskeri eşteñe bitire almay, etekke qayta tüskende sängün qua şıqtı deidi. şegindire tıqsırıp barıp, äuelgi bekinisine oraladı. bwl kezde temujin jorıq arbaların basqa bir twsqa jıljıtıp, qosalqı, jaña şep ornatadı. jappay şabuılğa şıqqan nayman-merkit-tayjuıt-oyrat qosındarı berik qorğanıstı bwza almaptı. aqırı, oñ han men temujin de qarsı wmtıladı. «qästerli şejire» boyınşa äliptesek, eki jaq äueli say jebelerin tögip, sodan soñ qılış ayqastıra qidalasıp ketti, birin biri tıqsırıp, örden oyğa tüsti, odan soñ qaytadan lıqsıp, oydan örge şıqtı, qatarın tüzep, qayıra şabıstı deidi. mine, osı almağayıp kezeñde bwyrıq han men qwtwqa bek özgeşe bir amalğa jüginipti. älde şın, älde laqap, eski wğım boyınşa, kün jäylätätin «jadı tas» degen boladı. räşid-ad-dinnıñ aytuınşa, bwl özgeşe tastı däulesker baqsılar dua jasap, jauın-şäşin şaqırıp twrıp suğa saladı eken. mine, bwyrıq han osınday, köldeneñ keremetke ümit artqan. tilegenindei-aq, köp wzamay qarlı jañbır tögilip, artı wytqığan boranğa aynaladı. biräq bäri kerisinşe. jau betine emes. özderiniñ qarsı aldınan. bet qaratpağan ızğarlı böränmen astasıp, jañbırşa jauğan jebe nayman, tayjuıt, oyrat jasağın jusatıp saldı deidi. odan qalğanı attarı tayğanap jığıldı, omırılıp qwzğa qwladı, odan aman şıqqanın üsik şaldı deidi. äsiresiz aytqannıñ özinde mwzdı boran ıqtırğan, bolat jebe qualağan qalıñ qoldıñ ülken şığınğa wşırap, tu-talaqay boluı anıq. sol kezdegi wğım boyınşa, kök täñirisi şıñğıs hannıñ jağında bolıp şıqtı. bälkim, şinimen-aq däp solay.

kün audı ma, keş tüsti me, arttağı qanşama äskerimen jamwqa görhän da kelip jetedi. maydan dalası tıp-tipıl. bwl kezde boran tınşığan tärizdi. biräq endigi wrıstıñ mäni joq. bastapqı jeñilis ayıqpas apatqa wlaspaq. jamwqa-şeşen wrısqa kirmegen qalpı, özine tikelei qarastı äskerimen birge keiin şeginedi. biräq tegin ketpegen. ordalı qonısına qaytar jolda keşe ğana özin han kötergen tuıstas rulardı şauıp, mol oljağa kenelipti. bir kündik quanış. aqır tübi jalğız qaldırıp, basın joyatın ğapıl is. mwnday äreketimen biräz jwrttı özinen bezdirerin bilmeitin tasır emes. tek wsaq-tüyek dep qarağan. alda mändi, ülken şarualar kütip twr. aqıl-aylası mol jamwqa-şeşen endigi özgeşe bir örmek jäyin däl osı künderde kesip-keiiptegen syaqtı.

temujinge täñiriniñ özi kömekke kelgen ülken wrıs küyten degen jerde bolıptı. keiingi zertteuşiler tatar şeginen şürjen şegine deiingi birneşe üyles ataudı twspaldaydı. oñ han men temujinniñ tolı men wş-özen ayırığındağı ordalı jwrtın jalañaş qaldırıp, şığıstağı bwyır-norğa, odan da asıp, tüstiktegi twr-qorğanğa deiin baruı qisınsız. sondıqtan biz sayaşyal qostağan, onan men kelüren aralığındağı küytendi maqwl köremiz.

tayjuıttıñ eñ soñğı maydanı

küyten wrısındağı jeñilis nätijesinde jamwqa görhän bastağan köälitsya birjölä ıdıraydı. nayman bwyrıq han qalğan jwrttan bölinip, tüstik altaydağı wlı-tauğa ketedi. merkit toqta bektiñ wlı qwdu seleñgi, barğwjın-toqımğa ığısadı. oyrat qwtwqa bek segiz-müren – kem añğarı, qalıñ tayğağa betteidi. tayjuıt auşı-bahadwr onannıñ arğı betine ötedi. al ataulı wrısqa kirispegen, barlıq küş-quatın saqtağan jamwqa-şeşen arğwnnıñ eñkeuimen, tayğanap jöneldi deidi.

jeñiske jetken eki han qaşqan jaudıñ iñğäyimen eki ayrıladı. oñ han jamwqa-şeşendi quğındap ketedi, al temujin tayjuttardıñ soñına tüsedi. mezgil – qıstıñ bası, qaraşa-jeltöqsän, miladi 1202.

tayjuıt birlestigi, qarauındağı barlıq küşin toptap, qorğanısqa ıñğaylı köldeneñ qırqa üstinde bekinis qwrıp otır eken. onan özeniniñ sol jağalığı, tärizi, tömengi ağıs. bwl – arıdağı ülkendi-kişili qaqtığıs, beridegi ärqili aralas maydannan tıs, temujin men tayjuıt birme-bır, jeke şayqasqan ekinşi wrıs bolatın. osığan oray, «qästerli şejirede» eki jolğı maydannıñ aralasıp, astasıp ketken jağdayı da bar. biz räşid-ad-din derekterine jäne oqiğa ıñğayı, qäreket qisınına säykes, mümkindiginşe jiktep, naqtılauğa tırıstıq. (bwl rette negizgi kiltipän – tarğwtay-qırıltwqtıñ tağdırına baylanıstı. tayjuıt kösemi, bağzı bir zamanda temujin degen jetim balanıñ jendeti bola jazdağan tarğwtay alğaşqı, 1200 jılğı wrıstan aman ketti. tağı bir twsta aytılğanday, qazağa wşırağan joq. tuası ämirlerin twtqındap, sodan soñ temüjin dalayhanğa jetkizbei, orta joldan bosatıp qoya bergen – şirgetu-ebugen wldarı alaq pen nayaq. tarğwtay-qırıltwqtıñ bwdan keiin, 1201 jılğı şetkeri qwrıltayda jamwqanı görhän köteruge qatısqanın eskersek, onıñ kelesi jılğı soğısqa aralasuı da kümän tuğızbaydı. oqiğalardıñ oraylı tizbegine qäjetti däyekteme retinde aytıp otırmız.)

sönimen, tarğwtay-qırıltwq, auşı-bahadwr, qodwn-orşañ bastağan tayjuıt qauımı ölispei berispes wrısqa saylanıp, berik şep qwrıp otır eken. temujin jasağı birden şabuılğa şiqqänimen, eñserip kete almaydı. alıstan atıs, jaqındağı jağalas eki jaqqa da auır şığınğa tüsedi. kezek ırğasıp, jeñise almay, äbden diñkeledi deidi.

bwl künniñ eñ bastı oqiğası – tarğwtay-qırıltwq pen jılauqan-bahadwrdıñ jekpe-jegi boldı. ataulı jekpe-jek te emes, jalpaq wrıs üstinde bettesip qalğan tötenşe ayqas.

tarğwtay-qırıltwqtıñ jası esugei-bahadwrdan kişi, assa teteles qana bolsa kerek. bwl kezde birşämä jerge kelgen, tärizi, alpıstıñ işinde. biräq at üstinde ösken dalalıq jäuinger, qayratı qaytpağan. tumısınan zor deneli, erjürek, eñseli kisi eken. al jılauqan-bahadwr qanşama şımır bölğänimen, orta boylı, tärğütäymen salıstırğanda şarqı köringen. ekeui jappay topır kezinde qarama-qarsı kelgende, jılauqan tarğwtaydıñ kindiginiñ astınan nayza wradı. biräq süñgisi beren sauıtqa ötpeidi, al özi kereğär ekpinge şıdamay, atınan audarılıp tüsipti. nayzası da qolınan şığıp ketedi. wştığı berenniñ japsarına ilinip ülgergen nayzanıñ sabı jerge tirelipti. tarğwtay at üstindegi qarqının basa almağan küyi, süñgige şanşılğan eken. sauıtın qaq ayırıp, şabın jarıp şıqqan. sonda jerge jığılıp jatıp, jan täsilim aldında aytıptı: «men jau qılışı jüregimdi qaq ayırıp ötse de ölmespin deuşi edim. endi mine, özimniñ esigimdegi qwlım sorqan-şiranıñ wlı, boyı qamşınıñ sabınday ğana jılauqan beibäqtiñ, tolğap wra da almay, qolınan tüsirip alğan nayzasına şalındım. däldür ajaldıñ osınday soraqısı bwyırdı…» – depti.

keş bata wrıs toqtaladı. erteñ qayta jalğasuğa tiıs. alayda, tañ atqanda qarasa, tayjuıt jasağı tünde şebin tastap, twp-köterile qaşıp ketken eken. dese de, birşämä qauım – älde dürmekke erip ülgermegen, älde temujinge qwldıq wruğa niet etken qanşama jan jwrtta qalıptı. azamat soğısı bastalğannan bergi üyrenşikti jağday. bwlardıñ bäri de jeñimpäz jaña wlıstıñ qwramına qosıluğa tiıs. keibiri teñ qwqıqtı bodan esebinde, köpşiligi qwl-qwtan, qizmetşi, malşı-jalşı retinde. endi bireuler keşirimnen tıs, jazağa tartılıp, basın joymaq.

temujin osı kiriptär jwrttı bayqastap şıqqan. kenet äudem jerden, öziniñ atın atap ayqaylağan dauıs estidi. betkeide twrğan, qızıl şapandı äyel eken. «temujin! temujin, mwnda, mwnda kele gör…» – deidi şırqırap. temujin bwl netken jan dep, kisisin jiberedi. «men sorqan-şiranıñ qızı qadağan bolam. mwnda jasauıldar küyeuimdi öltirgeli jatır. temujindi şaqırğanım – araşa swrauım», – depti älgi äyel. bayağı tayjuıt twtqını kezinde üyine kelip jasırınğan temujin balağa susın, tamaq berip kütetin, janaşırlığı mol qadağan qız ğoy. bügingi temujin dalayhan esti sälisimen solay qaray şauıptı. qadağannıñ qasına kelip, attan tüsedi. ekeui qwşaqtasıp közikti deidi. endi qadağannıñ küyeuiniñ jağdayın swrastırsa, jasauıldar älginde ğana öltirip jibergen eken. ötkenge amal joq. temujin baqıtsız qadağandı jwbatıp, keşkilikte arnayı şaqırtıp, qasına aldı deidi. sirä, köñil bergen. qadağannıñ bwdan soñğı tağdırı jöninde mağlwmat wşıraspaydı. anığı – zañdı qatın bolıp ordağa kirmeui. sirä, qwma – tösektes äyel retinde qatarğa ense kerek, ol zamandağı ädepki jağday jäne hannıñ qwması atanu – kemşilik emes, märtebe.

tozğındağan tayjuıt jasağın qua şıqqan temujin äskeri tağı qanşama jandı jer jastandıradı, qanşama adam erikti, eriksiz twtqınğa tüsipti. bastı kisileri tügel qazağa wşıraydı.

osı, onan boyındağı ekinşi wrıs nätijesinde tayjuıt taypa birlestigi taqi-taza ıdıradı. tayjuıt atı tarihtan öşipti.

ajal auzında

täyjuitpen wrıstıñ alğaşqı künine qaytıp oralayıq.

teke-tires maydannıñ tolastar şağı, sıñayı, kün eñkeigen, keş tüspegen beyuäqtä temujinniñ moynına bolat masaqtı qu jebe qadaladı. tım alıstan atılğan, älsirep jetken, biräq nısanasın däl tapqan qandı jebe. masağı uğa suğarılğan ajal oğı…

izinşe, keş bata wrıs-qağıs toqtaldı. eki aralıq şağın özen bolsa kerek. tayjuıt – qırqa bette, temujin jasağı oyda. eki jaq ta erteñgi şayqas aldında tınım tabuğa tiıs. endi temujin – bolaşaq şıñğıs hannıñ ömir men ölim arasındağı arpalısı bastaladı.

oq tigen soñ köp wzamay-aq talıqsıp ketken eken. qol-ayağı suınıp, dirildep, qalşıldap, asa jäysiz hälge tüsedi. basında otırğan eskilikti serigi jelme-noyan birden-aq jaranıñ auzın sorıp, udıñ zärin işke jibermeuge tırısıptı. qandı jalay wrttap, aptığa jerge tögip, keide amalsız jwtınıp, mümkin bolğan bar amalın jasaydı, jan adamğa senbei, bar şaruasın jalğız özi atqardı deidi. tün jarımında şıñğıs han esin jiıp, közin aşadı. «qanım keuip baradı!..» – depti. qıs işinde qımız joq, jelme taqau twrğan arbadan, älde qasındağı qanjığadan alğan süzbeni suğa şılap ayran qılıp, şaran-äyağimen temujinniñ auzına tosıptı. («qästerli şejirede» bwl susınnıñ jäyi öz aldına bir hikäya. jelme aq ataulıdan eşteñe taba almay, bar kiimin tastap, qarsıdağı tayjuıt äskeriniñ twrağına ötip, qanşama maşaqattan soñ bir torsıq ayran alıp keledi. epöstiq jırğa tän äsire. nökerdiñ jänkeşti adaldığın äygileu ğana. temujin men jelme ay dalada jalğız qalğan joq, töñiregi qalıñ äsker, tayjuıttıñ arbasınan äreñ tabılğan ayrannıñ neşe atası mwnda da bar.) temujin auzına tosılğan ayrandı qwnığa jwtıp, üş bölip işti deidi. äri şöl qandıratın, äri udıñ ızbarın qaytaratın aqqa qanğan soñ mülde derlik oñalıptı. «işim şıraday aşıldı ğoy!» – depti. sodan soñ jan-jağına qarap, tögilgen qandı köredi. jelmeniñ tiesili äñgimesin estip, öziniñ qanday hälde bolğanın, ajal aldına barıp qaytqanın kämil añdaptı. äueli jelmege alğıs, rizaşılıq, sodan keiin özin osı keñ düniege arnayı bağıttağan, ünemi jelep, jebep, qorğap, qoldap jüretin kök täñirisine dwğa. osı qısıltañ qäterden aman qalğan soñ täñiri sıilağan ayrıqşa tumısına degen senimi arta tüsse kerek.

jebe-noyan

jorıq şatırın maydan dalasına tikken temujin ataulı jeñistiñ ekinşi, älde üşinşi küni, ejelden eñseli, jäuinger, sonşama zamanğı taytalas dwşpan, endi barlıq quatınan ayrılıp, jer bolğan tayjuıt birlestiginiñ kiriptär twtqınğa tüsken barlıq alamanın aldına keltiredi. kekti jwrttı nendei jaza kütip twr? keşegi tatar syaqtı tügeldei qırıp saluı da ıqtimal. äytpese, biräziniñ basın alıp, biräzinä keñşilik jasay ma. onıñ üstine [moyındağı oramına qarağanda], ötken şayqasta qäterli jaraqat alğanı anıq añdaladı. qäytkende de auır, sın sağatı.

kenet temujin: «ötken wrıs üstinde, taytalas, jağalas kezinde tau bası, biikte twrıp, meniñ aqauız qwla arğımağımdı közep atıp, qılşa moynınan jaralağan kim?!» – dep swraydı.

bwl sözdi keiingi är tarap zertteuşiler ärqili saqqa jügirtken. bireuleri şınında da oq tigen – aqauız qwla deidi. endi bireuleri şıñğıs han da, onıñ basqa bir batır swrap mingen twlpar atı da jaralanğan, ekeui eki retki maydanda bolsa kerek deidi. tağı biri – şıñğıs han öziniñ wrısta jaraqat alğanın jasıru üşin osılay aytqan depti. iä, söz mänisin däl tapqandar da joq emes. şındığında, temujin: «meni atqan kim?» – dep, toñq etkizip swramas edi. hannıñ märtebesi tömendep qalmaq jäne mwnday, tikesinen qoyılğan üreili swranısqa jauap tabu da qiın. arnap atqan mergen onsız da öziniñ nısanasın jaqsı biledi. sondıqtan tiesili swrau jöni de twspal arqılı.

«meniñ aqauız qwla arğımağımdı közep atıp, qılşa moynınan jaralağan kim?!» bwl işaralı sözde saual ğana emes, tañırqau men süyiniş te bar. jebe sonşama alıstan kelgen ğoy. jäne däl tigen.

sonda ruı besüt, jwrğaday degen alaman alğa şığıp: «tauda twrıp sadaq tartqan men edim…» – deidi. sodan soñ aytıptı: «eger han iem meni ölimge kesse, obalım joq, jer jastanamın da qalamın…» tağı da aytadı: «kerisinşe, han iem raqım etip, janımdı qisa, qizimetine jegilip, adal nöker bolamın!..» «qästerli şejire» bwl sözdi äsirelep, epikäliq köteriñki äuende jalğastıradı: «eger ğwzırıña alsañ, batpaqtı basıp ötem, jılımdı jaldap ötem, qara tastı qaq ayırıp, kök tastı külge aynaldıram, jaulasqan jwrtıñdı jäyrätip salam!..» – depti.

sonda temujin meilinşe riza bolıp, keñşilik jasadı deidi. «aramza adam barlıq bıqsığın işinde saqtaydı, sırtqa sızın şığarmaydı. al mına qapısız mergen köldeneñ kuäliksiz-aq basın qäterge baylap, anığın ayttı. mwnday kisiniñ sözi berik, isi tyanaqtı boladı», – depti. «seniñ atıñ jwrğaday eken, bwdan bılayğı esimiñ – jebe! ğäjäyip mergendigiñ üşin, qaytpas erligiñ üşin jebe atanasıñ!» – depti.

osı arada qalğan jwrtqa da keñşilik jasap, öziniñ jäuinger jasağına qabıldağan syaqtı. tatar qırğını şendes apat atalmaydı.

al jebe-noyan şıñğıs hannıñ tuı astında özgeşe talayın tanıtadı. tömennen köterilip, köp wzamay-aq eñ ülken biikke jetedi. dañqtı twlğa, jeñimpäz qolbası. qıtay jorığı, jetisu jorığı, hörezm maydanı, qapqaz wrıstarı, däşti-qıpşaq şapqını, eñ aqırı qalqadağı orıs, edildegi bwlğar şayqastarı – şıñğıs hannıñ közi tirisinde ötkerilgen, jeñisten jeñiske jalğasqan alapat soğıstardıñ eñ bastı qaharmanı. öz twsındağı ozıqtardı işindegi birinşisi boldı. batıs oqımıstıları «kävälerya tarihındağı eñ üzdik generäl» dep bağalağan.