شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى مۇحتار ماعاۋين ەكىنشى كىتاپ ۇيىسقان ءۇلىس
kerey.kz
ءبىرىنشى ءبولىم
بۇلىڭعىر
ءى ت ا ر ا ۋ
تاۋاريحتىڭ ءباسى
القيسسا، قيات بارتان-باحادۇردىڭ ۇلى ەسۋگەي ونان وزەنىن بويلاپ، قۇس سالىپ ءجۇر ەكەن. كەنەت، اتان تۇيە جەگىلگەن، نايقالا جىلجىپ، جاقىنداپ قالعان قاراعۇت كۇيمەنى كوزى شالادى. اتتى قوسشىسى بار. بۇل – جاۋىنگەر مەركىت تايپاسىنىڭ جەتەكشى اۋلەتىنەن شىققان ەكە-چىلەدۋ بولاتىن. قالىڭ قوڭىراتتىڭ ولقۇنۇت رۋىنان قىز الىپ كەلە جاتقان. جاڭا تۇسكەن كەلىنشەگىنىڭ ەسىمى – وگەلىن ەدى.
يەندە كەزدەسكەن ەكەۋ دالا راسىمىمەن سالەمدەستى مە، ءجون سۇراستى ما – بەلگىسىز. انىعى – ەسۋگەيدىڭ كوزى قالباعاي استى، كۇن تيمەس كولەڭكەدە وتىرعان وگەلىنگە تۇسەدى. جاس قىز، شىندىعىندا بەتى جاڭا اشىلعان كەلىنشەك عاجايىپ سۇلۋ ەكەن. وركەۋدە جىگىتتىڭ جۇرەگى شىم ەتىپ، ونە بويىن وزگەشە سەزىم قۇرساعانى كۇمانسىز. بىردەن-اق، «مۇنداي كەربەز ارۋ مەنىڭ عانا قوساعىم بولۋعا تيىس» – دەپ تۇيەدى.
مىنە، جارىم الەمنىڭ، كەرەك دەسەڭىز، بۇكىل ادامزات تاريحىنىڭ شىر اينالىپ، توڭكەرىلىپ تۇسكەن ءساتى. ءدال وسى مەزەتتە كەيبىرى جەر باسىپ جۇرگەن، قانشاماسى ءالى جورگەكتە جاتقان، كوپشىلىگى دۇنيەگە كەلىپ تە ۇلگەرمەگەن ميلليونداعان ادامنىڭ تاعدىر-تالايى، جەر بەتىن جايلاعان ونداعان حالىق، جۇزدەگەن تايپانىڭ بولمىس-بولاشاعى قايرىلماستاي، ءبىرجولا شەشىلگەن ەدى…
ەسۋگەي بوگەلىپ تۇرمايدى. ساياتتان جەرىپ، ات باسىن تاقاۋ تۇستاعى اۋىلىنا قاراي بۇرادى. اسىعىس بارا سالا، تۋعان اعاسى نەكۇن-تايشى مەن ءىنىسى دارىتاي-وتشىگەندى اتقا قوندىرادى. ۇشەۋى دۇبىرلەتە شاۋىپ، كۇيمە ىزىنە شىعادى دا، كوپ ۇزاماي-اق قۋىپ جەتەدى.
ءجۇرىسى سۋىت، بەيتانىس الدەكىمدەر ەكپىندەي ءتونىپ كەلە جاتقاندا زارەسى ۇشقان چىلەدۋ استىنداعى قۇردۇن-قۇبا دەيتىن جۇيرىگىنىڭ ساۋىرىنا قامشى باسىپ، الداعى ادىرلى بەلەسكە قاراي سىدىرتا جونەلەدى. انا ۇشەۋى تۋرا سوڭىنا ءتۇسىپتى. قارا ۇزگەن چىلەدۋ كولدەنەڭ توبەشىكتى اينالىپ كۇيمەگە قايتىپ ءورالادى.
وگەلىن جولباسار ۇشەۋدىڭ نيەت-ماقساتىن بىردەن اڭداعان. ءسىرا، مانا، كولدەنەڭ ساياتشىنىڭ نازارى وزىنە اۋعان كەزدە ونىڭ جان تۇكپىرىندە قانداي تولقىنىس تۋعانىن كامىل تانىسا كەرەك.
ەندى اسىعىس ايتتى دەيدى:
«ءانا كىسىلەردىڭ ءتۇسى سۋىق، پيعىلى بۇزىق. سەنىڭ قىرشىنىڭدى قيماي توقتاماس. اماندىعىڭدى ويلا. ءتىرى جۇرسەڭ، كوتەرمە وتاۋ سايىن قىز بار، كوك كۇيمە سايىن قاتىن بار. ەسەن-ساۋ بولساڭ، دۇنيەدە ايەل كوپ. تاڭداعان سۇلۋىڭا وگەلىن دەپ مەنىڭ اتىمدى قويارسىڭ. بار، باس ساۋعالا! مەنىڭ ءيىسىمدى ۇمىتپا!..» – دەپ، ۇستىندەگى قامزولىن شەشىپ بەرەدى.
چىلەدۋ ات ۇستىندە تۇرعان قالپى ەڭكەيە ءتونىپ، قامزولدى الدى دەيدى. سول ساتىندە ماناعى ۇشەۋ كورىندى، چىلەدۋ جۇيرىگىن بوربايلاپ، وزەندى ورلەپ تۇرا قاشتى دەيدى. ۇشەۋى باستىرمالاتا ۇمتىلىپ، جەتى قىردان اسقانشا قۋىپ، جەتە الماي، كەيىن قايتىپتى.
وگەلىن ەڭىرەپ جىلاپ وتىر ەكەن.
ەسۋگەي كۇيمەگە جەگىلگەن تۇيەنى دەلبەسىنەن تارتتى، نەكۇن جول باستادى، ءدارىتاي كولىكتى ايداپ وتىردى دەيدى. ال قولعا تۇسكەن كىرىپتار وگەلىن كوز جاسىن كول قىلىپ، اڭىراي تولعادى دەيدى.
«اعاتايىم چىلەدۋ!.. كەڭ دالادا كەكىلىڭدى جەل ۇرمەپ ەدى. كەر دالادا قارنىڭ اشىپ جۇرمەپ ەدىڭ. ەندى نە بولدىڭ!؟» – دەپ جىلادى. شاشقابىن الىپ، قوس بۇرىمىن تارقاتىپ، ءبىرىن ومىراۋىنا توگىپ، ءبىرىن جاۋىرىنىنا ءجايىپ جىبەرىپ، تالماۋسىراي تولىقسىپ، قايعىرا قابىرجىپ: «سەن كەتتىڭ، ەندى مەن قايتەرمىن!..» – دەپ زار شەكتى.
وگەلىننىڭ ازالى جوقتاۋىنان ونان وزەنى كەنەرەسىنەن اسىپ تولقىعانداي بولدى، ەكى قاباعىنداعى قالىڭ توعاي ءۇن قوسا كۇڭىرەنگەندەي بولدى دەيدى.
ءسوندا، جەگىنىن جەبەلەپ، كۇيمەمەن قاتارلاس كەلە جاتقان دارىتاي-وتشىگەن ءسوز قايىردى:
«ايمالاعان اياۋلىڭ قىرىق قىردان اسىپ كەتتى، جوقتاعان جاقىنىڭ جىراقتاعى سۋدان ءوتىپ كەتتى، قانشا زارلاساڭ دا قايتىپ كەلمەيدى، قالاي ۇزدىكسەڭ دە ءىزىن تاپپايسىڭ! قويا عوي ەندى!» – دەپ ايتتى.
سارناعاندا نە شارا، قويماعاندا نە قىلماق – ەشقانداي امالى جوق ەدى. عاجايىپ سۇلۋ عانا ەمەس، بەرىك كوڭىل، بىربەتكەي مىنەزدى، اتىنا ساي اقىل-پاراساتى دا مول وگەلىن قيات ەسۋگەي-باحادۇردىڭ بوساعاسىن وسىلاي اتتاعان ەكەن.
بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ اكەسى مەن شەشەسىنىڭ قالاي تابىسقانى تۋراسىنداعى بىردەن-بىر دەرەك كوزى – «قاستەرلى شەجىرەنىڭ»، وعان جالعاس «التىن توپشىنىڭ» كۋالىگى وسىنداي. انىق اقيقاتىنا داۋ بولماسا كەرەك. تەك ناقتىلاي ءتۇسۋ تارابىنداعى ازعانا ۇستەمە.
ەكە-چىلەدۋ – حاندىق دارەجەسىندەگى قۋاتتى تايپانىڭ بيلەۋشى تابىنان. مەركىت ءامىرى توقتا-بەكتىڭ تۋعان ءىنىسى. ارالىعى الىس، قيىر شەتتەگى قوڭىراتتان، البەتتە، بۇرنادا ايتتىرعان قالىڭدىعىن الۋعا جالعىز ءوزى بارماسا كەرەك. قاسىندا كەمى بەس-التى قوسشى بولدى، بالكىم، شاعىن جاساق. ەن دالادا بىرمە-بىر كەزدەسسە، سول كەزدىڭ وزىندە ەرلىگىمەن اتى شىققان ەسۋگەي قوسىمشا كومەككە اعا-ىنىسىن شاقىرماس ەدى. ءسىرا، قالىڭدىقتى تارتىپ الۋعا اعايىندى ۇشەۋى قاراۋىنداعى ءبىراز الامانمەن اتتاندى. ەندىگى ءبىر بايىپ – بۇل كەزدە ەسۋگەي بويداق، نەمەسە ۇيلەس، قالىپتى وتاۋ تىكپەگەن. ياعني جاسى، اسسا جيىرماعا جاڭا ەنىپتى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي – ەسۋگەيدىڭ ءىسى كوپە-كورنەۋ زورلىق بولسا دا، سول زامان تۇرعىسىنان العاندا ايىپ سانالمايدى. ۇرعاشىدا ەرىك، تاڭداۋ جوعى ءوز الدىندا. اعايىنداس جۇرتتان قۇدا-اندالىق جولمەن قىز ايتتىرۋمەن قاتار، باقاس، جات تايپالاردان شابىندىدان ايەل اكەلۋ – ۇيرەنشىكتى جوسىق. ال بۇل كەزدە مەركىت پەن قيات اراسىنداعى بىتىسپەس جاۋلىق ەكى-ۇش اتاعا جەتكەن. ونىڭ ەسەسىنە قوڭىراتپەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ ادەپكى راسىمگە اينالعان. ءتىپتى، ەنشىلى، مەنشىكتى عۇرىپ ەسەبىندە. سوندىقتان مەركىتتەن قوڭىرات قىزىن ايىرىپ الۋ – قيات ءۇشىن زاڭدى، ورىندى سىباعا سانالسا كەرەك. ايتكەنمەن، ءدال وسى رەتتە قوڭىرات قىزىنىڭ ايرىقشا سىمبات، كوركى مەن قيات باتىرىنىڭ اۋسار، اسەرشىل كوڭىلى نەگىزگى سەبەپ ءبولىپتى.
بالكىم، كەزدەيسوقتا جولىقتىرعان ءتاڭىرىنىڭ وزگەشە تالعامى.
ء<dىv ءalىgn=”center” style=”color: #000000;”>ەسۋگەي-باحادۇر
<dىv alىgn=”left”>بارتان-باحادۇر ۇلى، قابۇل حان نەمەرەسى ەسۋگەيدىڭ اتى تىم ەرتە شىعادى. شىڭعىس حان تۋراسىندا عۇمىرباياندىق تولىمدى كىتاپ جازعان ىشكى-موڭعول تاريحشىسى ساياشيال سوڭعى ءبىر زامانداعى ەسكەرتكىشكە سىلتەمە جاساعان. ەسۋگەي ون ءۇش جاسىندا ساداق تارتىپ، ساۋىت بۇزىپتى، تارپاڭ اساۋدى ۇيرەتىپ ءمىنىپتى، دەيدى. كەيىندە جاپسىرىلعان ماداق بولعاننىڭ وزىندە، مۇلدە تەرىستەمەس ەدىك. بولاشاق باحادۇر ءوسپىرىم كەزىندە-اق دالا داستۇرىندە اساۋ ۇيرەتىپ، جاق اتىپ، قايراتتى، جاۋجۇرەك الامان رەتىندە قالىپتاسقانى كۇمانسىز. ءراشيد-اد-دين كۋالاندىرعان ناقتى دەرەك – ەسۋگەي بۇرىنىراق ءوتىپ كەتكەن بارتان-باحادۇردىڭ ورنىن باسىپ، اكەسىمەن تۇستاس جانە الىس-جاقىن اعايىنداس ۇلكەندەرمەن بىردەي دارەجەگە جەتەدى، ياعني جاستىعىنا قاراماي، قيات بىرلەستىگىنىڭ بيلەۋشى تابىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان.
ەسۋگەي ەسىمى دەرەكتى تاريحتا العاش رەت قامباعاي حانىڭ قازاسىنا بايلانىستى ءاتالادى.
قياتپەن بىردە جاۋلاس، بىردە بىتىمدەس تاتار تايپاسى قامباعاي حاندى بەيبىت قۇدالىق ساپار ۇستىندە وپاسىز زۇلىمدىقپەن تۇتقىنعا الىپ، شۇرجەننىڭ التىن-حانىنا بايلاپ بەرگەن ەكەن. قامباعاي ازاپتى ءولىم الدىندا، ۇرەيلى حابارشى رەتىندە ءتىرى قايتارىلماق ەڭ سوڭعى نوكەرىنەن ەل-جۇرتىنا امانات-سالەمىن جولدايدى. «مەنىڭ قانىم كەشۋسىز كەتپەسىن! بەس ساۋساقتىڭ تىرناعى كوبەسىنەن سوگىلگەنشە، ون ساۋساقتىڭ بۋىنى تارامىسىنان ۇزىلگەنشە سوعىسىپ، كەگىمدى قايتارىڭدار!..» – دەپتى. قيات جۇرتىنىڭ ەندىگى باسشىلارى رەتىندە قابۇل حان ۇلدارى قۇتۇلا-باحادۇر مەن تاۋدان-وتشىگەنگە، ءوزىنىڭ بەل بالاسى قاداعان-تايشىعا، جانە بارتان-باحادۇردىڭ ورنىن جوقتاتپاي وتىرعان ەسۋگەي-باحادۇرعا سەنىم ارتىپ، مىندەت جۇكتەپتى.
قيات قاۋىمى تاتار تايپاسىنا جانە شۇرجەن پاتشالىعىنا قارىمتا اتتانىس الدىندا قۇتۇلا-باحادۇردى حان سايلايدى. قۇتۇلا تۋىستاس قاۋىمدى ۇيىستىرىپ، قاستاسقان جاۋعا قارسى ون ءۇش رەت جورىق اشىپتى. شەتكى جۇرتىن شابادى، قانشاما ولجا تۇسىرەدى; ۇرىستىڭ ءبارى جەڭىستى بولماعان سياقتى، قايتكەندە دە قامباعايدىڭ كەگى تولايىمەن قايتپادى دەيدى.
كوپ ۇزاماي قۇتۇلا-باحادۇر-حان ءوز اجالىمەن دۇنيەدەن وتەدى. بۇدان سوڭ جاقىن اعايىندار دۇركىن سوعىستاردا ايرىقشا كوزگە تۇسكەن ەسۋگەي-باحادۇردى حان كوتەرۋگە نيەت ەتكەنى اڭدالادى. الايدا، جۇرت ەكىگە جارىلىپتى; ۇلكەن قياتتىڭ سوقتالى ءبىر تارماعى ءھام جەكە قۇرىلىمعا اينالىپ، تاعى ءبىراز باۋىرلاس اتانى توستەپ وتىرعان تايجۋىت رۋى مۇلدە كەلىسپەيدى. قامباعايدىڭ ون ۇلى بيلەگەن قانشاما جۇرت. ال ەسۋگەيدىڭ توبىندا قابۇل حاننىڭ جەتى ۇلىنىڭ اۋلەتى جانە جالايىر، قونقوتان، شونەس، بالكىم، ءتۇپ ناعاشى قورالاس بار. اۋەلگى داۋ-داماي اعايىن اراسىنداعى اياۋسىز سوعىسقا ۇلاسقانىن كورەمىز. ەسۋگەيدى جاقتاعان قونقوتان رۋى قاتتى قىرعىنعا ۇشىرايدى. قارسى بەت تە جەتىسپەسە كەرەك. اقىرى ەكى جاق بىتىمگە كەلىپتى. ەسۋگەي حاندىققا سايلانبايدى، بىراق قيات بىرلەستىگىنىڭ اعاسى رەتىندە تانىلعان، ونىڭ ىشىندە تايجۋىت رۋى دا ۇزىن ارقانعا مويىن ۇسىنۋعا ءماجبۇر ءبولادى.
قايتكەندە دە، ەسۋگەيدىڭ بيلىگى بۇكىل قيات بىرلەستىگىنە بەرىك ورنىقپاعان. ونىڭ ۇستىنە، ءوزارا سوعىستا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراپ، بۇعان قوسا بەرەكە-بىرلىگى تاعى ازايعان قيات، اتاپ ايتقاندا ەلباسى ەسۋگەي – كەرەي توعرىل حاننىڭ عۇزىرىن مويىندايدى. بىراق باسىبايلى بودان ەمەس، اسكەري وداقتاس. شىڭعىس حان زامانىنا جالعاس تاريحي مۇرادا ەسۋگەي مەن توعرىل اندا اتالادى. كۇمانسىز جاعداي. ايتسە دە ەكەۋىنىڭ بيلىك-مانسابى پارا-پار ەمەس: توعرىل – قۋاتتى، ۇلكەن ۇلىستىڭ حانى، ال ەسۋگەي – جەكە باسىنىڭ ەرلىگى مەن ءمارت مىنەزىنە قاراماستان، ۇلى دالاداعى ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى دارەجەدەگى تايپانىڭ، ءوز قاراۋىنداعى جۇرتى دا تولىق مويىنداماعان، قاتارداعى باسشىسى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا تىلىنە كوشىرسەك، توعرىل – سيۋزەرەن، ال ەسۋگەي – ۆاسسال. ۇلكەنى – جەتەكشى، قامقورشى، كىشىسى – قوسشى، قورعاۋشى، ارقايسىسىنىڭ وزىندىك قۇقىعى بار، تيەسىلى مىندەت، پارىزى بار دەربەس تۇلعالار.
دەسە دە، ەكەۋىنىڭ العاش تابىسۋى – تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا بولعانى ايقىن اڭدالادى. ەسۋگەي – قاراشى ەمەس، اندا. بۇل – كەرەي ۇلىسىنداعى، كەيىندە وڭ حان اتانعان توعرىل مەن ونىڭ اعا-باۋىرلارى اراسىنداعى تاققا تالاس كەزەڭى بولاتىن. سوندىقتان قيات ەسۋگەيدىڭ قول سوزۋى – توعرىل حانعا كۇتپەگەن جانە ۋاقىتىندا كەلگەن قوسىمشا كومەك، كەرەك دەسەڭىز، شەشۋشى كۇش بولدى. سونىمەن قاتار، توعرىل حانمەن جاقىندىق ەسۋگەيدىڭ ءوز جۇرتىنىڭ ىشىندەگى شاتقاياق جاعدايىن دا نىعايتۋى ءسوزسىز. مۇنىڭ ءبارى ءبىز باستاپ بايانداعان وقيعادان ءبىرشاما كەيىن.
ءال ەسۋگەي-باحادۇردىڭ وگەلىندى الۋى – قامباعاي حاننىڭ قازاسىنان سوڭ، قۇتۇلا حاننىڭ زامانى. ءتىپتى، مەزگىلىن ناقتى ايتۋعا بولادى: ميلادي 1154 جىل. كوكتەمە، نەمەسە جازدىڭ ءباسى.
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dىv ءalىgn=”center”>تەمۋجىن ءسابي
ء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>كەلەسى، 1155 جىلى تاتار تايپاسىنا قارسى جورىقتى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ءوزى باستاپ شىعادى. بۇل شامادا قۇتۇلا حان دۇنيەدە جوق، نەمەسە ەسۋگەي قايتپاس ەرلىك، اقىل-پاراساتىمەن وسىنشاما مارتەبە-بەدەلگە جەتكەن. كەزەكتى شاپقىن – قامباعاي حاننىڭ وسيەت كەگى عانا ەمەس، ارعى اتادان جالعاسقان جاۋلىقتىڭ ودان ارمەن ۋشىققان ءبىر كورىنىسى.
قيات جاساعى (سىرا، باسقا دا اعايىندار قوسىلىپ، بىرلەسكەن، كۇشەيگەن قالىڭ اسكەر) ۇلكەن جەڭىسكە جەتەدى. تاتار قونىسىن ويرانداپ، قانشاما جانىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قيساپسىز مالىن ولجالاپ، ەڭ باستىسى – تاتار امىرلەرى تەمۋجىن-ۇگە مەن قورى-بۇقانى كىرىپتار تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ، قول باستاعان ەسۋگەي-باحادۇر ۇلكەن ابىروي، اتاقپەن ورالادى.
بۇل كەزدە وگەلىن-ايكەننىڭ اياعى اۋىر ەكەن، دەپ ايعاقتايدى «جيناقتى تاۋاريح». جانە «قاستەرلى شەجىرە» مەن وعان جالعاس «التىن توپشى». ەسۋگەي جورىقتان كەلگەن بەتتە («قاستەرلى شەجىرە») ، نەمەسە كوپ ۇزاماي («جيناقتى تاۋاريح») ، قايتكەندە دە وسى مەرەيلى مەزگىلدە قاتىنى ساتىمەن بوسانىپ، ۇل تابادى. ەسۋگەي-باحادۇر سالىمدى جورىق جانە تاتار كوسەمى تەمۋجىن-ۇگەنىڭ قولعا ءتۇسۋى – ەرەكشە ەكى وقيعا قۇرمەتىنە، نەسىبەلى ىرىم ءۇشىن تۇڭعىش ۇلىنىڭ ەسىمىن تەمۋجىن قويىپتى. بولاشاق شىڭعىس ءحان!
جورگەككە جەتپەي-اق وزگەشە تالايى تانىلدى دەيدى. اناسىنان تۋعاندا وڭ جاق قولىنا كەپكەن باۋىرداي ۇيىعان قان ۋىستاپ تۋادى («جيناقتى تاۋاريح») . باسقا دەرەكتەر بۇل عاجايىپ جاعدايدى ناقتىلاي، ايقىنداي تۇسەدى. وڭ جاق قولىنا ۇيىعان، اسىقتاي (اسىق ساقاسىنداي) قاتقان قان ۋىستاپ تۋدى، دەيدى «قاستەرلى شەجىرە». وڭ جاق قولىنىڭ الاقانىندا ۇلكەندىگى اسىقتاي، جەنتەك قارا قان ۇستاپ تۋعان ەكەن، دەيدى «التىن توپشى». «يۋان شي» – «يۋان تاريحىندا» قاتقان قان قىزىل تاسقا ۇقساتىلادى. قازاقتىڭ ەسكىلىكتى اڭىز، جىرىندا بولاشاق شىڭعىس حان ۋىسىندا قان شەڭگەلدەپ، ەكى كوزىن اشىپ تۋادى: «حان شىڭعىس قاتارىنان اسىپ تۋعان، – كەۋدەسىن دۇشپانىنىڭ باسىپ تۋعان، – تۋعاندا اناسىنان قان شەڭگەلدەپ، – قىزارتىپ ەكى كوزىن اشىپ تۋعان!..» «تۋمىسىندا [بىتىمى] ءىرى جانە عاجايىپ ەدى»، – دەپ ايقىندايدى «اۋليە جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى» – «شەن-ۆۋ تسين-چجەن لۋ».
اڭىز با، شىندىق پا؟ ءمانىسى نەدە؟ ءار تاراپتا الدەنەشە قايتالانۋىنا قاراعاندا، ىقتيمال جاعداي. بۇگىنگى تۇسىنىكتە – قانقۇمارلىق، جاۋىزدىق بەلگىسى كورىنۋى مۇمكىن. شىندىعىندا، كونە زامان، ەسكىلىكتى جۇرت ۇعىمىندا – قايتپاس ەرلىك، وزگەشە تالاي، بولاشاق بيىك مارتەبە بەلگىسى. «قۇتتى تاعدىر مەن ايرىقشا قۇدىرەت ماڭدايىنا جازىلعانى، بۇكىل الەمدى جاۋلاپ، وكىم قۇراتىنى ءسابيدىڭ نۇر جۇزىنەن، بار بەلگىسىنەن كامىل تانىلىپ تۇرعان ەدى»، –دەپ ايتىلعان «جيناقتى تاۋاريحتا».
«شىڭعىس حاننىڭ ناقتى تۋعان كۇنى مەن ساعاتى ول زاماندا تاڭباعا تۇسپەگەن»، – دەيدى ءراشيد-اد-دين. ءسىرا، جىل ورتاسى، دەپتى بۇدان سوڭ. حيجرا ەسەبىمەن الساق، وسى تۇستاعى «جىل ورتاسى» – ءرابي-ۇل-احير ايىنىڭ ەكىنشى اپتاسى، ياعني ماۋسىمنىڭ 6–13 جاڭاسىنا سايكەسەدى. لۋبسان دانزان «جازدىڭ العاشقى ايىنىڭ ون التىنشى كۇنى، تالما ءتۇس كەزىندە» دەپ جازعان، ەسەبى، جازدىڭ العاشقى جارىمى – «جيناقتى تاۋاريحپەن» سايكەسىپ جاتىر.
شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى… 1155 دەپ ايتتىق.
بۇدان باسقاشا بايلام دا بار. 1162, ءتىپتى، 1167. مۇنىڭ العاشقىسى – بۇگىنگى رەسمي قىتاي تاريحىندا قابىلدانعان جانە سوعان وراي، باتىستىڭ ءبىراز زەرتتەۋشىلەرى ماقۇل كورگەن. ءتۇپ نەگىزى – «يۋان شي» – يۋان يمپەرياسىنىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىنەن باستاۋ الادى. كوممۋنيستىك ەكى الىپ يمپەريانىڭ قىرعيقاباق كەزەڭىندە قىتاي تارابى شىڭعىس حاندى قايتا كوتەرەدى دە، ونىڭ 800 جىلدىق مەرەكەسىن سوۆەتپەن ارالىق بۇزىلا قويماعان 1955 جىلى ەمەس، جاعداي مۇلدە ۋشىققان 1962 جىلى، دابىلداتىپ، ايرىقشا اتاپ وتەدى. دەربەستىك بەلگىسى عانا ەمەس، اۋەلگى دوڭايبات بولاتىن.
ال شىن مانىسىندە «يۋان شي» دەرەگىنىڭ ەشقانداي نەگىزى جوق، كەيىنگى زامانداعى، مۇلدە جاڭساق ماعلۇمات. شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە، ەكە ۇلىس قۇرامىنا ەندى عانا قوسىلعان پەكيندە، ۇلىس-بەگى جالايىر مۇقالى-نوياننىڭ ورداسىندا بولعان تۇستىك قىتاي ەلشىسى چجاو حۋڭ ناقتى ايتقان. «چەن-تسزي-سى حۋاندي تسزيا-سيۋي جىلى تۋعان»، – دەيدى. بۇگىنگى تىلگە كوشىرسەك، 1154 جىلدىڭ 14 فەۆرالى مەن 1155 جىلدىڭ 3 فەۆرالىنىڭ ارالىعى. مەن تاتارلاردىڭ جىل ساناۋ ءۇردىسىن انىقتاپ، تياناقتاي سۇراستىرىپ وتىرىپ، شىڭعىس حاننىڭ جاسىن ايىرىپ شىعاردىم، دەيدى بۇدان سوڭ. البەتتە، اڭگىمەشى، حابارشى – اسكەرباسى نويان، ءىس جۇرگىزۋشى ۇلىقتار. ءدال وسى رەتتە ەڭ باستى تۇلعا – جالايىر مۇقالى قانشاما زامان دارگەيىندە بولىپ كەلگەن ءامىرشىسى شىڭعىس حاننىڭ عۇمىر ەسەبىنەن جاڭىلىسۋى مۇمكىن ەمەس. سارتاۋىل جورىعىنا اتتانىپ كەتكەن شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن جۇزدەسە الماسا دا، ونىڭ وڭ قولى، قىتاي تارابىنداعى باس قولباسى، ءارى ۇلىس-بەگى مۇقالىنىڭ ورداسىندا ءبىر جىلعا جۋىق مەيمان بولىپ، ەمىن-ەركىن جۇرگەن چجاو حۋڭ رەسمي ەلشىلىكپەن قاتار، قۇپيا بارلاۋشى مىندەتىن دە اتقارعانى بەلگىلى. جيناقتاعان بار دەرەگى سول ءبىر تۇستاعى جالپى احۋال، ەكە ۇلىستىڭ ءبولمىس-بىتىمى، شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ تاعدىرى، سۇڭ يمپەرياسىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى، سوندىقتان دا بوياماسىز، اسىرەسىز، ناقتى ءارى سەنىمدى سانالۋعا تيىس. تەك ءبىر عانا دايەكتەمە – ول زاماندا، ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىن، ءبىزدىڭ دالا راسىمىندە ادامنىڭ تىرشىلىك كەشۋى – انا قۇرساعىنا تۇسكەن كەزىنەن باستالادى. ىشتەگى توعىز اي – ءبىر جاس ەسەبىندە. «چجو حۋڭنىڭ سۇراعىنا شىڭعىس حاننىڭ بۇل كەزدەگى جاسى – الپىس جەتى دەپ ايتىلسا كەرەك»، – دەيدى «مەن-دا بەي-لۋ» جازباسىن تۇبەگەيلى زەرتتەگەن ن.مۋنكۋەۆ. انىعىندا، كۇنتىزبەلىك جاسى – الپىس التى. سوندا شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى، اتاپ كورسەتىلگەندەي، 1154 ەمەس، 1155 بولىپ شىعادى. بۇل – ءراشيد-اد-ديننىڭ دەرەگىمەن دالمە-دال كەلەدى، دەپتى.
شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تولىمدى تاريحىن جازىپ شىققان ءراشيد-اد-دين شىڭعىس حان دوڭىز جىلى تۋىپ، دوڭىز جىلى، تولىق جەتپىس ەكى جىل جاساپ، جەتپىس ۇشكە قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن ءوتتى دەپ اتاپ كورسەتكەن. ولگەن جىلى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى، 1227, دوڭىز. ال بۇدان جەتپىس ەكى جىل بۇرىنعى دوڭىز – 1155 جىلعا سايكەسەدى. بۇل دا ناقتى. كوپ بىلەتىن ل.گۋميلەۆتىڭ جانە تاعى بىرەۋلەردىڭ ءراشيد-اد-دين شىڭعىس حاندى جەك كورگەننەن سوڭ دوڭىز جىلى تۋعىزعان، شىن مانىسىندە 1155 – دوڭىز ەمەس دەپ شاتىسقانى بار، ءبىز بارلىق جاڭساق پەن جوسىقسىز داۋ اتاۋلىنىڭ ءتۇبىن قازبايمىز دەپ ەسكەرتكەن ەدىك – (بىرىنشى كىتاپ، «ايقىنداما») سوندىقتان ءسوز اياعىن سوزبايىق. شىڭعىس حان تاريحىن، كونە زامان جوسىعىن جەتە تانىعان بارتولد پەن گرۋمم-گرجيمايلو جانە ۆلاديميرتسوۆ ءبىر اۋىزدان وسى ءراشيد-اد-دين مەن چجاو حۋڭ دەرەگىن ماقۇلداعان بولاتىن.
سونىمەن، قايىرا ءتۇيىپ ايتساق، شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى – ميلادي 1155, دوڭىز، حيجرانىڭ 550 ءساناسى.
ەندى، تۋعان جەرى. ەسكىلىكتى مۇرالاردا اتاپ ايتىلعان. «جيناقتى تاۋاريح» – دەلۇن-بۇلداق دەپ اتالاتىن قونىس. «قاستەرلى شەجىرە» – ونانداعى دەليۋن-بولداق. «التىن توپشى» – وناننىڭ دەليگۇن-بولداعىندا. جەر اتاۋلارى ۋاقىت وزا كەلە، تىلمەن بىرگە تۇرلەنەتىنىن ەسكەرسەك، ءراشيد-اد-ديننىڭ ەسكىلىكتى، ناقتى جازباسىن قابىلداعانىمىز ءجون. دەلۇن-بۇلداق. كونە تۇرىك تىلىندە دولى-توبە، دەلقۇلى-بەلەس، ەسىرىك-قىرقا (دەلى-بۇلتىق) ، ءسىرا، جازدا جەلتەڭ، قىستا بوراندى توسكەي.
«جيناقتى تاۋاريح» قونىس اتاۋىمەن عانا شەكتەلگەن. ەسۋگەي-باحادۇر تاتاردى ويسىراتا جەڭگەن سوڭ وسى جەرگە كەلىپ توقتاعان (قونعان) ەكەن دەيدى. قاي شاما، قاي تۇس – ناقتىلامايدى. ال «قاستەرلى شەجىرە» مەن وعان ساباقتاس «التىن توپشى» ونان وزەنىنىڭ جاعاسى دەپ اتاپ كورسەتەدى. بۇل ونان وزەنى قازىردە كەنتەي اتالاتىن تاۋ جۇلگەسىنەن باستالىپ، امۋردىڭ تولىمدى ءبىر سالاسى شيلكا وزەنىنە دەيىن… سەگىز ءجۇز شاقىرىمعا كەتەدى. تۇستىگى موڭعول رەسپۋبليكاسى، تەرىستىك – رەسەي فەدەراتسياسى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىر ايماق، ءتىپتى، الىس قيىردىڭ وزىندە اتتاس قونىستار ۇشىراسا بەرەتىنىن ەسكەرسەك، تەمۋجىن-سابيدىڭ كىندىك قانى تامعان جەر بىزگە مۇلدە بەيمالىم قالۋى عاجاپ ەمەس.
ايتكەنمەن، جاقسى ما، جامان با، شىڭعىس حاننىڭ اتاق-دابىراسى سونشاما، دەلۇن-بۇلداق قايتكەندە دە تابىلۋى كەرەك ەكەن. بۇل تاراپتا العاش جورامال ايتقان – ءحىح عاسىردا جاساعان بۋريات عالىمى دورجى بانزاروۆ بولاتىن. جاڭا، حح عاسىر شەگىندە رەسەيلىك ەكىنشى ءبىر زەرتتەۋشى يۋرەنسكي ناقتىلاي تۇسەدى. «وناننىڭ وڭ جاعالىعى، چيندانت بەكىنىسىنەن جوعارى، وزەن ارناسىنداعى ۇلكەن ارالدىڭ قارسى بەتىندەگى دەليۋن-بولدوك دەگەن جەر». ارىداعى ەكە-ۇلىس شەگى، كەيىنگى بۋريات قونىسى، سوڭعى زاماندا رەسەي يەلىگى; بۇگىنگى موڭعول شەكاراسىنان سەگىز شاقىرىمداي. بۇل تۇسپالدى كەزىندە بارتولد ماقۇل كورگەن، بۇگىنگى ورىس شەگىندە دەيدى. ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە، 1958 جىلى سسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ س.كيسەلەۆ باستاعان ارنايى ىزدەستىرۋ توبى سول شاماداعى دەليۋن-بولدوك دەگەن جەرگە كەلىپ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەدى، ورتاعاسىرلىق ادام تۇراعىن، ارقيلى قۇرال-جابدىقتار جۇقاناسىن تاۋىپ، زەرتتەي كەلە، شىڭعىس حاننىڭ تۋعان قونىسى وسى دەگەن بايلام جاساپتى. بۇل وقيعانى كەزىندە قىتاي اقپارات قۇرالدارى كەڭىنەن تاراتادى. بۇگىندە جالپى جۇرتشىلىق مويىنداپ، عىلىمدا ورنىققان پىكىر.
ءالايدا، قازىرگى موڭعول قاۋىمى مۇنداي جاعدايمەن كەلىسە المايتىن ەدى. شىڭعىس حاننىڭ تۋعان مەكەنى ەندىگى موڭعول ۇلىسىنىڭ شەگىنەن شىقپاۋى كەرەك. «قاستەرلى شەجىرەدە» تاڭبالانعان دەليۋن-بولداق، «التىن توپشىداعى» دەليگۇن-بولداع بۇگىنگى موڭعول تىلىندە «كوكباۋىر (تالاق) توبەلەر» دەگەن ۇعىم بەرەدى ەكەن. وسى اتاۋلاس، نەمەسە وسىعان دىبىستاس مەكەن-ءجايلار جوق ەمەس، سونىڭ ءبىرى قاجەتتى شامادان تابىلا كەتەدى. موڭعول رەسپۋبليكاسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بەتى، حەنتي ايماعى، دادال سۇمىنى. وناننىڭ شاعىن ءبىر تارماعى بالد وزەنىنىڭ قۇيعانىنا تاقاۋ، سۇمىن ورتالىعى بايان-وۆودان قۇنان شاپتىرىم جەردە. ورىس نۇسقاسىنان ءبىر ايىرما – وناننىڭ وڭ جاعاسى ەمەس، سول جاعاسى جانە ەسكىلىكتى دەرەكتەردەن وزگەشەرەك – نەگىزگى ارنادان جيىرما شاقىرىم قاشىقتا ءارى تىم سۇرىقسىز جەر ەكەن. سوعان وراي كەيىندە تاقاۋ توڭىرەكتەن دەلۇگۇن اتالماسا دا، ءبىتىمى كوكباۋىرعا ۇقساس تاعى ءبىر توبەلەر تالاسقا شىققان جاعدايى ءبار.
ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، بەرىدەگى حالحا نۇسقاسىنىڭ قيسىنى جوق، اۋەلگى بۋريات بولجامى دا كۇماندى. شىڭعىس حان قۇرمەت تۇتقان، جارىم عۇمىرىن باۋرايىندا وتكەرگەن، بۇكىل قيات، قالا بەردى تۋىستاس تاعى قانشاما تايپا اۋليە-تاۋ ساناعان، اينالاسى اپتالىق بۇرقان-قالدۇننىڭ اتاۋى ءوشىپ، قايدا تۇرعانىنا دەيىن مۇلدە ۇمىتىلعان جاعدايدا، توڭىرەگى اسسا تاي شاپتىرىم عانا، الاقانداي قونىس قالاي ەستە قالماق. سوندىقتان شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جەرى – ونان وزەنىنىڭ بويى دەپ جالپىلاما اتالۋعا كەرەك. ال تاريحي دەلۇن-بۇلداق – وسى بۇرقان-قالدۇن تارابى، ەسەبى بۇگىنگى كەنتەي تاۋ جۇيەسىنىڭ ونانمەن استاس الدەبىر تۇسى، سولتۇستىككە بۇرا تارتقان ورتا، نەمەسە تومەنگى اعىسى ەمەس، اۋەلگى، وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي كولبەي اققان باستاپقى بولىگىندە بولدى دەپ شامالار ەدىك. جاس كەلىنشەگىنەن ايرىلعان چىلەدۋ وناندى ورلەي قاشاتىن ەدى عوي، ياعني سولتۇستىك-باتىس، ءوزىنىڭ مەكەن-جۇرتى – مەركىت قونىسىنا قاراي. ەسۋگەيدىڭ تۇڭعىش ۇلىنىڭ تۋمىسى – كەلەر جىلى. ول زاماندا رەتسىز، جۇيەسىز ءجۇرىس جوق. ءار رۋ، ءار اتانىڭ مەنشىكتى ءجايلاۋ، قىستاۋى، تيەسىلى كوش جولى بار. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ قيىر شالعاي، تۇستىك-شىعىستاعى تاتارعا قارسى جورىق تۇسىندا ودان ارمەن قاشىقتاپ، تەرىستىك بەتكە جۇرت اۋدارۋى ءجونسىز. جانە بۇل ءوڭىر، تۋىستاس بولسا دا دەربەس تايجۋىت قونىسى.
سونىمەن، ءبىز شىڭعىس حان ونان وزەنىنىڭ باسى، بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۋدى دەپ سانايمىز. قايتكەندە دە، ەجەلگى ۇلى دالانىڭ قاق جۇرەگى، بۇگىنگى موڭعول ۇلىسىنىڭ شەگىندە.
ەندى بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ تۋما ەسىمى جونىندە. كوپ جۇرت قابىلداعان، قالىپتاسقان ۇعىمدا تەمۋجىن – «تەمىرشى»، ياعني «ۇستا» اتاۋىنان تۋىنداعان دەپ سانالادى. «ر» دىبىسى جوق قىتاي ءتىلى مەن جازۋىنىڭ اسەرى دەيتىندەر دە بار. بىراق پارسى ءتىلدى، اراب قارىپتەرىمەن تاڭبالانعان ءراشيد-اد-دين جانە باسقا دا مۇسىلمان تاريحشىلارى ءداپ سولاي – تەمۋجىن (تەمۋچين، تەمۋچجين، تەمۋدجين) دەپ جازعان. كەرىسىنشە، بۇل ەسكىلىكتى مۇرالاردا ارقيلى قالىپتاعى تەمىر (تيمۋر) ەسىمى دە كوپتەپ ۇشىراسادى. ماسەلەن «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» وزىندە عانا: تەمىر، تەمىر-جۇرەك، تەمىر-مالىك، تەمىر-بۇقا، تەمىر-قۇتلۇق، بۇقا-تەمىر… ياعني، تەمۋجىننىڭ «تەمىرگە» ەشقانداي قاتىناسى جوق. سونىمەن قاتار، ۇيلەس ەسىمدەر دە ۇشىراسادى ەكەن: شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ءىنىسىنىڭ اتى تەمۋگە، قارىنداسى – تەمۋلۇن. جانە مىڭبەگى، ءسۇنيت تەمۋدەر. جانە كەيىنگى قۇبىلاي قاعاننىڭ ۇلى تەمەشى. (قازاق، ارعىن قۋاندىق ىشىندەگى ۇلكەن ءبىر تارماق تاعى دا «تەمەش» اتالادى.) ءتۇبىر نەگىزى ايقىن كورىنىپ تۇر – «تەمۋ-»، نەمەسە «تەم-». «تەم» – كونە تۇرىك تىلىندە «بەكىتكىش»، «تىرەۋىش» ماعىناسىن بەرەدى (ماحمۇد قاشعاري) . ەجەلگى قازاق ەپوسىندا «تەم» – اسكەري ولجا، ۇلەس، سىباعا. ەسىم توركىنى باسقا ءبىر تاراپتاعى، بۇگىندە مۇلدە ۇمىتىلعان، ەسكىلىكتى ءبىر ۇعىمعا تىرەلۋى دە مۇمكىن. تۇپكى ەتيمولوگياسىن ايعاقتاۋ – ءۇشىنشى كەزەكتەگى ماسەلە. ءبىز تەك قانا تەمۋجىن – «تەمىردەن» الىس، ەجەلگى مۇرالاردا ناقتى، دالمە-دال تاڭبالانعان ەسىم ەكەنىن ايعاقتاۋ ءۇشىن ەجىكتەدىك.
سونىمەن، ميلادي 1155 جىلى، جازدىڭ باسى، يۋن – ماۋسىم ايىنىڭ ورتا شەنىندە ۇلى دالانىڭ ءورى، ونان وزەنىنىڭ بويىندا تەمۋجىن دەگەن ءسابي دۇنيەگە كەلىپتى. بولاشاقتا جەر الەمدى قايتا قۇراتىن عالامات تۇلعا – داناگوي ساياساتكەر، اقىلمان كوسەم، ۇلى قولباسى، سايىپقىران شىڭعىس ءحان!
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dىv ءalىgn=”center”>تەمۋجىن وسكىن
ء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>تەمۋجىن – بولاشاق شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلدى. ۋىسىنا قان شەڭگەلدەپ، ەكى كوزىن اشىپ تۋدى.
بۇدان سوڭعى سەگىز جىلى ەشبىر تاۋاريح، شەجىرەدە تاڭباعا تۇسپەگەن. بىراق ۇلى دالا شەگىندەگى كوشپەندى كونە جۇرت، ونىڭ ءداستۇر-سالتى تۋراسىنداعى باتىس، شىعىس دەرەكتەرى نەگىزىندە ناقتى بەلگىلەي ءالامىز.
اۋەلدە – تۋعان تويى، بۇگىنگى تىلگە كوشىرسەك، شىلدەحانا.
ءبۇدان سوڭ تال بەسىكتە جاتادى. البەتتە، وگەلىن-انانىڭ مەيىرلى اق ءماماسى.
ەكى-ۇش جاسىندا اتقا مىنەدى.
ءۇش-تورت جاسىندا بالالارعا ارناپ قيىلعان الاڭعىر-ساداق تارتۋعا ۇيرەنەدى. نىسانا كوزدەپ ماشىقتانادى.
كيىز ۇيدە قونىپ، ات ۇستىندە وسەدى.
ءالتى-جەتى جاسىنان اڭ اۋلاۋعا قاتىسادى. العاشقى اڭشىلىق، ءساتتى ولجادان سوڭ باس بارماعى ءمايلانادى.
سەگىز جاسىندا… ەندى ناقتى كۋالىك، تاڭبالى دەرەكتەر.
ءبۇل كەزدە تەمۋجىن جالعىز ەمەس، كوپ اعايىندى – اتادان جەتەۋ، انادان بەسەۋ.
وگەلىن-ايكەدەن: ەكى جاس كىشى ءىنىسى قاسار، ءتورت جاس كىشى ءىنىسى قاشىعۇن، التى جاس كىشى ءىنىسى تەمۋگە جانە ءالى بەسىكتەن شىقپاعان قارىنداسى تەمۋلۇن بار. توقال شەشەسى سوچيگىل-ەنەدەن بەكتەر جانە بەلگۇتاي دەگەن ەكى ۇل; بۇلاردىڭ ناقتى جاسى بەيمالىم، بىراق تەمۋجىنگە تەتەلەس، بالكىم، ەگىز. باتىستىڭ كەيىنگى ءبىر زەرتتەۋشىلەرى سوچيگىل – ەسۋگەيدىڭ العاشقى، ءسىرا، تومەنگى تاپتان شىققان، زاڭسىز ايەلى بولسا كەرەك، ال بەكتەر، ءتارىزى، تەمۋجىننەن كوپ ۇلكەن دەپ شامالايدى. ول زاماندا قاعازدانعان، رەسمي نەكە بولمايدى، قايدان شىقسا دا، اۋەلگى ايەلدىڭ قۇقىعى ارتىق جانە كۇڭنەن تۋسا دا، بارلىق بالانىڭ دارەجەسى بىردەي، تەك ەڭ ۇلكەن ۇل مەن كەنجە ۇلدىڭ وزىندىك سالماق، ۇلەسى بار، البەتتە، ءومىر جولىندا ارقايسىسى ءوزىنىڭ قابىلەت-كۇشىنە قاراي مارتەبەگە جەتپەك. سونىمەن، قاتىن، ياعني باس بايبىشە – وگەلىن، ۇلكەن ۇل – تەمۋجىن، ازىرگە جاسى كىشى تەمۋگە كەيىندە كەنجە بولىپ قالادى – تەمۋگە-وتشىگەن، نەمەسە ءجاي عانا وتشىگەن، وتشى – وشاق يەسى، قارا شاڭىراق.
تەمۋجىن سەگىز جاسقا كەلدى. ەندى قالىڭدىق تاڭداۋ كەرەك ەكەن. البەتتە، ەجەلدەن-اق ءوزارا قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ قالىپتى داستۇرگە اينالعان، ماڭگىلىك، اينىماس قۇدا قوڭىرات تايپاسىنان. ونىڭ ىشىندە تەمۋجىننىڭ ناعاشى جۇرتى ولقۇنۇت رۋىنان. دەمەكشى، ەسۋگەي ءبىر كورگەننەن-اق تاعاتى كەتىپ، بولاشاق قاۋىپ-قاتەر، بىتىسپەس جاۋلىقتان تايقىماي، مەركىت كوسەمىنىڭ ىنىسىنەن تارتىپ العان وگەلىن ولقۇنۇت ىشىندە كىمنىڭ قىزى، اتا-تەگى قانداي، – بۇل تاراپتا ەشبىر تاريحتا ايتىلماعان. مەركىتتىڭ بيلەۋشى اۋلەتىنە قىز ۇزاتۋىنا قاراعاندا، ەل تۇتقاسىن ۇستاعان تۇقىمنان بولسا كەرەك. قايتكەندە دە ەسۋگەي، ارينە، كەيىندە تانىسقان، بىلىسكەن، ارالاسقان قايىن جۇرتىنا ساپار شەگەدى. بىراق بارار جەرىنە جەتە الماپتى. جولاي، شەكشەر جانە شىقۇرعى دەگەن قونىستاردىڭ ارالىعىندا، ات ۇستىندە قوڭىرات داي-نويانعا ۇشىراسادى. (تيەسىلى دەرەكتەردە داي-نويان قوڭىراتتىڭ قاي بۇتاعىنان شىققانى ناقتى كورسەتىلمەيدى. تەك ۇنەمى دەربەس، ايىرىپ اتالاتىن ولقۇنۇت ەمەس; ادەتتە جالپى قوڭىرات اتاۋىمەن كورىنەتىن جارلۇق تابىنان دەپ ايتار ەدىك.)
كورىس، اماندىقتان سوڭ داي-نويان:
«ۋا، ەسۋگەي قۇدا، قايدا بەتتەپ باراسىڭ؟» – دەپ ءسۇرايدى.
البەتتە، ەلدىڭ ەجەلگى سالتى بويىنشا، بارلىق قيات – قوڭىرات ءۇشىن ورتاق قۇدا جانە كەرىسىنشە، بارلىق قوڭىرات – قياتقا قۇدا جۇرت سانالادى.
«مىنا كوبەگەنگە ناعاشىسى ولقۇنۇت ەلىنەن قىز ايتتىرماق ەدىم» – دەيدى ەسۋگەي.
«ءۇلىڭنىڭ كوزىندە وت بار ەكەن، جۇزىندە شۇعىلا تۇر ەكەن»، – دەپتى داي-نويان.
سودان سوڭ ويلانا بەرە ايتتى دەيدى:
«ءبىزدىڭ قوڭىرات ەجەلدەن-اق توڭىرەگىمەن تۇگەل بەيبىت ەل. ۇلدارىمىز ەل قورىعان ەرلىگىمەن ماعلۇم، قىزدارىمىز جۇرت سۇقتانعان كوركىمەن ماعلۇم. ءبىز قاس ارۋ قىزدارىمىزدى ادىمى الىمدى قارا بۋرا جەگىلگەن ەڭسەلى كوك كۇيمەگە مىنگىزىپ، قاعان بولعان ارىستىڭ التىن تاعىنا قاتار وتىرعىزۋ ءۇشىن سىزدەرگە قاراي اسپەتتەپ ۇزاتار ەدىك. كوركى كەمەل قىزدارىمىزدى ءجۇرىسى جەدەل بۋىرىل بۋرا جەگىلگەن قاراعۇت كۇيمەگە مىنگىزىپ، ۇلىقتاعان ۇلدارىڭنىڭ قوساعى بولىپ، توردە وتىرسىن دەپ، الپەشتەپ ۇزاتار ەدىك… ساپارىڭ وڭ بولعاي، حوش كەلدىڭ»، – دەپتى.
سودان سوڭ تولعانا تۇرىپ ايتتى دەيدى:
«ەسۋگەي قۇدا! مەن بۇگىن تۇندە وزگەشە ءتۇس كورىپ ەدىم. جان ادامعا جارلاعام جوق. تۇسىمدە قولىما قىران قۇس كەلىپ قوندى. ءبىر شەڭگەلىنە كۇن تۇتقان، ءبىر شەڭگەلىنە اي تۇتقان اق سۇڭقار. توڭىرەكتى تۇگەل اق نۇرعا تولتىردى. ەندى جورۋىن تاۋىپ تۇرمىن. ماعان كورىنگەن – قيات جۇرتىنىڭ كيەسى ەكەن. مىنە، كوبەگەن ۇلىڭدى ەرتىپ، ءبىزدىڭ تۇسقا كەلە قالدىڭ!» – دەپتى.
تاعى دا ءايتتى:
«ەجەلدەن-اق ءبىزدىڭ قوڭىراتتىڭ قىزدارى – اجارلى، پاك تازا، ءارى جۇعىمدى، يناباتتى. ايەلدەرى – ارىن بەرىك ساقتايتىن ادال جۇباي. سوعان وراي جيەندەرىمىز دە كىسىلىكتى، كەلبەتتى بولىپ تۋادى، – دەدى. – ەسۋگەي قۇدا، ەندى ءبىزدىڭ ۇيگە سوعا كەت. مەنىڭ دە ءبىر كىشكەنتاي قىزىم بار ەدى، كوز سالىپ قارا»، – دەدى.
ءداي-نويان ەسۋگەي-باحادۇردى باستاپ ۇيگە اكەلىپ، قولتىقتاپ اتتان تۇسىرگەن ەكەن.
ەسۋگەي كىشكەنتاي قىزعا ءباجايلاپ قاراسا، كوزى نۇرلى، ءجۇزى شۋاقتى كورىندى. اتى بورتە. تەمۋجىننەن ءبىر جاس ۇلكەن، توعىزدا. بەك ۇناتتى.
وسى كۇنى قونىپ، ەرتەسىنە بۇيىمتايىن ءبىلدىردى. سوندا داي-نويان ءايتتى:
«كوپ سۇراتىپ بۇلدانسا، قىزدىڭ قۇنى ارتپاس، قولما-قول كونسە، باعاسى كەمىمەس. قايتكەندە دە اتا-انانىڭ بوساعاسىندا بايلانىپ قالمايدى عوي. قىزىمدى بەرەيىن، – دەدى. – تەك ۇلىڭدى كۇيەۋ بالا رەتىندە بىزگە تاستاپ كەتەسىڭ»، – دەدى.
«ءجا، قالاۋىڭ بولسىن!» – دەپتى ەسۋگەي-ءباحادۇر.
«قاستەرلى شەجىرە» جانە ونىمەن تامىرلاس «التىن توپشىنىڭ» ايعاقتاۋى بويىنشا، قوڭىرات داي-نويان مەن قيات ەسۋگەي-باحادۇر وسىلايشا قۇدالاسقان ەكەن.
ەسۋگەي-باحادۇر قۇدالىق جورالعىسى رەتىندە داي-نويانعا جەتەك اتىن سىيلاپ كەتەدى. جانە تەمۋجىندى تاپسىرار الدىندا ارناپ ايتىپتى:
«بالام يت اتاۋلىدان قاتتى قورقاتىن ەدى. سول يتتەن قورعالاپ جۇرگەيسىڭ!..» – دەيدى.
ءبۇل نە دەگەن ءسوز؟ كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر سان ساققا جۇگىرتكەن. تەمۋجىن جاس كەزىندە (تىپتى، ودان كەيىن دە) قورقاق بولىپتى دەسەدى كەيبىرى. كىشكەنتاي بالانىڭ قورىقپاس ءجونى جوق، موڭعول توبەتتەرى اسا ءىرى، باعىمسىز، تۇگەلدەي قاباعان، دەيدى ەكىنشى بىرەۋلەرى اقتاپ. شىندىعىندا، قاباعان يتتەن، ماسەلەن، بوس جۇرگەن نەمىس وۆچاركاسى مەن اعىلشىن دوگىنان، كۇنى بۇگىنگى، ءداتى بەرىك ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزىنىڭ قورقۋى زاڭدى. «التىن توپشىنى» انا تىلىمىزگە اۋدارعان جانە عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جاساعان جۇكەل حاماي قازاقتىڭ ارۋاقتى كىسىگە يت ءوش بولادى دەيتىن ۇعىمىنا سىلتەيدى. بىراق ءبىزدىڭ ورايدا ەسۋگەي ءسوزىنىڭ مۇلدە باسقا ءبىر ءمانىسى بار. ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىندا يت – بورىمەن قوسارلاس، ماعنالاس، ءتىپتى، شەندەس، تەپە-تەڭ دارەجەدە تانىلعان ماقۇلىق. «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، التىن قۇرساقتى الان-قۇباعا ءتۇن جارىمدا شاڭىراقتان قۇيىلاتىن ءتاڭىرىنىڭ نۇر-ساۋلەسى اۋەلدە جيرەن ءشاشتى اقسارى ادام رەتىندە كورىنىپ، تاڭ اتا سابالاق سارى توبەت كەيپىندە ەسىكتەن شىعىپ كەتەتىن ەدى عوي. سارى يت. كەيىنگى قازاق اڭىزىندا جانە تۇركي «دافتار-ي چىڭعىز-نامادا» – ءبورى. ەسكىلىكتى ۇعىمدا كەرەي تايپاسىنىڭ ارعى اتاسى – كەر يت، قىرعىز جۇرتىنىڭ ناسىل-تەگى – قىزىل يتتەن. ەسەبى، ءبارى دە ءبورى تەكتى.
ەسۋگەي-باحادۇر بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ اناسى وگەلىندى مەركىت تايپاسىنا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان جولىندا كۇشپەن تارتىپ الدى. بۇل وقيعانىڭ ارتى ونسىز دا قىرباي جاۋلىقتى ودان ارمەن ۋشىقتىرىپ، قانشاما قاندى وقيعاعا سەبەپ بولعانى، اقىرى مەركىت قاۋىمىنىڭ ۇلكەن اپاتقا ۇشىراۋىمەن اياقتالعانى بەلگىلى. مەركىت تە تۇرىك تەكتى، ءبورى ءناسىلى. دەمەك يتتەن الىس ەمەس. بالكىم، تايپا توتەمى – ناقتى، كادىمگى يت بولۋى. ياعني، ەسۋگەي-باحادۇردىڭ داي-نويانعا يت تۋراسىنداعى ەسكەرتۋى – مەركىت شاپقىنىنان ساقتاندىرۋ. تەمۋجىن بالا – داي-نوياننىڭ مەيمانى عانا ەمەس، بولاشاق كۇيەۋ. قوڭىرات تا ىرگەلى جۇرت، ال داي-نويان – وسى قوڭىراتتىڭ الىمدى ءبىر بولىگى، ءتارىزى، جارلۇق رۋىنىڭ ءامىرى. قانداي جاعدايدا دا، وگەلىننىڭ كەگىن قايتارماق مەركىتتەن امانات بالانى قورعاپ قالۋعا ءتيىس.
ەندىگى ءبىر ماسەلە – بولاشاق كۇيەۋ بالانىڭ قايىن جۇرتىندا قالۋى. بايقاپ قاراساق، اتاپ ايتىلۋى – «قاستەرلى شەجىرە» مەن «التىن توپشىدان» باستاۋ الادى. مىندەتتى ءراسىم سياقتى. ولاي بولسا، ءداستۇردىڭ ءمانىسى نەدە؟ بۇل تاراپتا دا باتىس بىلگىرلەرى «ەركىن ويعا» جول بەرگەن. بىرەۋلەرىنىڭ ايتۋىنشا، كادىمگى جالشىلىق. قۇل ەسەپتى. ەكىنشى بىرەۋلەرى ءسال جۇمسارتىپ، قالىڭمال وتەۋ امالى دەسەدى. ياعني قۇدالاسقان جاق كەدەي بولسا، نەمەسە ارتىق مال-مۇلكىن اياسا، بالاسىن قىزمەتشى قىلىپ بەرمەك، ءسويتىپ، قۇدالىق بورىش-قارىشىن وتەيدى. مۇنداي قۇلدىققا، قورلىققا كونگىسى كەلمەگەن نامىستى ەرەسەك جىگىتتەر باسقا ءبىر تايپادان، جاۋلاس جۇرتتان قىز الىپ قاشادى دەپ قويادى. ءتىپتى، ەسۋگەيدىڭ وگەلىندى تارتىپ الۋى – وسىنداي، ارزان ايەل تابۋدىڭ امالى بولاتىن، دەپ جازعاندار بار.
شىندىعىندا، كەيىنگى تۇرىك قاۋىمىندا اتالمايتىن بۇل جاعدايدىڭ وزگەشە، ادامگەرشىلىك ماعناسىن اڭدايمىز. اۋەلى، بۇل – رۋ مەن رۋدى، جاقىن تۋىس تايپالاردى ءوزارا جۇعىستىرۋدىڭ ءبىر تارماعى. بالاسى باسقا جۇرتتا وتىر، امانات ەمەس، قۇرمەتتى قوناق. قايتكەندە، وسى شامادا ەكى ەل اراسىندا تىنىشتىق بۇزىلىپ، قاتەرلى قاقتىعىس تۋماۋعا تيىس. ەكىنشىدەن، بولاشاق كۇيەۋ بالا قايىن جۇرتىن، ەسەبى، ەجەلدەن تۋىس تايپانى، ەندى ودان دا جاقىن بولماق اعايىن قاۋىمدى تۇبەگەيلى تانىپ بىلەدى. بۇدان دا ءماندىسى، ۇل مەن قىز – بولاشاق جۇبايلار بالا كەزىنەن-اق بىرگە ويناپ، بىرگە وسەدى، بىلىستىك قانا ەمەس، كەلەشەك تاتۋلىق كەپىلى. سونىمەن قاتار، بۇل – كۇيەۋ بالا ءۇشىن دە سىن كەزەڭى. بىزدە ناقتى، تاڭبالى دەرەك جوق، مۇلدە ۇناماعان جاعدايدا اۋەلگى، الدىنالا كەلىسىمنىڭ بۇزىلۋى دا مۇمكىن ءتارىزدى، قايتكەندە دە بولاشاق كۇيەۋ جاڭا وتباسى، جاڭا ورتادا سول تۇرعىداعى جاڭا تاربيەگە جەتىگەدى، ءورىسى كەڭىپ، تانىمى مولىعىپ شىعادى. ومىرلىك وزگەشە مەكتەپ، قوسىمشا ۇلگى.
ءجالپى العاندا، قايىن جۇرت ىشىندەگى مەيمان-كۇيەۋلىك مەرزىم قانشاعا سوزىلاتىنى بەلگىسىز. تەك الدەنەشە جىلعا كەتپەسە كەرەك. شەكتەۋلى ءبىر مەزگىل. بالكىم، ارالىق ۇزىلىستەرمەن، وقتىن-وقتىن. ال تەمۋجىننىڭ داي-نويان شاڭىراعىندا وتكەرگەن ۋاقىتى، «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، تىم شۇعىل. نەبارى ونشاقتى كۇن. اسسا ەكى اپتا عانا. ءوز ۇيىنە قايىرا شاقىرتىپ الادى. جانە سەبەبى ورىندى بولعانىمەن (ەسۋگەيدىڭ كۇتپەگەن ءولىمى) ، سىلتاۋى قيسىنسىز – اكەسى قاتتى ساعىنىپ جاتىر دەيدى. «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» ساناتىنا قاراعاندا، ارادا ءتورت جىل ءوتۋى كەرەك. دەسە دە، ۇزاق ءتورت جىل بويى سىرتتا بولدى دەگەن بايلام جوق. ءتىپتى، قۇدالىق، مەيمان-كۇيەۋ ءجايى دا ايتىلمايدى. شىڭعىس حاننىڭ باس بايبىشەسى بورتە قوڭىرات ءامىرى داي-نوياننىڭ قىزى بولاتىن دەگەن دەرەكپەن شەكتەلىپتى.
ءوسى ورايدا وزگەشە بايىپتاما. «قاستەرلى شەجىرە» مەن وعان جالعاس «التىن توپشى» دەمەسەك، ەسكىلىككە قاتىستى ەشبىر تاۋاريحتا مەيمان-كۇيەۋ ءداستۇرى تۋراسىندا ەشقانداي ماعلۇمات ۇشىراسپايدى. ارعى-بەرگى شىعىس دەرەكتەرىندە، سول زامانداعى باتىس دەرەكتەرىندە مۇلدە اتاۋسىز. تۇستاس دالا جۇرتىنىڭ ادەت-عۇرىپ، ءراسىم-سالتىن، نانىم-بىلىگىن، ەڭ اياعى ۇيلەنۋ جورالعىسى، وتباسىندىق ءداستۇرىن ءباجايلاپ زەرتتەگەن كارپيني مەن رۋبرۋك جازبالارىندا جاۋگەرشىلىكتەن تىس جاعدايدا مىندەتتى قالىڭمال تولەپ الاتىنى اتاپ كورسەتىلەدى، قىزمەتشى، قۇل، مەيمان كۇيەۋدىڭ ەلەسى دە جوق. سوعان قاراعاندا، تەمۋجىننىڭ بولاشاق قايىن جۇرتىندا قالۋى – وسى رەتكە عانا ءتان، قايتكەندە دە ارەدىك، شەتىن جاعداي بولىپ شىعادى. داي-نويان مەن ەسۋگەي-باحادۇر سياقتى جۇرت يەسى تۇلعالاردىڭ ءبىرجولا باۋىرلاسپاق نيەتىنىڭ ايعاقتى بەلگىسى، تاتۋلىق جولىنداعى امانات، تۋىستىق تۇرعىداعى بالا الماسۋ سالتىنىڭ ادەپكى ءبىر كورىنىسى. ياعني، «مەيمان-كۇيەۋ ءداستۇرى» – جالپىعا ورتاق ءراسىم ەمەس، بەتىنەن قالقىعان كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر دولبارى عانا.
دەسە دە، دارالىق وقيعا بولعاننىڭ وزىندە، ءبىز جوعارىدا تىزبەلەگەن ۇتىمدى جاعدايلار ءوز كۇشىندە قالسا كەرەك. بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ وسكىن كەزىندە از با، كوپ پە، كەسىمدى ءبىر ۋاقىت بويى داي-نوياننىڭ شاڭىراعىندا بولعانى، سوعان وراي، تۋعانى قياتپەن قاتار، تۋىستاس قوڭىراتتىڭ دا ءجاي-كۇيىن، ءداستۇر-سالتىن، ونداعى ەل باستاعان تۇلعالاردىڭ ءجون-جوسىعىن، جالپى جۇرتتىڭ اۋان، احۋالىن ۇعىپ-تانىپ وسكەنى كۇمانسىز دەپ بىلەمىز. بۇل دا قاجەتتى، كەيىندە كادەگە اسقان وزگەشە ءبىر ساباق ەكەن.
ء<dىv ءalىgn=”center” style=”color: #000000;”>ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ءولىمى
ء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>ايگىلى «قاستەرلى شەجىرە» جانە ونىمەن تامىرلاس «التىن توپشى» ۇلكەن ءومىر باستاۋىندا تەمۋجىن بالانى ايرىقشا قاسىرەتكە قالدىرعان توتەنشە وقيعا – ەسۋگەي-باحادۇردىڭ كۇتپەگەن قازاعا ۇشىراۋىن ءباجايلاپ سىپاتتاعان. بىلاي ءايتادى:
ەسۋگەي-باحادۇر داي-شەشەنمەن (داي-نويانمەن) قۇدالاسقان ساپارىنان قايتار جولدا، شەكشەردىڭ سارى دالاسىندا توي تويلاپ جاتقان تاتار جۇرتىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. قاتتى شولىركەپ كەلەدى ەكەن، سۋسىن ىشە كەتەيىن دەپ ايال جاساپتى. تاتارلار: «ەسۋگەي قيان (ەسۋگەي قيات، – م.م.) كەلدى»، – دەسىپ، ەجەلگى جاۋلارىن بىردەن تانيدى. بۇرناعى ءجابىر-جاپاسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ەجەلگى كەگىن قايتارۋ ءۇشىن سۋسىنعا ۋ قوسىپ بەرەدى. ەسۋگەي جولعا شىعىسىمەن-اق ءوزىن ءجايسىز سەزىنىپ، سىرقاعان، قينالعان قالپىندا ءۇش كۇن ءجۇرىپ، ۇيىنە جەتكەن سوڭ مۇلدە اۋىرلاپ جاتىپ قالادى. «مەنىڭ جاعدايىم مۇشكىل. تاقاۋدا كىم بار؟» – دەپ سۇرايدى ءبىر الەتتە. قونقوتان شاراقا قاريانىڭ ۇلى موڭلىك بار ەكەن. ەسۋگەي قاسىنا شاقىرتىپ الىپ، باقۇل ايتتى دەيدى: «موڭلىك بالام! مەنىڭ ءىشىم ورتەنىپ بارادى. ۇلىم تەمۋجىندى كۇيەۋ ەتىپ قايتار جولدا تاتاردىڭ قاستىعىنا ۇشىرادىم. اقىر تۇبىمە جەتكەن سياقتى. بالا-شاعام شيتتەي ەدى. ەندى سەن، موڭلىك بالام، وسى باۋىرلارىڭا، جەسىر جەڭگەلەرىڭە قامقور بولعايسىڭ!..» – دەدى. جانە ايتتى: «ۇلىم تەمۋجىندى تەزىنەن الىپ كەلە گور!..» – دەدى. سول مەزەتىندە كوز جۇمعان ەكەن.
ءسويتىپ، ايبىندى ەسۋگەي-باحادۇر اتالارى دا، ءوزى دە كوپ جاۋلاسقان تاتاردان اجال تابادى. جولاي، توي ۇستىنە كەزدەيسوق كەلگەن كەزىندە سۋسىنعا ۋ قوسىپ بەرگەن. ايتتىق، اۋەلدە «قاستەرلى شەجىرەدە» تاڭبالانعان، ودان سوڭعى جازبالاردا، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ەڭبەگىندە كۇمانسىز سانالعان جانە جالپى جۇرت قابىلداعان پىكىر. ال ءبىز ماقۇلداي المادىق. نەگىزى جوق، مۇلدە تەرىس ماعلۇمات.
كەيىنگى جانە بۇگىنگى رەسەي ءھام باتىس وقىمىستىلارى كوبىنە-كوپ «قاستەرلى شەجىرە» – تاريحي دەرەكتى بايان ەمەس، تاريحي تۇرعىداعى شەجىرە-ەپوس، ياعني كوركەم شىعارما ەكەنىن تولىعىمەن بايىپتاپ، ناقتى تۇيسىنبەگەن. راس، «قاستەرلى شەجىرە» – وزگەشە تۇرپاتتى مۇرا. اڭىزدان باستالعانىمەن، كەيدە ارتىق-اۋىس كەتكەنىمەن، نەگىزىنەن اقيقاتقا قۇرىلعان، باستى تۇرعىلارى كونە زامانداعى ناقتى تاريحي جازبالارمەن ۇندەسىپ جاتادى. سونىمەن قاتار، تىڭ، سونى دەرەكتەرى دە بارشىلىق، بۇلاردىڭ كەيبىرىن قاتارلاس، شەندەس باسقا ەشبىر كۋالىكتە ۇشىراسپايتىن دارالىق سىپاتىنا قاراي ءسوزسىز قابىلداعان جاعدايدىڭ وزىندە، زامانا احۋالىن، كونە كۇندەر كەبىن ەسكەرمەي بولمايدى. ۇلكەن ەپيكاعا ءتان اسىرە مەن اسىرا، ماسەلەن، «جيناقتى تاۋاريحتا» بايىپتالعان سايكەس وقيعالارمەن ءوزارا سالعاستىرۋ كەزىندە انىق اڭدالادى. ەسۋگەيدىڭ ءولىمىن دە وسىنداي تۇرعىدان ءباجايلاپ قاراستىرۋ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، كەز كەلگەن ەسكىلىكتى دەرەكتىڭ ءوز زامانىمەن ۇيلەسەتىن، كوڭىل اۋانى ەمەس، تازا قيسىنعا تىرەلەتىن ناقتى سىپاتى بولۋعا تيىس. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىز ەسۋگەي-باحادۇردى دۇشپاندارىنىڭ قاپەلىم ۋ بەرىپ ءولتىرۋى – ويدان قوسىلعان ەپيكالىق تۇزدىق، درامالىق شيىرتپاقتىڭ شارىقتاپ بارىپ ۇزىلگەن ءبىر كورىنىسى، كەيىنگى، تاتار تاعدىرىنا قاتىستى قاندى وقيعالاردىڭ ەڭ باستى ەكسپوزيتسياسى دەپ قانا بىلەمىز.
ەندى تاراتىپ ايتايىق.
ەسۋگەي-باحادۇردىڭ قوڭىرات قۇدالىعىنان قايتار جولىندا تاتار تويىنا ۇشىراسۋى نەعايبىل. ول زاماندا، اتتانىس، جورتۋىل، جورىق كۇندەرى بولماسا، ەشكىم دە جات جۇرت، شالعاي ايماقتا بەيساۋات، سەلكەۋ جۇرمەيدى. تاتار تايپاسىنىڭ ۇيىقتى مەكەنى – ۇلى دالانىڭ شىعىس بولىگى، قۇلىن، بۇيىر كولدەرىنەن باستالىپ، شۇرجەن جۇرتىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن سوزىلاتىن داڭعايىر جازىق. قوڭىرات قونىسى – وسى تاتاردىڭ تۇستىگىندە، تۇر-قورعاندى جاعالاي ورنىققان وڭعىت شەگىنە بارىپ تىرەلەدى. ورتالىق دالا – كەرەيگە تيەسىلى. ال قيات – كەرەيدىڭ تەرىستىگى، قازىرگى كەنتەي – ونان، كەلۇرەن وزەندەرىنىڭ باستاۋى جانە بارعۇجىن-توقىم، بايكولگە قاراعان ەڭىس. قۇدالىققا بارار جولىندا تاتارعا ۇشىراسپاعان، ءسىرا، ەجەتتەس كەرەي جەرى ارقىلى وتكەن ەسۋگەي، قايتار جولىندا وڭ قاپتالىنا قيىس بۇرىلىپ، قالىڭ تاتار ورتاسىنان شىعۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل جاعدايدى «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» سوڭعى قۇراستىرۋشىسى جاقسى بىلەدى، سوندىقتان دا تاتار تويىن شەكشەر جازىعىنا اكەلگەن. قيات پەن قوڭىرات ارالىعى، وسىدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن عانا ەسۋگەيدىڭ ءجۇرىپ وتكەن سورابى; ەشقانداي ەلەسى بولماعان، ەندى توي تويلاپ جاتقان قانشاما جۇرتقا ۇشىراسادى-مىس. سونداي-اق، شولىركەۋ ءجونى دە ويدان شىعارىلعان سىلتاۋ – ەسۋگەيدى توقتاتىپ، اتتان ءتۇسىرۋ كەرەك. ول زاماندا، ءتىپتى، كۇنى كەشەگە دەيىن يەنگە، ۇزاق جولعا شىققان كىسىنىڭ قاجەتتى ازىعىمەن قاتار، جەتكىلىكتى سۋسىن قۇيىلعان جانتورسىعى بولادى. كولدەنەڭ توي، كۇتپەگەن اۋىلسىز-اق، اشىقپاي، اڭقاماي جۇرە بەرمەك.
ءجارار، ەن دالادا مەرەكە، ساۋىق قۇرىپ جاتقان ازدى-كوپتى تاتاردىڭ ۇستىنەن شىقسىن. ەسۋگەي، قانداي ورتاعا كەلمەسىن، دالا ءراسىمى بويىنشا، مەيمان. ياعني، قاستاندىق، قىساس اتاۋلىدان تىس. اۋىل، ءۇي يەلەرى، وزدەرىنىڭ جاماندىق ويلاماسى تۇرىپتى، قالاعان، نەمەسە قالاماعان قوناعىن الدەنەندەي سىرتقى قاتەردەن دە ساقتاۋعا مىندەتتى. جانە قاجەتتى اس-سۋمەن قامتاماسىز قىلۋى شارت. ۇلان-اسىر توي تۇگىلى، تۇزدە جايىلعان شاعىن داستارقان باسىنا كولدەنەڭنەن كەلىپ قالعان ادام وسى، ءدال وزىندەي جولاۋشىلارمەن بار مازىرگە تەڭدەي ورتاق، ازدى-كوپتى تاماعىن ءبولىسىپ جەيدى. جەكە سىباعا ەمەس، جالپى جۇرتپەن بىرگە. وسى رەتە قاساقانا ۋلانۋ ءتىپتى قيسىنسىز. قانداي جاعدايدا دا اس يەسى ورتاق داستارقان ۇستىندە قوناعىنا قۇيىلعان سۋسىندى (ادەتتە قىمىزدى) ەڭ الدىمەن ءوزى ءدامىن تاتىپ قانا ۇسىنۋعا تيىس. قوناق قانا ەمەس، قاتارلاس وتىرعان كەز كەلگەن كىسىمەن، ايرىقشا قۇرمەت، سىيلاستىق بەلگىسى رەتىندە شارا الماسۋ دەگەن بار. ياعني، داستارقان يەسى تاتار اتاعى زور، مارتەبەسى بيىك قياتقا قىمىز ۇسىناردا الدىمەن ءوزى ءىشىپ كورەدى، سودان سوڭ عانا قوناعىنا تارتادى. ءوز كەزەگىندە ەسۋگەي بىرەر جۇتىپ بارىپ، وتاعاسىعا قايتارۋى كەرەك. بۇدان سوڭ ىدىس الماسۋ باسقا كىسىلەرمەن ودان ءارى جالعاسادى، ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەن سوڭ عانا داستارقانداس قاۋىم جاپپاي سۋسىندايدى. وندا دا بىر-بىرىنە ارنايى سياپات جاساپ، ارا-تۇرا قىمىز شارالارىن اۋىستىرا وتىرىپ. بۇل – بۇزىلماس قاعيدا. اۋەلدە ساقتىق ءۇشىن شىققان، كەيىندە قالىپتى، مىندەتتى راسىمگە اينالعان. ەسەبى، قاي تۇرعىدان العاندا دا، تاتار جۇرتىنىڭ ەسۋگەي-باحادۇردى الدەقالاي ۋلاۋى مۇمكىن ەمەس. باسقانى بىلاي قويعاندا، قاسىندا قالىڭ اسكەرى جوق، جالعىز اتتى جولاۋشىنى (تىپتى، جەكەلەگەن قوسشىسى، شاعىن جاساعىمەن بىرگە) سول جەردە بولماسا، ارتىنان، قانشاما كىسىمەن قۋىپ بارىپ قازالاۋ قيىن با. جوق، جارتىلاي عانا ۋلاپ، ءۇش تاڭ اسىرىپ ۇيىنە جەتكىزىپ، كىمدەردىڭ كىنالى ەكەنىن (سوعان وراي كەكسىز كەتپەۋىن) ايتقىزىپ بارىپ ءولتىرۋى كەرەك ەكەن. كولدەنەڭگە سەنىمدى، كەيىنگىگە كۇمانسىز، شىن مانىسىندە ءتۇز جۇرتىنىڭ مىنەز-قۇلىق، ءداستۇر-سالتى تۇرعىسىنان العاندا، ەشقانداي دولبارعا كەلمەيدى. پاراساتتى قيسىنىن ايتپاعاندا.
ەندى شەجىرە-ەپوس، ادەبي-كوركەم تۋىندى ەمەس، تازا تاريح، ناقتى دەرەك، ماعلۇماتقا قۇرىلعان ءراشيد-اد-دين ەڭبەگىنە جۇگىنەيىك. مۇندا ەسۋگەيدىڭ توتەنشە ولىمىنە قاتىستى ەشقانداي ەمەۋرىن جوق. بار – باحادۇردىڭ جاستاي كەتكەنى، بالا-شاعاسىنىڭ جەتىم، ەكى ايەلىنىڭ جەسىر قالعانى. ۇلكەن تراگەديا. بىراق بەلگىلى ءبىر درامالىق وقيعالاردىڭ ناتيجەسى ەمەس. مەزگىلسىز بولسا دا، وزىمەن كەلگەن مەيىرىمسىز ءاجال.
ءراشيد-اد-دين شىڭعىس حاننىڭ عۇمىر كەشۋىنە بايلانىستى، ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ءولىمى تۋراسىندا بىرنەشە مارتە ايتقان. جاستاي كەتتى دەيدى. بالالارى جەتىم، ايەلدەرى جەسىر قالدى دەيدى. اكەسى دۇنيە سالعان كەزدە تەمۋجىننىڭ جاسى قانشادا بولعانىن ەكى، الدە ءۇش رەت قايتالايدى. الايدا، قاستاندىقتان ءۇزىلدى دەگەن ءسوز جوق. تاتار تايپاسىنىڭ ءجاي-جاپسارى، اتالاس اعايىندارمەن الاۋىزدىق، قياتپەن اراداعى بىتىسپەس جاۋلىق ءباجايلاپ جازىلعان، تاتاردىڭ قيات قامباعاي حاندى وپاسىزدىقپەن شۇرجەنگە بايلاپ بەرۋى، بارتان-باحادۇردىڭ تۋعان اعاسى ۇكىن-بارقاقتى جانە ۇستاپ تاپسىرۋى، باسقا تۇرعىداعى قازا مەن قاقتىعىستار بۇكپەسىز ايتىلعان. وسى ورايدا سول تاتاردىڭ ەسۋگەي-باحادۇرعا قاستاندىق جاساۋى ۇمىت قالماسا كەرەك ەدى. جانە تەمۋجىننىڭ تۋعان اكەسى بولعاندىقتان، جانە بۇل ءولىم بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ تاعدىر-تالايىنا تىكەلەي بايلانىستى، ونىڭ قيلى كەشۋ، ۇزاق عۇمىرىنداعى ەڭ ۇلكەن قايعى بولعاندىقتان، اتالماي كەتۋى مۇمكىن ەمەس-تى. سونداي-اق، ءراشيد-اد-دين تاتار تايپاسىنىڭ وتكەن شەجىرەسىن، تۇستاس تاريحى مەن ءجاي-كۇيىن بايانداعان ارنايى تاراۋدا، بۇدان سوڭ اۋەلدە قيات جۇرتىمەن، كەيىندە شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن اراداعى ۇرىس-سوعىسىن سىپاتتاپ، وتكەن-كەتكەندەگى ءجابىر-جاپا، قيانات-كۇناسىن قايىرا تىزبەلەگەندە، ەڭ اقىرى، جەڭىلىسكە ۇشىراعان تاتار قاۋىمى قاتال ۇكىمگە كەسىلگەندە – ەشبىر جەردە ولاردىڭ ەسۋگەي ولىمىنە سەبەپكەر بولعانى ايتىلمايدى.
ال اسىرەسىز، تەك شىنايى دەرەكتەر نەگىزىندە عانا قالىپتالعان «اۋليە جيحانگەر»: «ەسۋگەي ومىردەن ەرتە كەتتى، شىڭعىس بۇل كەزدە جاس ەدى»، – دەپ تاڭبالايدى. بۇل ماعلۇماتتى «يۋان شي»: «ەسۋگەي ولگەندە شىڭعىس حان جاس قالدى»، – دەپ ناقپا-ناق قايتالاعان. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ كەزدەيسوق قازاسى تۋرالى ايتىلمايدى، ياعني، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى تابيعي جاعدايدا، ءوز اجالىنان ولگەن. بۇل ەجەلگى ەكى نۇسقادا دا، تاتار ۇلىسىمەن اراداعى كەيىنگى سوعىستار سىپاتتالعاندا، ولاردىڭ قوناعىن ۋلاعان زۇلىمدىعى جونىندە ەشقانداي لەپەس جوق. دەمەك، ءدال مۇنداي وقيعا شىن ومىردە ۇشىراسپاعان.
ءتۇيىپ ايتقاندا، «قاستەرلى شەجىرەدە» ەسۋگەي-باحادۇردى تاتار تايپاسىنىڭ ۋ بەرىپ ءولتىرۋى – ايگىلى ەپوستى قۇراستىرىپ، قالىپتاپ، كوركەمدەۋشى، بالكىم، ەڭ سوڭعى شەبەردىڭ قيالىنان تۋعان، تاريحي نەگىزى، ومىرلىك دەرەگى جوق، ۇستەمە بولىپ تابىلادى. نەگە دەسەڭىز… بىرىنشىدەن، شىعارما سيۋجەتىن شيرىقتىرا ءتۇسۋ. ەكىنشىدەن، بۇدان سوڭعى كەزەڭدە اسىراۋشى، قورعاۋشى قامقورىنان ايرىلعان ۇلكەن ۇيەلمەننىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى – ادەپكى اجال ەمەس، توتەنشە قاستاندىق ناتيجەسى رەتىندە كورسەتۋ ارقىلى تراگەديالىق جاعدايدى ايقىنداي بەدەرلەۋ. ءۇشىنشى – كەيىنگى شىڭعىس حاننىڭ مەيرىمسىز قاتالدىعىنا دالەل، دايەك تابۋ، بالا كەزدەگى بارلىق ازاپقا سەبەپشى بولعان قىساستى قازا – ونىڭ بۇكىل ومىرىنە اسەر ەتكەنىن ايعاقتاۋ. ءتورتىنشى جانە ەڭ باستى سەبەپ – سول زاماننىڭ ءوزى ءۇشىن ايرىقشا ءاششادى كورىنگەن تاتار قىرعىنىن اقتاۋ، اقتاماسا دا ونىڭ ءتۇپ نەگىزى مەن سەبەبىن اشىپ كورسەتۋ ارقىلى ميپازداۋ، كەرەك دەسەڭىز، بۇكىل قيات وشپەندىلىگى ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ جەكە كەگى رەتىندە كورسەتۋ. بۇل سوڭعى جاعداياتقا كەلسەك، تاتار مەن قيات اراسى، ءتىپتى، اتاۋلى تاتار تايپاسى مەن قالعان بۇكىل تۇرىك-تاتار قاۋىمىنىڭ اراسىنداعى جاۋلىقتىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە، سەبەبى سان سالالى. ۇلى دالاداعى وكتەمدىك ءۇشىن كۇرەستەن باستالىپ، اقىر تۇبىندە مۇلدە ۋشىققان زوبالاڭ. شىڭعىس حاننىڭ ورايلى مەزەتى كەلگەندە جاۋلاس تاتار تايپاسىن قىرعىنعا كەسەتىن ايىپ-ايعاعى كوپ، ونىڭ ىشىندە ۇلكەن قياتتىڭ حانى قامباعايدىڭ بەيبىت قۇدالىق ساپار ۇستىندە ەلدىڭ ەجەلگى راسىمىنە قايشى، وزبىر وپاسىزدىقپەن تۇتقىنعا الىنىپ، ءجۇز جىلدىق دۇشپان، بۇكىل ۇلى دالانى قانعا بوكتىرىپ، زورلىق-زومبىلىقپەن وكتەپ وتىرعان شۇرجەنگە تاپسىرىلۋىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. «قاستەرلى شەجىرە» ومىردە بولماعان وقيعا – ەسۋگەي-باحادۇرعا ۋ بەرىپ ءولتىرۋ ارقىلى، الدا باياندالماق قاندى وقيعالار بارىسىن ودان ارمەن اسقىندىرىپ كورسەتكەن. ءبىز قايتكەندە دە اعايىن اراسىنا ارەكە كىرگىزگەن تاتار تايپاسىن اقتامايمىز، اقىر تۇبىندە وسى اتالى جۇرتتى ويران قىلعان قيات جانە باسقا دا تۇرىك-تاتار تەكتى قاۋىمدى قالتقىسىز جاقتامايمىز، سونىمەن قاتار، ناقتى شىندىقتىڭ دا بەتىن اشۋ قاجەت دەپ بىلدىك.ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dىv alىgn=”center”>ىى ت ا ر ا ۋ
قىستالاڭ
<dىv ءalىgn=”center”>وزگەشە وگەلىن
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>شىڭعىس حان اكەدەن ون ءۇش جاسىندا ايرىلدى دەپ اتاپ كورسەتەدى ءراشيد-اد-دين. ءار تۇستا، ءتورت، ءۇش، الدە بەس مارتە قايتالاپ، بەكىتىپ ايتقان. «قاستەرلى شەجىرەدەگى» توعىز (سەگىز) ەمەس، ون ءۇش. بۇگىنگى، تۋعان ساتىنەن باستالاتىن كۇنتىزبەلىك سانات بويىنشا ون ەكى.
مەزگىلسىز كەتكەن ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ارتىندا جەتى پەرزەنت قالىپتى. بايبىشە وگەلىننەن: ۇلكەن ۇل تەمۋجىن، بۇدان سوڭعى قاسار ون جاستا، قاشىعۇن – سەگىز، تەمۋگە – التى جاستا، تەمۋلۇن ەسىمدى جالعىز قىز تورتتە. توقال سوچيگىلدەن تۋعان بەكتەر، ءسىرا تەمۋجىنگە تەتەلەس; ەكىنشى ۇل بەلگۇتاي شاماسى سەگىز-توعىزدا. بۇعاناسى بەكىمەگەن سونشاما بالا-شاعا. بۇل كەزدە وگەلىن وتىزعا جاڭا كەلگەن، ال سوچيگىل ودان بىرەر جاس كىشى بولۋعا تيىس. ەكى جەسىردىڭ دە بار تىرشىلىگى اۋەلگى كۇيەۋمەن شەكتەلۋى شارت ەمەس ەدى.
ەجەلگى تۇرىك-تاتار (جانە وعان جالعاس كەيىنگى قازاق) عۇرپىندا اكەدەن ايرىلعان جاس بالا پاناسىز قالماۋعا تيىس، ال جەسىر ايەل امەنگەرلىك جونىمەن العاشقى قوساعىنىڭ كىندىكتەس، نەمەسە اعايىنداس تۋىستارىنىڭ بىرىمەن وتاسۋى كەرەك. ۇرپاق قامى، اۋلەت بەرەكەسى. الايدا، ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇيەلمەنى مۇلدە باسقاشا جاعدايعا ۇشىرايدى.
بۇل كەزدە ەسۋگەيدىڭ تۋعان ءىنىسى دارىتاي-وتشىگەننىڭ كوزى ءتىرى، قاتاردان شىقپاعان، بار داۋلەتى باۋىرىندا، كۇش-قۋاتى بويىندا. ەسۋگەيدىڭ اعاسى نەكۇن-تايشىنىڭ ۇلى قۇشار بار. «قۇشار – جەبەسى كوز كورمەسكە ۇشار» دەپ اتاققا شىققان ايگىلى ساداقشى. بۇلاردان باسقا، نەمەرەلەس، شوبەرەلەس تاعى قانشاما امەنگەر تۇر. ۇلكەن اعاسىنىڭ جىل ۋاقىتى وتكەن سوڭ، كەزەگىمەن ءسوز سالارى كۇمانسىز. البەتتە، ەڭ الدىمەن – مارقۇمنىڭ تۋعان ءىنىسى ءدارىتاي.
ءجىل ۋاعى جەتپەي-اق، ءتىپتى، ەسۋگەيدىڭ توپىراعى قۇرعاماي جاتىپ، قيات تايپاسىنىڭ سۇرقى بۇزىلادى. اۋەلگى الالىق تايجۋىت رۋىنان باستالىپتى. بۇرناعى قامباعاي حاننىڭ اۋلەتى ەندى وزدەرى جۇرت بيلەگىسى كەلگەن ەكەن. ولارعا ەجەلدەن الالىعى بار، نەمەسە ەسۋگەي كۇشتەپ ۇيىستىرعان باسقا دا اتانىڭ بالالارى جانە قاشاندا جۋاننىڭ ىڭعايىنا جىعىلعىش، كۇنكورىس پەن پايداسىن عانا ويلايتىن تاۋانسىز تاعى قانشاما جان قوسىلادى. ءبارىن قوزدىرعان جانە ۇشقاستىرعان – قامباعاي نەمەرەسى، ادال حان ۇلى تارعۇتاي-قىرىلتۇق ەكەن. (تارعۇتاي – تۋما ەسىمى، ال قىرىلتۇق – «ساراڭ»، «قىتىمىر» دەيتىن انىقتاما دەپ جازعان ءراشيد-اد-دين.)
سول جىلى جازعىتۇرىم اتا-بابالار زيراتى باسىندا قامباعاي حاننىڭ اتاۋلى ءبىر اسى بەرىلىپ، جوقتاۋ-جىر ايتىلۋعا تيىس بولاتىن. قايعى باسقان، قام-قارەكەتى كوپ، ءتارىزى، اتاپ شاقىرىلماعان وگەلىن، اس ءجونىن كولدەنەڭنەن، كەيىنىرەك ەستىگەندىكتەن، كەشىگىپ جەتەدى. تاباق تارتىلىپ كەتكەن، قايتكەندە دە كەشەگى ەل بيلەگەن ەسۋگەي-باحادۇردىڭ قۇرمەتتى قاتىنى، وزىندىك ورنى بولۋعا تيىس وگەلىنگە سىباعا قالدىرماپتى.
وگەلىن اس يەلەرى – قامباعاي حاننىڭ قوس جەسىرى ءورباي مەن سوقاتايعا رەنىش بىلدىرەدى. «اتالاردىڭ اسىنان مەن نەگە شەتقاقپاي قالدىم؟ تىم قۇرىسا سارقىت قويماعاندارىڭ قالاي؟ ەسۋگەي-باحادۇر ءوتىپ كەتتى دەپ، بالا-شاعاسى شيتتەي، ەندى وسىپ-جەتپەس دەپ باسىنۋ ما بۇل؟ الدە جۇرتتان ۇيالماي، مۇلدە ىرگە بولىسپەك ويلارىڭ بار ما؟!» – دەيدى.
ءسوندا ءورباي مەن سوقاتاي حانىمدار ءايتىپتى:
«سەنى اسقا شاقىرماسا دا بولاتىن ەدى. شاقىرىپ الىپ ءدام تاتىرماسا دا بولاتىن ەدى. سۇرانىپ، تىلەنىپ تۇرساڭ دا تۇك جوق!..» – دەيدى.
شاقىرۋدان قاقاس، سىباعادان شەت قالدىرۋ – ەسۋگەي ەندىگى ەسەپتە جوق، ونىڭ جەكە شاڭىراعى قاۋىمنان تىس، بىزبەن تەڭدەس ەل بيلەۋشىلەر اۋلەتىنىڭ قاتارىنان شىعارىلدى دەگەن بايلامنىڭ تۇسپال، كورىنىسى ءبولاتىن.
ەرتەڭىنە تارعۇتاي-قىرىلتۇق باستاپ، ونىمەن نەمەرەلەس قۇرىل-باحادۇر قوستاپ، بۇكىل تايجۋىت رۋى جانە ولارعا قوسىلعان تاعى قانشاما جۇرت ءتۇپ كوتەرىلىپ، ونان وزەنىن قۇلداپ، ۇدەرە كوشتى دەيدى. سول كەزدە اتالاس اعايىندار ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى، كۇنى كەشە عانا ەسۋگەيدىڭ ىعىندا جۇرگەن، ەندى تاقاۋ قونىسىنان قوزعالۋعا بەتتەگەن تودەگەن-كەرتە قارياعا تەمۋجىن بالانىڭ ءوزى بارىپ، الدىن كەسەدى. قاسىمىزدا قال، جالاڭقى جۇرتقا قوسىلما، دەپ وتىنەدى. سوندا تودەگەن-كەرتە ايتىپتى: «قاسقا بۇلاق تاقا تارتىلدى، قارا تاس قاقا جارىلدى. مۇندا مەن قارايلايتىن نە بار؟ – دەيدى. – ەندىگى بوگەلىس اقىماقشىلىق قانا بولار ەدى، توقتامايمىن، باسقاشا شەشىم جوق!» – دەپتى. ءسويتىپ، ول دا كوشەدى. البەتتە، جالعىز ءۇي ەمەس، بۇكىل قوتانى – قانشاما قوسشى، جاراقشى، مالشىسىمەن بىرگە.
ايتسە دە، كەشەگى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ورداسى، بۇگىنگى وگەلىن-قاتىننىڭ ىرگەسىندە ءبىرشاما جۇرت قالعان. ەسۋگەيدىڭ تۋعان ءىنىسى دارىتاي-وتشىگەن. اعاسى نەكۇن-تايشىنىڭ ۇلى قۇشار. جەكە باستارى عانا ەمەس، قاراۋىنداعى قانشاما جۇرتىمەن. ەسۋگەيدىڭ بۇرىنعى نوكەرلەرىنەن شاراقا-ەبۋگەن بار، سىڭايى، بۇكىل قونقوتان رۋىمەن.
ەندى وگەلىن ايبىنىپ اتقا ءمىنىپ، تۋ كوتەرىپ، شاراقا-ەبۋگەن قول باستاپ، اۋعان جۇرتتىڭ سوڭىنان قۋا شىعادى.
كوشكەن ەل قۋعىنشى اسكەردى كورىسىمەن، تۇزەم قۇرىپ، ۇرىسقا ازىرلەنىپتى. ەكى جاق بەتپە-بەت كەلگەنىمەن، شايقاس بىردەن باستالمايدى. اۋەلدە كەلىسسوز، ۇگىت، ءوتىنىش. مارقۇمنىڭ اۋلەتىنە ادالدىق، كىسىلىك پارىز، ار-ۇيات جونىندە. البەتتە، ۇلكەن ءۋاج – كەشەگى ەڭسەلى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ جەسىرى وگەلىن تارابىنان. ەشكىمنىڭ بەتى قىزارمايدى، ەشكىم دە كوش باسىن كەرى بۇرمايدى. بۇدان سوڭ، كەشە عانا ءبىر جۇرت بولىپ وتىرعان اعايىندار اراسىندا كادىمگىدەي قارۋلى قاقتىعىس باستالادى. ءبىرتالاي قان توگىلسە كەرەك. وگەلىن كوتەرگەن جاساقتى باستاپ مايدانعا كىرگەن بايىرعى جاۋىنگەر شاراقا-ەبۋگەن موينىنا جەبە قادالىپ («اۋليە جيحانگەردە» نايزاعا شالىنىپ) ، اۋىر جارالانادى. از با، كوپ پە ۇرىستا ەكى جاق جەڭىسە المايدى، تەرىسكە بەتتەگەن كوش ءبىرجولا كەتەدى. قۋعىنشىلار دا بارلىعىپ توقتاپتى. ايتكەنمەن، مۇلدە ناتيجەسىز ەمەس. بەتىن قايتارىپ ءبولىپ العان، نەمەسە مايداننان قالىس قالعان، اۋەلدەن-اق ەكى ويلى ءبىراز جۇرت ۇيرەنشىكتى كۇرەنگە ورالىپتى.
بۇل كەزدە كۇرت ەسەيگەن ون ەكى جاسار تەمۋجىن دە ۇرىسقا تىكەلەي قاتىناسقان ەكەن. قايتىپ كەلگەننەن سوڭ، جارادار شاراقا قارتتىڭ كوڭىلىن سۇراي بارادى، بۇدان سوڭعى ءىس، قام-قارەكەت ءجايىندا اقىلداسپاق. قاتتى قينالىپ جاتقان شاراقا-ەبۋگەن ايتادى: «سەنىڭ ابزال اكەڭ دۇنيەدەن وزعان سوڭ ءبىزدىڭ جۇرت بەرەكەدەن ايرىلدى، بارلىق اسكەر بەتىمەن كەتتى، سەنى جاس بالا كورىپ، باعىنىشتان باس تارتىپ، بوداندىقتان شىقتى. مەن قادارىمشا جاعدايدى تۇزەمەك ەدىم، كوكتىڭ جازمىشىمەن وسىنداي كەپكە ۇشىراپ، وپىرىلىپ ءتۇستىم…» – دەپتى. تەمۋجىن بالا ادال نوكەردىڭ جاراقاتى اۋىر، جاعدايى قيىن ەكەنىن كورگەن سوڭ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى دەيدى. قارت باتىردىڭ جان ازابىن اۋىرلاتپاس ءۇشىن سىرتقا شىعىپ كەتەدى. سول ساتىندە شاراقا-ەبۋگەن دە كوز جۇمعان ەكەن.
ەسۋگەيدەن سوڭعى، جۇرت توزعان كەزەڭدى دايەكتەگەن ءراشيد-اد-دين: «قۇلاعۋ حان مەن اباعا حاندار زامانىندا ءامىر بولعان ەل-تەمىر، بۇركىت پەن يتەلگى وسى كىسىنىڭ اۋلەتى»، – دەپ ايعاقتايدى. ءبىز شىڭعىس حان تاريحىن بايانداۋ بارىسىندا شاراقا-ەبۋگەننىڭ جاقىن ۇرپاقتارىنىڭ بىرازىمەن جۇزدەسەتىن ءبولامىز.
ەسۋگەي-باحادۇرمەن اۋەلدەن-اق ىنتىماقتاس قونقوتان رۋىنىڭ كوسەمى شاراقا ءولدى، بىراق ونىڭ ۇجىمىنداعى، بەل بالاسى موڭلىك باستاعان ازدى-كوپتى كىسى وگەلىننىڭ توڭىرەگىندە قالدى. جانە ايتتىق، ەكى قايىن – ءدارىتاي مەن قۇشار بارلىق جۇرتىمەن. تاعى ءبىرتالاي اتاۋسىز قاۋىم. جينالىپ كەلگەندە قانشاما بودان. ەندى ەسۋگەي جەسىرى وگەلىن-قاتىننىڭ جانە ۇلكەن ۇل تەمۋجىننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسسا كەرەك ەدى. الايدا، ىلكىدە شاراقا قارت ايتپاقشى، بۇل اعايىندار دا تەمۋجىندى جاس كورەدى. داي-نويان بىردەن تانىعان «كوزىندەگى وت پەن جۇزىندەگى شۇعىلانى» اڭدامايدى. ال وگەلىن… امەنگەرلىك جونىمەن دارىتاي-وتشىگەنگە، ونى قالاماسا قۇشارعا بۇيىرۋى كەرەك. ەسۋگەيدىڭ ەكى باۋىرىنىڭ اۋەلگى ەسەبى دە وسىعان قۇرىلعانىن كورەمىز.
ءدارىتاي مەن قۇشار ەندى قايتپەك، ناقتىلاپ ايتساق، وگەلىننىڭ توڭىرەگىندە قالعان الاس-جاقىن اعايىن جۇرت قالاي جانە قانشا ۋاقىت بىرلىكتە بولماق؟ ءتۇيىندى شەشىم وگەلىننىڭ ەركىندە تۇرعان.
البەتتە، ەسۋگەيدىڭ ءولى دەنەسى اتا-بابا ءراسىمى بويىنشا، مىنگەن اتى، قارۋ-جاراعى، و دۇنيەگە كەرەكتى باسقا دا جابدىقتارىمەن، تەرەڭ قازىلعان كورگە تۇسكەننەن سوڭ، وگەلىن ءوز قولىمەن ارنايى وڭعۇن – مارقۇمدى بەينەلەيتىن ۇلكەن پۇت-قۋىرشاق جاسايدى، وعان تىرشىلىكتەگى ەڭ اسىل كيىمدەرىن كيگىزىپ، كوك كۇيمەنىڭ بۇرنادا ەر-تۇرمان، جاساق-جابدىق تۇراتىن سول جاق بوساعاسىنا ورناتادى، بالا شاعاسىمەن بىرگە الدىنا اس قويىپ، كۇن سايىن جوقتاۋ ايتادى. جىل ۋاعى تولعانشا. سودان سوڭ… وڭعۇن ورنىندا، بىراق جەسىردىڭ باسى بوس. ءدارىتاي مەن قۇشاردىڭ اۋزىنداعى قاقپاق تا كۇشىن ءجويادى.
كەيىنگى تىلمەن ايتقاندا، امەنگەرلىك سالت كۇشتى، بىراق بالالى جەسىردىڭ ەرىك، قۇقىعى ودان دا زور. اعانىڭ جەسىرىنە ۇيلەنۋ – ەركەك تۋىستار ءۇشىن پارىز سانالسا، ايەل ءۇشىن مىندەت ەمەس. ەشكىم دە زورلىق، زومبىلىق جاساي المايدى. دايەكتى جالعىز-اق مىسال. شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولە ولگەننەن سوڭ، تاقتا وتىرعان وكەتاي قاعان جەسىر سۇرعاقتان-قاتىنعا جاقىن قايىندارىنىڭ بىرىنە، اتاپ ايتقاندا، بولاشاق كۇيىك قاعانعا تۇرمىسقا شىعۋعا ۇسىنىس جاسايدى. جارلىق ەسەپتى. الايدا سۇرعاقتان: «بالالارىم جاس، ءوسىرىپ، جەتكىزۋىم كەرەك»، – دەپ باس تارتىپتى. قۇدىرەتتى قاعاننىڭ ءوزى كۇشتەي الماعان. كەرەي قىزى سۇرعاقتاننىڭ سونداعى ءتورت ۇلى: كەيىنگى موڭكە، قۇبىلاي، ارىق-بۇقا قاعاندار جانە قۇلاعۋ حان – الەمگە ايگىلى، ال سۇرعاقتاننىڭ ءوزى – شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تاريحىندا توركىنى قوڭىرات بورتەدەن سوڭعى، ءتىپتى، ونىمەن شەندەس، داناگوي، اسىلزات ايەل سانالادى. سونىمەن، قالاپ، تاڭداۋ عانا ەمەس، قانداي دا كۇيەۋدەن باس تارتۋ – بالالى جەسىردىڭ تولىق ەركىندە ەكەن.
بىزدە تاڭباعا تۇسكەن ناقتى دەرەك جوق، بىراق باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس كۇمانسىز اقيقات – وگەلىن-قاتىن تۋعان قاينىسى دارىتاي-وتشىگەننەن دە، نەمەرە قاينىسى، اتاقتى قۇشاردان دا باس تارتادى. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ وتىن وشىرمەيمىن دەسە كەرەك، ءتورت ۇلىنىڭ بولاشاعىنا، ونىڭ ىشىندە تەمۋجىننىڭ وزگەشە تالايىنا قالتقىسىز سەنسە كەرەك. ءسويتىپ، جالعىز قالادى.
بايسىز عانا ەمەس، بودان جۇرتسىز. سىن ساتىندە ىرىكتەلگەن، اۋەلگى قيىندىق كۇندەرى قاسىندا بولعان ازدى-كوپتى قاۋىم قانشا تۇردى، قاشان توزدى – ايعاقتى بەلگىسى جوق. بىراق اقىر تۇبىندە، ءسىرا، ءبىر جىل ءوتىپ، ەكىنشى جىلعا وزباي، قۇشار مەن ءدارىتايدىڭ قاباتىمەن كەتۋى دە انىق.
جاسى قايتپاعان، ءجۇزى سولماعان، ءوڭى ءتۇزۋ، ونىڭ ىشىندە ۇلكەنى ايداي ارۋ ەكى جەسىر شيتتەي جەتى بالامەن بىرگە ەن دالادا، كوشكەن جۇرتتا قالا بەرەدى. بولاشاعى بۇلدىر. ءتىپتى، ساۋلەسىز تۇنەك.
كىم كىنالى؟ وگەلىن ەمەس. نەمەرە باۋىرلارىنان باس تارتقان قۇشار. بىرگە تۋعان اعاسىنىڭ بار بالاسىن تارىك ەتىپ، تارشىلىقتا، قورعانسىز، اش-جالاڭاش قالدىرعان ءدارىتاي.
كەيىن ەكەۋى دە، ەر جەتكەن، اتقا مىنگەن، ەل-جۇرتىن ۇيىستىرا باستاعان باۋىرلارى شىڭعىس حانمەن بەتتەسەدى. قۇشار ءبىراز ۋاقىت قول جالعاپ، جارلىعىندا بولىپتى. ال ءدارىتايدا بەت جوق ەكەن. اۋەلگى، ىشكى سوعىستاردا ۇنەمى ىنىسىنە قارسى توپتا بولادى. اقىرى ەكەۋى دە وزدەرىنە لايىق تاعدىرىن تاپقان.
جەتىمدەر مەن جەسىرلەر
دۇنيەدەن مەزگىلسىز وتكەن ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇيەلمەنى، اۋەلدە جاڭا ۇلىعىنا ويىسقان بودان جۇرتى جارىلا كوشىپ، ودان سوڭ ءدۇدامال، تاۋانسىز باسقا كىسىلەرى دە جىرمىشتالا توزىپ، ەڭ اقىرىندا، جەكە باسىنىڭ كۇندىك پايداسىن عانا ويلاعان، ادامدىقتان تىس نەمەرە تۋىستارى دا ىرگەسىن ءبولىپ، قورعانسىز، زاعيپ جاعدايدا ەسكى جۇرتىندا سوپا باستارى عانا قالىپتى. جالعىزدىق، دارمەنسىزدىك ۇستىنە تاقا بەيشارا بولاتىنى – تىرشىلىكتىڭ بىردەن-بىر كوزى سانالاتىن قاجەتتى مالى جانە جوق. البەتتە، كەزىندە ەل باستاعان، قول باستاعان، قارىم-قايراتى كەمەل ەسۋگەي داۋلەتسىز بولماعان. مىڭعىرماسا دا، ءتورت تۇلىگى تۇگەل. سونىڭ ءبارى جۇدا. ءسىرا، نەگىزگى بولىگىن، بالكىم، تۇگەلگە جۋىعىن باستاپقى، تارعۇتاي-قىرىلتۇق جانە ونىڭ توبىنداعى بۇزاقار جۇرت بارىمتالاپ اكەتتى; ودان سوڭعى دارىتاي-وتشىگەن ءبارى دە مەنىڭ ەنشىم، ماعان تيەسىلى دەپ، ءتۇپ كوتەرە ايداپ جونەلدى. قايتكەندە دە، ەسۋگەي-باحادۇردىڭ جىل ۋاعى وتەر-وتپەستە ارتىنداعى جەتىم-جەسىرلەر ساۋىنى جوق، سويىسى جوق تاقىر كەدەي، شەكتەۋلى ءمىنىس كولىگىنەن بوتەن مال اتاۋلىدان ادا. ەن دالادا اشتان ءولۋ عانا قالىپتى.
ءراشيد-اد-دين ەسۋگەي اۋلەتىنىڭ بۇل كەزدەگى قونىسى – ونان مەن كەلۇرەننىڭ شەگى دەپ كورسەتەدى. بۇرقان-قالدۇن ەتەگى دەپ ناقتىلاي تۇسەدى «التىن توپشى». ەسۋگەيدىڭ ەجەلگى جۇرتى، ايتتىق، زادى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ دە تۋعان ءوڭىرى.
قالىڭ ەلدەن جىراق قالسا دا، قارۋ ۇستاپ اتقا مىنەر، اڭ اۋلاپ، ولجا تۇسىرەر ەرەسەگى بار وتباسى مولشىلىققا جەتپەگەنىمەن، بار ۇنەمىن ايىرار ەدى. ال قارالى، قايعىلى ۇيەلمەننىڭ باس كوتەرەر ۇلكەنى تەمۋجىن نەبارى ون ءۇش جاستا. قالعان بالالار ءتىپتى كىشكەنتاي. بىراق اقىلى ارتىق، جىگەرلى جانە ارنەگە قابىلەتتى وگەلىن-ايكەننىڭ ارقاسىندا ەسۋگەي اۋلەتى بار قيىندىقتان امان ءوتتى دەپ اتاپ ايتادى «جيناقتى تاۋاريح».
ال «قاستەرلى شەجىرە» ءبىرشاما ءباجايلاپ سىپاتتاعان. سانالى تۋعان وگەلىن-انا بۇقتاعىن بەرىك بايلانىپ، كويلەگىن كوتەرە بۋىنىپ، ونان وزەنىن ورلەپ، قۇلداپ قاراقات جينادى، دولانا، مويىل تەردى، كۇندىز توقتاماي، تۇندە تىنشىماي، تالعاجاۋ تاۋىپ، بالا-شاعاسىن اسىرادى. سۇلدەرلى تۋعان وگەلىن-انا سارى دالاعا شىعىپ، كەلتە ىستىكپەن سارىمساق، جاۋقازىن ارشىپ اكەلدى، قالدۇن-تاۋعا كوتەرىلىپ، سامىرسىن تاياقپەن ءسۇدىن مەن كىشىگەننىڭ تامىرىن قازىپ الىپ، بالالارىنا بىلامىق قايناتىپ بەردى، دەپ تولعايدى. بالالار دا قاراپ قالمايدى. ونان-انانىڭ جاعاسىندا وتىرىپ، ىلگەكتى قارماق جاساپ، ايدىننان ءىرى بالىقتار ۇستادى، تاياز بالدىردان سۇزەكتى تارتىپ، شاباق بالىقتار ۇستادى، بار تابىسىن شەشەلەرىنىڭ اۋزىنا توسىپ، الپەشىنە العىسىن قوستى، دەيدى. ارينە، ۇيەلمەن باسىنا تۇسكەن بار قيىندىقتى سوچيگىل-ەنە بىرگە كوتەرىستى.
ءوسىلايشا، كۇندەلىكتى تىرشىلىك جولىنداعى اۋىر ازاپ استىندا، شاماسى تاعى ءبىر جىل وتەدى. اقىرى، ونسىز دا قامكوڭىل اۋلەت باسىنا توتەنشە قايعى ءتۇسىپتى.
«قاستەرلى شەجىرەنىڭ» بايانى بويىنشا، ءبىر كۇنى تەمۋجىن مەن قاسار، بەكتەر مەن بەلگۇتاي تورتەۋى قارماق سالىپ وتىرادى. تەمۋجىن مەن قاساردىڭ قارماعىنا تىم ءىرى سوقوسۇن (شوقىر؟ اقسەركە؟) بالىق تۇسەدى. بۇرنادا ەشكىمگە ءدال مۇنداي كورنەكتى ناپاقا ىلىنبەسە كەرەك. بىراق قۋانىش اياعى قىرسىققا ۇلاسىپتى. سول ارادا بۇل بالىقتى تەمۋجىن مەن قاساردان بەكتەر مەن بەلگۇتاي تارتىپ الادى. تارتىپ الدى دەپ ايتادى «قاستەرلى شەجىرە» جانە ونىمەن ساباقتاس «التىن توپشى». قانشالىق قيسىندى، مۇمكىن بە؟
تەمۋجىن – ەسۋگەيدىڭ ۇلكەنى دەدىك. ال بەكتەر – قاسارمەن شامالاس، اسسا ەكى ارالىقتا. بەلگۇتاي بۇل ۇشەۋىنەن دە كىشى. شىڭعىس حاننىڭ تۋمىسى ءىرى، ءبىتىسى بەرىك، ەگدە تارتقان شاعىنىڭ وزىندە قۋاتى قايتپاعان، ياعني، اۋەلدەن-اق كۇشى مىعىم. ال قاسار الىپ دەنەلى، ايرىقشا قايراتتى، ساداق تارتقاندا قارىمى قاتتى، تىرشىلىگىندە اڭىزعا اينالعان باحادۇر، ەسەبى، بالا كەزىندە دە تىم ءالجۋاز بولماعان. انا ەكەۋى بۇل ەكەۋىنەن قالايشا باسىم تۇسپەك؟ البەتتە، بەكتەر بىرەر جاس كىشىلىگىنە قاراماستان، بولمىسى تەمۋجىن مەن قاساردان دا زور، جارالمىشتان ەرەسەن كۇشتى بولسا. نەمەسە… كەيبىر باتىس زەرتتەۋشىلەرى وپ-وڭاي سەبەپ تاپقان. بەكتەردىڭ جاسى – تەمۋجىن مەن قاساردان كوپ ۇلكەن، ال بەلگۇتاي سوعان تەتە. دەمەك، بۇل ەكەۋىنىڭ اناسى سوچيگىل بۇرىن تۇسكەن، ۇلكەن ايەل، ايتپەسە، تومەنشىك قۇما، دەيدى. ەشقانداي قيسىنى جوق. ايتتىق، ءتۇز جۇرتىنىڭ ەجەلگى عۇرپىندا ءناسىل، تەگىنە قاراماستان، ءبىرىنشى كەلگەن ايەل – بايبىشە، جانە، توسەكتەس قۇما تۇگىلى، ەسىكتەگى كۇڭنەن تۋسا دا، بالا اتاۋلىنىڭ قۇقىعى تەڭدەس. (ەگەر كەيىنگى شىڭعىس حاننىڭ بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلى ەرەكشە اتالسا، بۇل ولاردىڭ ارتىقشا بولمىسىنان; ەكىنشى ايەل قۇلان-قاتىننان تۋعان، جاسى كوپ كىشى قۇلقان قاي جاعىنان دا العاشقى تورتەۋمەن تەڭدەس سانالعان.) ال قارۋى اسقان زورلىق جونىنە كەلسەك، بالا تەمۋجىن، كەيىندە ءجۇز، مىڭ مارتە كورىنگەندەي، قانداي دا ءبىر قورلىققا كونەتىن جان ەمەس، وزگەشە نامىس پەن كەنەۋسىز جىگەردىڭ تۇلعاسى. بىراق ۇيگە، اناسى مەن باۋىرلارىنا اپارۋعا تيىس ۇلكەن بالىقتى تالاس، توبەلەسسىز بەرە سالادى. (تارىزى، بەكتەر مەن بەلگۇتاي ورتاق قازانعا سالماي، جەكە وزدەرى عانا جەمەك.) اقىلى دا، امالى دا مول تەمۋجىننىڭ سىلتاۋدى سەبەپكە اينالدىرماق وزگەشە ەسەبى بار. اناۋ ەكەۋى بۇدان بۇرىن، وسى كەشە عانا، قاسار اعاش وقپەن اتىپ تۇسىرگەن الدەبىر تورعايدى تاعى تارتىپ العان ەكەن. وندا دا ۇرىس، توبەلەسسىز. سىڭايىنا قاراعاندا، بەكتەر: «اكەل بەرى، مەن الام! – دەگەن، وكتەم ۇنمەن. – ايتپەسە…» نە ىستەمەك؟
ءوسى ورايدا ل.گۋميلەۆ كوپشىلىك ماماندار ماقۇل كورگەن، توتەنشە ءبىر تۇسپال ايتىپ ەدى. تارعۇتاي-قىرىلتۇق ەسۋگەيدىڭ اۋلەتىن جۇرتقا تاستاپ كەتسە دە، كوڭىلدەن تىس قالدىرماعان. جاس تا بولسا جانى وتتى تەمۋجىندى قاۋىپ كورىپ، ونىڭ ءاربىر باسقان ءىزىن، ايتقان ءسوزىن باقىلاپ وتىرۋ ءۇشىن… ءىنىسى بەكتەردى تىڭشى قىلىپ قويعان! ءبىزدىڭ وسىعان ۇستەمە رەتىندە ايتارىمىز – ساتقىن عانا ەمەس، اقىلسىز، توپاس بەكتەر ءوزىنىڭ بۇل ەرەكشە جاعدايىن ەشقانداي جاسىرماي، كوپە-كورنەۋ وكتەمدىك جولىنا پايدالانادى. ءسىرا، وكىرەڭدەپ سويلەيدى، ۇنەمى قورقىتىپ-ۇركىتىپ وتىرادى. تەمۋجىن بۇل زىمىستان جاعدايعا اۋەلدە ىشتەن تىنعان، اڭداپ سويلەپ، بايقاپ جۇرگەن، ويىنشىق ەسەپتى تورعايدى ىركىلمەي بەرگەن، شوقىر بالىق تا ەڭ سوڭعى تالعاجاۋ ەمەس، بىراق شىدامنىڭ شەكتەن شىققان تۇسى، ەندى بار اشۋىن ىشكە بۇگىپ، ۇلكەن بالىقتى ۇلكەن شارۋاعا قاجەتتى ۇلكەن قارماقتىڭ جەمى رەتىندە پايدالانۋ ءۇشىن، جانجال-توبەلەسكە باسپاعان. بىراق ۇيگە بارىپ، اناسىنا ەسكەرتۋ، ناقتى ءىستىڭ ءوزىن ەمەس، ەمەۋرىنىن ءبىلدىرۋ كەرەك ەكەن. جانە، ءسوز جوق، ەڭ الدىمەن، ويلاعان ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ جولىن قاسارعا ۇعىندىردى. كەيىنگى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر شامالاعانداي، جالعىز ءوزىنىڭ جاعدايى جەتپەگەننەن ەمەس. ەكى ەرەسەك ۇل كەلىسىپ، بىرىگىپ، ۇلكەن شاڭىراق اتىنان جۇزەگە اسىرعان شارۋا رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن.
ء<dىv alىgn=”center” style=”color: #000000;”>العاشقى قان
ء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>تەمۋجىن مەن قاسار ۇيگە كەلىپ، شەشەلەرى وگەلىنگە وزدەرىنىڭ رەنىشىن ايتادى. اعايىندى بەكتەر مەن بەلگۇتاي بىزگە ۇنەمى زورلىق جاسايدى دەپ، بۇگىنگى جانە بۇرناعى وقيعانى اراعا تارتادى. وگەلىن كوڭىلىنە كىربىڭ العانىمەن، بالا-شاعانىڭ ادەپكى داۋ-دامايىنا بالاپ، بۇل سوزدەرگە ونشا ءمان بەرە قويماپتى. «بىر اكەدەن تۋعان اعا-باۋىرلار بولا تۇرا نەگە سىيىسپايسىڭدار؟ بىزدە كولەڭكەدەن باسقا سەرىك جوق، قىل قۇيرىقتان باسقا قارۋ جوق. انا تايجۋىت اعايىندار قانشاما قىساس جاسادى، ەسەمىزدى قالاي قايتارامىز دەپ جۇرگەندە سەندەردىڭ بەرەكە-بىرلىكتەرىڭ نەگە كەم؟ باعزىداعى الان-قۇبا-انانىڭ بەس ۇلى سياقتى بۇزىلدىڭدار. اقىر ءتۇبى ناق سولارداي ىنتىماق-ۇجىمدى بولمايسىڭدار ما. رەنىش-ارازدى قويىڭدار!» – دەپتى.
بەرىك شەشىمگە كەلگەن تەمۋجىن مەن قاسار قايىرا ءۋاج ايتپايدى. ساداقتارىن الىپ، جىلىسا شىعىپ كەتەدى. بەكتەر توبەشىك باسىندا، اقتالى توعىز شابداردى قاراۋىلداپ وتىر ەكەن. تەمۋجىن مەن قاسار، ءبىرى – الدان، ءبىرى – ارتتان، وقتارىن كەزەنىپ، ءتونىپ كەلگەندە ءوزىنىڭ قاتال ۇكىمگە كەسىلگەنىن بىردەن اڭدايدى. «تايجۋىتتان كەك قايتارۋعا شامامىز جەتپەي جۇرگەندە، نەگە عانا مىنا مەنى كوزگە تۇسكەن قىلشىق، تىسكە قىستىرىلعان ءسىڭىر ەسەپتى كوردىڭدەر؟ سونشاما نە جازىعىم بار ەدى؟» – دەيدى. ايارلىق پا، الدە ءوزىن شىنىمەن كىناسىز سانادى ما. بالكىم، وكتەم تۇرعان تايجۋىتپەن جالعاسۋ، تارعۇتايدىڭ ىعىنا جىعىلا وتىرىپ، ۋاقىت ۇتۋدى ويلاعان با؟ قايتكەندە دە تەمۋجىننىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان العاندا، بەكتەر ايىپتى. جەكە باس زابىرىمەن قاتار، بۇكىل تۋعان اۋلەتىنە وپاسىز ساتقىندىق جاساپ وتىر. بەكتەر ساداق كەزەنگەن، ءتىلسىز، جاۋاپسىز ەكەۋىنىڭ جىبىمەسىن، نيەتىنەن قايتپاسىن كورىپ، اجالعا مويىن ۇسىنىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى دەيدى. «ەندى بەلگۇتايعا زارار جاساماڭدار. وشاعىمىز وشپەسىن!..» – دەپتى بار بولعانى. تەمۋجىن مەن قاسار تاستاي قاتقان قالپى، بەكتەردى الدى، ارتىنان قاباتتاسا اتىپ جىعىپ، ولىكتى سول ارادا قالدىرىپ، جوندەرىنە كەتە بەرەدى.
ەكەۋى اقىرىندا ۇيگە كەلگەندە، اسىنعان ساداق، تۇنەرگەن جۇزدەرىنە قاراپ، وگەلىن-انا نە سۇمدىقتىڭ بولعانىن بىردەن تانيدى. «جاۋىزدار!.. – دەيدى جان داۋسى شىعىپ. – قورعانىمىز قۇلاپ، قايعىعا باتىپ وتىرعاندا قارالى ءىس قىلدىڭدار! – بۇدان سوڭعى ءسوز تەمۋجىنگە ارنالادى. – مىناۋ مەنىڭ قىزۋ قۇرساعىمدى جۇلقىنا جارىپ شىققاندا ۋىسىنا قان شەڭگەلدەپ كەلىپ ەدى. ەندى ەنەسىنىڭ ەمشەگىن قوسا شاينايتىن قۇتىرعان كۇشىكتەي، بوتاسىنىڭ تىرسەگىن قيعان اش بۋراداي، تاس قاپقان قارا قابلانداي، توڭىرەگىن تىرىدەي جالماعان ىنساپسىز ايداھارداي، وشپەس زۇلىمدىق جاسادىڭ!» – دەپ، اشۋ-ىزامەن كوپ ۇرىستى، دەيدى «قاستەرلى شەجىرە». «كوپ ۇرىستى جانە ەسكىلىكتى ءسوز تارقاتتى، ۇلاعاتتى كەڭەس ايتتى». ماناعى ءبىر ۇلگىسىمەن: «بىزدە كولەڭكەدەن باسقا سەرىك جوق، قىل قۇيرىقتان باسقا قارۋ جوق; تايجۋىتتان ەسەمىزدى قايتارا الماي جۇرگەندە وسىلاي اراز-قۇراز بولساڭدار، قايتىپ ءومىر سۇرەمىز، قايتىپ جەتىسەمىز؟!» – دەپ بارىپ ءباسىلادى.
وگەلىن ءسوزى، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر نۇسقاعانداي، ءداستۇرلى قارعىس ەمەس. ۇرىس-سوگىستەن گورى وي سالۋ، ەسكەرتۋ باسىم. تەمۋجىن مەن قاسارعا قاراتا ايتىلعانىمەن، بالاسى ولگەن سوچيگىلگە ارنالعانداي. ايىپتاۋمەن قاتار، اقتالۋ. اقىرى ءجايما-شۋاقپەن ءبىتتى. ال اۋەلگى، ءبىز ىقشامداپ بەرگەن، ەپيكالىق تولعاۋ تۇرىندەگى ۇزاق مونولوگتى ءباجايلاپ، قايتا ءبىر قاراساق، تەمۋجىن تاعى ءبىر تۇستا «اشۋىن باسا الماعان ارىستانعا» ۇقساتىلادى، «بۇلىڭعىردا شاپقان بورىگە» تەڭگەرىلەدى، «جەدەلىنەن ۇمتىلاتىن جولبارىسپەن» شەندەستىرىلەدى. دالالىق ەجەلگى ەپوستا، حالىقتىڭ بايىرعى جانە كەيىنگى ۇعىمىندا ارىستان مەن جولبارىس تەك قانا ۇنامدى تەڭەۋ رەتىندە كورىنەدى، ال شەنە-بورىنىڭ ءجونى ءتىپتى بولەك – ەرلىك پەن مارتتىك بەينەسى. وگەلىن ەڭ اقىرىندا تەمۋجىندى «ۇيالى اپانىن قورعاعان قورقاۋعا» ۇقساتادى; قورقاۋ قاشاندا ۇنامسىز كەيىپتە، جەبىر ءارى جيرەنىشتى جانە تاۋانسىز ماقۇلىق، بىراق وسى قورقاۋدىڭ ءوزى ۇيەلمەن-ۇياسىنا جاۋ شاپقاندا جۇرەكتى شىعىپ، ايانباي قورعانادى ەكەن. كەرەك دەسەڭىز – تەمۋجىننىڭ «قان شەڭگەلدەپ تۋعانىن» ەسكە سالۋدىڭ ءوزى ونىڭ زۇلىمدىق بولمىسىن ەمەس، ەر تۋعان، قايتپاس ءبىتىمىن قايىرا ەسكە سالۋ ەسەپتى.
وگەلىن تۇرشىگە تۇرا قارعىس ايتپايدى. تۋعان ۇلى قازاعا ۇشىراعان سوچيگىل دە ىرگەسىن اۋدارىپ، بولىنە كوشپەيدى. بەلگۇتاي ەكى اعاسى مەن ءىنى-قارىنداسىنىڭ ورتاسىندا جۇرە بەرەدى (كەيىندە شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى) . تەمۋجىن مەن قاسار دا ەشقانداي جازاعا تارتىلمايدى. دەمەك، بەكتەردىڭ جاندايشاپتىق قىزمەتى ءبىر شاڭىراق استىنداعى ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە بەلگىلى بولعان. ورايسىز قازانى ماقۇلداماسا دا، وپاسىز ءىستىڭ زاڭدى ءتۇيىنى رەتىندە قابىلداپ، جاڭاشا جاعدايدى ەرىكسىز ءمويىندايدى.
ءبىز بايانداپ، تۇيىندەپ وتىرمىز، شىن مانىسىندە ءداپ وسىنداي وقيعا ومىردەن ءوتتى مە ەكەن؟ كۇمان ايتۋعا بولادى. «جيناقتى تاۋاريحتا» جوق. تۇسىنىكتى جاعداي دەيىك، ءراشيد-اد-دين شىڭعىس حان اۋلەتى عازان حاننىڭ جارلىعىمەن جازعان ساراي تاريحشىسى. التىن ۇرىقتىڭ اتاسى، حانداردىڭ حانى، ۇلى قولباسى، بالا كەزىندە، قانداي سەبەپپەن بولسا دا، تۋعان باۋىرىنىڭ قانىن توككەنى… سىرتتاي قاراعاندا، ونشاما ۇنامدى ءىس ەمەس. سونداي-اق «قاستەرلى شەجىرە» دە، ارقيلى اۋانى بولعانىمەن، وسىنشاما شەرگەز اڭگىمەنى ويدان قوسۋى نەعايبىل. تۇپتەپ كەلگەندە، شىڭعىس حان اسقارالى تۇلعا رەتىندە كورىنەدى عوي. دەمەك، ءراشيد-اد-دين ورايسىز وقيعانى اتتاپ وتكەن. بىلە تۇرا. وعان دالەل – ەسۋگەي اۋلەتىنىڭ ارنايى كەستەسىندە تەمۋجىننەن كەيىنگى، بەسىنشى ۇل بەلگۇتايدىڭ قاتارىندا تاعى ءبىر ورىن بار، تولتىرىلماي، بوس قالعان. ارينە، بەكتەر.
ەجەلگى دالا راسىمىندە، سول دالانىڭ ەڭ وزىق ءداستۇر-سالتى بويىنشا تاربيە الىپ، قالىپتاسقان ءجاس-وسپىرىم تەمۋجىن – كەيىنگى شىڭعىس حاننىڭ بەرىك نانىمى بويىنشا، كەز كەلگەن كىسىنىڭ ەڭ اۋىر ايىبى – ساتقىندىق. ءوز توبى، ءوز جۇرتى تۇرىپتى، ۇيەلمەن-وتباسىنا وپاسىزدىق جاساعان بەكتەر، ەت-جاقىن، تۋعان باۋىرلارى تارابىنان ەڭ اۋىر جازا – ولىمگە كەسىلدى. تەمۋجىن ءوز ۇكىمىن تۋرا، ادىلەتتى ساناعان جانە قولى قالتىراماي جۇزەگە اسىرعان. قاساردى قاتارىنا تارتۋ ارقىلى جەكە شەشىم ەمەس، بۇكىل اۋلەتتىڭ توقتامى رەتىندە كەيىپتەيدى. جازا قانشاما قاتال بولعانىمەن دە، شاڭىراق قامقورى، تۋعان انالارى، پاراساتتى وگىلەن قارالاپ ايىپتاي المايدى، مۇسكىننىڭ اناسى، كىشى شەشە سوچيگىلدىڭ ءوزى دە شەرىن جەڭىلدەتەر، ۇلىن اقتار تولىمدى ءۋاج تابا الماعان.
ۇلكەن شاڭىراق يەسى رەتىندە وكىمىن بەكىتكەن تەمۋجىن، مىنەزى قانشاما قاتتى بولعانىمەن، قاندى قازاعا قايىسپادى، قامىقپادى دەپ ايتۋ قيىن. سونىمەن قاتار، بۇكىل ۇيەلمەن اۋلەتتىڭ سىرتقى قايعىسى ىشكە تۇسكەنى، بۇرىنعىدان ارمەن شيرىعىپ، بۋلىققانى، ەندى سىرتتان كەلۋگە تيىس، جالپىعا ورتاق جاڭا ءبىر قاتەردى كۇتكەنى تاعى كۇمانسىز…
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dىv alىgn=”center”>اجىرعى
<dىv alىgn=”left”>ارادا تاۋلىك ءوتىپ، اپتا وزباي، تارعۇتاي-قىرىلتۇق تورعاۋىت جاساعىمەن دۇبىرلەتىپ جەتىپ كەلەدى. «قوزىلار اياقتاندى، كەبە كوتەرىلدى» دەپ شىققان ەكەن. ياعني، ەسۋگەيدىڭ ۇلدارى ءوستى، ال تەمۋجىن ەرجەتتى دەپ. سولاي، نەمەسە سوعان جاقىن. ايتسە دە، «قاستەرلى شەجىرە» تاراتىپ ايتپاعان نەگىزگى سەبەپ – بەكتەردىڭ ولىمىنە بايلانىستى.
جاۋ قاراسىن الىستان شالعان قورعانسىز ايەلدەر مەن ۇلكەندى-كىشىلى بالا-شاعا ۇرەي بۋىپ، ىرگەدەگى ورمانعا قاراي قاشادى. قالىڭعا جەتىپ، شەپ قۇرۋعا تىرىسىپتى. بەلگۇتاي اعاش كەسىپ، قورمال جاسادى، قاسار اتىسا باستادى، ال كىشكەنتاي قاشىعۇن، تەمۋگە مەن تەمۋلىن ۇشەۋى قالىڭ بۇتا اراسىنا جاسىرىندى، دەپ سىپاتتايدى «قاستەرلى شەجىرە» مەن «التىن توپشى». بۇل قاتاردا ايەلدەردىڭ جانە تەمۋجىننىڭ اتى اتالمايدى. ارينە، ولار دا قاراپ تۇرعان جوق. تەمۋجىن عانا ەمەس، وگەلىن، سوچيگىل شەشەلەر دە ساداققا قول سالۋعا تيىس.
سىڭايىنا قاراعاندا، ەكى تاراپتان دا وق شىقپاعان، تارعۇتاي-قىرىلتۇق بىردەن-اق ءوزىنىڭ تالاپ-ماقساتىن العا تارتادى. «بىزگە تەمۋجىندى شىعارىپ بەرىڭدەر، باسقالارىڭا قىساس جوق!» – دەپتى. وسىدان سوڭ تەمۋجىن اتىنا قامشى باسىپ، سىتىلا جونەلدى دەيدى. كەشىرەك اڭداپ قالعان تايجۋىتتار جابىلا قۋسا دا جەتىپ ۇلگەرمەيدى، تەمۋجىن بۇرقان-قالدۇننىڭ تەرگۇنە بيىگىنە ورلەپ، نۋ جىنىسقا كىرىپ كەتەدى. ىزدەن اداسقان قۋعىنشىلار ورماندى شوقىنى اينالا قورشاپ، اڭدىپ جاتتى دەيدى.
تەمۋجىن تومەن دە تۇسپەي، سىرتقا دا شىقپاي ءۇش كۇن كۇتەدى. اقىرى، جاۋ كەتكەن بولار دەپ، اتىن قيالاي جەتەكتەپ كەلە جاتسا، جۇيرىگىنىڭ ەرتوقىمى ايىل، ومىلدىرىگىمەن قوسا، سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالىپتى. تەمۋجىن: «ايىل اعىتىلماسا دا، بوساڭسۋى مۇمكىن، ال بىتەۋ ومىلدىرىك قالايشا سىرعىماق؟ ءسىرا، ماعان ءتاڭىرىنىڭ ءوزى يشارا بىلدىرگەنى!» – دەپ، كەيىن قايتىپتى. تاعى ءۇش كۇن كۇتەدى. تاعى دا ءتۇسىپ كەلە جاتسا، شىعا بەرىس جولىندا ءبىتىمى قوس كەيىپتى، ۇلكەن، اپپاق دوڭبەك تاس كەپتەلىپ قالىپتى. «تاڭىرىمنىڭ ءوزى توقتاتىپ تۇر…» –دەپ كەرى بۇرىلىپ، جانە ءۇش تۇنەيدى. اقىرى، اشالاڭ-ارىق قالىپتا توعىز كۇن وتكەرگەن سوڭ: «ادىردا اتاۋسىز ولگەنشە، جازىدا جاعالاسىپ وتەيىن!» – دەپ، تاۋەكەل قىلادى. ماناعى ۇيدەي قوجىر دوڭبەكتى اينالا بىتىسكەن تال-شىلىكتى كەزدىگىمەن وتاپ جولىن تازارتىپ، اتىن ەڭىستەن تايعاناقتاتا جەتەلەپ، قالىڭنان شىعا كەلسە، تايجۋىتتار ءالى كۇنگە اڭدىپ وتىر ەكەن، جابىلا قورشاپ، باس سالىپ ۇستاپ الادى. ۇستاپ الىپ، كىرىپتار قالىپتا تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ جۇرتىنا الىپ بارادى.
تارعۇتاي-قىرىلتۇق تەمۋجىن-بالانىڭ موينىنا «قاڭعا-بۇعاۋ» – كەيىنگى قازاقشا اجىرعى كيگىزىپ، ەركىن قوزعالماس، ەشقانداي قارۋ جاساي الماس دارمەنسىز قالىپقا تۇسىرەدى دە، ءمۇساپىر تۇتقىن رەتىندە اۋىل ارالاتىپ، ءار كۇنى ءبىر ۇيگە قوندىرادى. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، ەسۋگەي ۇلىنىڭ كىم ەكەنىن جالپى جۇرت كوڭىلىنە ءتۇيىپ، قورقىپ، تۇرشىگىپ وتىرۋى ءۇشىن، ەڭ باستىسى – تۇتقىن بالا ەشبىر اداممەن جۇعىسىپ كەتپەسى، ۇيرەنشىكتى راقىم كورمەسى ءۇشىن. جانە قاي ۇيدە قالاي قابىلداعانىن ءجىتى تەكسەرىپ تۇرسا كەرەك.
ءتۇز جۇرتىنىڭ عۇرپىندا بەيبىت جاعدايدا كىسى ءولتىرۋ – ەڭ ۇلكەن قىلمىس سانالادى. ونىڭ ۇستىنە تەمۋجىن – كەشەگى ايبارلى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلى، قابۇل-حان اۋلەتى، كەرەك دەسەڭىز، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ وزىمەن التىنشى اتا – قايدۋ-حاننان تابىساتىن جاماعايىن تۋىس. بىراق الدەبىر بالىققا تالاسىپ، تۋعان ءىنىسىن اتىپ تاستادى دەگەن اۋىر ايىبى بار. ونىمەن بىرلەس قاسار قانداي دا جازادان تىس بولىپ شىقتى. انىعىندا، تەمۋجىننىڭ ەڭ ۇلكەن كىناسى – «كوزىندە – ۇشقىن، جۇزىندە – نۇر»، ول دا قياتتىڭ ەجەلگى حاندارىنىڭ اۋلەتى رەتىندە بولاشاقتا بيلىككە تالاسۋى مۇمكىن، تىم قۇرسا، ءوسىپ جەتىلە كەلە، ويراندالعان، تونالعان وشاعىنىڭ ەسەسىن قايىرۋ ءۇشىن الدەبىر بۇلىك ۇيىمداستىرسا نەسى بار. سوندىقتان دا تەمۋجىننەن قۇتىلۋ كەرەك ەدى. ارىتىپ، ارشاتىپ، اۋرۋ-سىرقاۋلى قىلىپ، دىڭكەلەتىپ، «ءوز اجالىنان» ءولتىرۋ، ولمەسە دە، جىگەرىن جاسىتىپ، ساعىن سىندىرىپ، قورقاق، جاسىق، يسالماس بەيشارا قىلىپ شىعارۋ. قايتكەندە دە اياۋشىلىق جوق.
موينىنا اجىرعى كيگىزىلگەن، قولى اۋزىنا جەتپەيتىن تەمۋجىن-بالا اش-جالاڭاش قالپىندا، كۇن سايىن ءبىر ءۇيدىڭ بوساعاسىنا تۇنەپ، قيسىنىنا قاراعاندا، كوكتەمەدەن جازعىتۇرىمعا دەيىن، التى-جەتى اپتا بويى كىرىپتار كۇي كەشەدى. قاڭعا قاجاعان موينى قوتىرلانىپ، ءىرىڭدى جاراعا اينالىپتى. وسى ارادا «قاڭعا-بۇعاۋ» تۋراسىندا ازعانا دەرەك. بۇل اتاۋلى مويىنتۇرىق-قولاۋدىڭ ارعى زامانداعى قالىبى قانداي بولعانى ناقتى دەرەكسىز. كەيىنگى، ورتاعاسىرلىق مينياتيۋرالار ارقىلى جەتكەن سۋرەتىنەن الىس بولماسا كەرەك. بۇل – كادىمگى، جۋانتىق ايىر اعاش، ەكى باسىندا تاعى دا ايىر بۇتاقتارى بار. ۇلكەن ايىر تۇتقىننىڭ موينىنا كيگىزىلىپ، كولدەنەڭ باستىرىقپەن بەكىتىلەدى، قالعان ەكى بۇتاقتىڭ الگىندەي تۇيىقتالعان قوس ايىرىنا بىلەزىكتەپ، ەكى قول (نەمەسە، جازانىڭ جەڭىلىنە وراي، بىرەۋىنە عانا، ءبىر قول) سۇعىلادى; قول يلىكپەگەن قالپىندا تۇرماق، ال مويىن ارلى-بەرلى بۇرۋعا كەلمەيدى، جاتىپ-تۇرۋ ازاپ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. البەتتە، كەشەگى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلىن، باسقانى قويعاندا، نەبارى ون ءتورت جاستاعى جەتكىن بالانى اياپ، مۇسىركەيتىن، مۇمكىندىگىنشە جاعدايىن جاساپ، مەحناتىن جەڭىلدەتۋگە تىرىساتىن كىسىلەر جوق ەمەس، الايدا، ءبارى دە قاتاڭ باقىلاۋ استىندا، ءبارى دە تارعۇتايدان قورقادى. ايتكەنمەن، قاۋىپ-ۇرەيىن جەڭگەن جاناشىر ادامدار دا ۇشىراسپاي تۇرمايدى. سونىڭ ءبىرى – كۇيەۋى كىرمە مەركىت، ءوزى تايجۋىت توركىندى تايجۋ-ەگەشى دەيتىن كەمپىردىڭ ەسىمى ساقتالعان. ۇيىنە اينالىپ قونعان سايىن تەمۋجىننىڭ قانتالاپ، قوتىرلانعان موينىنا ماي جاعىپ، اعاش پەن ارالىققا جۇقا، جۇمساق كيىز سالىپ، البەتتە، تاماعىن دا تاۋىرلەپ بەرىپ، ءشاشىن تاراپ، بيت-سىركەدەن ارىلتىپ، قادارىنشا قامقورلىق جاسايدى ەكەن.
جەر تۇرلەنىپ، جۇرت مامىرلاپ، جايلاۋعا ەندەي قونعان مەزگىل، ون التىسىنان تولعان اي دوڭگەلەنە قىزارىپ تۋعان كۇنى اۋىلدا ءداستۇرلى جاز مەرەكەسى وتەدى. ءتۇن بولىپ، توي تارقاپ، جۇرتتىڭ ءبارى بوساڭسىعان ءبىر مەزەتتە، تەمۋجىن، ءسىرا، كەزەكتى قونالقا ۇيىنە اپارا جاتقان كۇزەتشى جىگىتتى مويىنتۇرىق اعاشىمەن باسىنان ءبىر-اق ۇرىپ ەستەن تاندىرىپ، تۇرا قاشادى. وناندى ورلەگەن توعايعا كىرە بەرە، بۇل جاقتان كورىنىپ قالارمىن دەپ، تۇپا-تۋرا سۋعا كەلىپ ءتۇسىپتى. وزەننىڭ بيىك جارقاباعىنىڭ استىندا، اجىرعىسىن اعىسقا بەيىمدەي، ۇزىنىنان سالىپ، سۋدان بەتىن عانا شىعارىپ، شالقاسىنان جاتا كەتەدى.
ءبۇل ەكى ورتادا ەسىن جيعان كۇزەتشى جىگىت: «بۇعاۋلى بالادان ايرىلىپ قالدىم!..» – دەپ ويباي سالىپتى. ەندى ابىر-دابىردا قايتادان جينالعان جۇرت جاپىرلاي جۇگىرىسىپ، وناننىڭ ورمانىن وڭدى-سولدى سۇزە باستايدى. ءوز كەزەگىندە وزەن جاعالاپ جۇرگەن، رۋى سۇلدۇس، سورقان-شيرا دەگەن كىسى سۋدا جاتقان تەمۋجىننىڭ ءدال ۇستىنەن شىعادى. بىراق سىرتقا بەلگى بەرمەيدى. «قوزعالماي جاتا بەر، سەنى كورسەتپەيمىن!..» – دەپ، ىزدەگەن جونىمەن كەتەدى.
تەمۋجىن تابىلمايدى. جۇرت قايتادان جينالىپ، ەندى قايدان ىزدەيمىز دەپ كەڭەسكەندە سورقان-شيرا: «اركىم جاڭا ءوزى قاراعان جەرىن تاعى ءبىر رەت مۇقيات تەكسەرىپ شىقسىن»، – دەپتى. سوعان كەلىسىپ، قايتادان ىزدەسەدى. سورقان-شيرا تەمۋجىننىڭ تۇسىنان وتەردە: «جارايسىڭ! قاۋمەتىڭ زور، اقىلىڭ مول ەكەن! جاتا بەر، اتالاس تۋىستارىڭ سەنى ءتۇتىپ جەۋگە ءازىر، بىراق قورىقپا، قۇتىلىپ كەتەرسىڭ…» – دەپتى.
قايىرا سۇزگەنمەن، تەمۋجىن تابىلمايدى. كوپشىلىك تاعى دا داعدارىپتى. بۇل كەزدە اي دا باتقان ەكەن. سوندا سورقان-شيرا: «تايجۋىت اعايىندار! سەندەر بار كىسىدەن سۇتتەي جارىقتا ايرىلدىڭدار. ەندى تاس قاراڭعىدا قالاي تابامىن دەپ تۇرسىڭدار؟ سۋدا سىلەمى جوق، اۋادا ءىزى جوق. وسى سابىلعانىمىز بۇگىنگە جەتەر. ەندى ماناعى ىزىمىزبەن ارلى-بەرلى قارايلاپ، سودان سوڭ قايتايىق. ەرتەڭ، كۇن جارىقتا جاقسىلاپ ىزدەيمىز. قايدا ۇزاپ كەتپەك، موينىندا قاڭعا، ءوزى جاياۋ»، – دەپتى. قالعان جۇرت مۇنى دا ماقۇل كورەدى.
سورقان-شيرا قايتار جولىندا تاعى دا تەمۋجىنگە كەلىپ: «سەنى قازىر، ءۇشىنشى مارتەدە ۇستاي الماساق، ەرتەڭ جاقسىلاپ ىزدەيتىن بولدىق. جۇرت اياعى باسىلعان سوڭ ءجونىڭدى تاپ. شەشەلەرىڭە، باۋىرلارىڭا جەتىپ ال. مەنى كورگەنىڭدى جان ادامعا بىلدىرمە!» – دەپ، كەتە بارىپتى.
جۇرت اياعى باسىلدى. كۇرەن تۇگەلىمەن ۇيقىدا. ەندى تەمۋجىن اقىلعا سالادى. موينىندا قاڭعا، اش-جالاڭاش، ءوز اۋىلىنا قالاي جەتپەك. قانشا جۇرسە دە ۇزاي المايدى، ەرتەڭ كۇن كوتەرىلمەي-اق قارماپ الۋى انىق. وسى وتكەن ءتۇنى عانا جاڭاعى سورقان-شيرانىڭ ۇيىنە قونىپ شىققان ەكەن. وتاعاسىنىڭ ەكى ۇلى شىڭباي مەن شىلاعۇن («جيناقتى تاۋاريحتا» جىلاۋقان) ، جاندارى اشىپ، موينىنداعى قاڭعانىڭ قارىسقان تيەگىن بوساتىپ، ءجايلانىپ ۇيىقتاۋىنا سەپتەسكەن. سورقان-شيرانىڭ ءوزى جاڭا عانا، كورە تۇرا ۇستاماي كەتتى. ەشكىمگە ايگىلەمەدى. «باسقا امال جوق، جاقسىلىق بولسا تەك سولاردان»، – دەپ ويلاپ، وزەندى جاعالاپ، بۇقپانتايلاپ ءجۇرىپ، ىزدەگەن ءۇيىن شامالايدى.
سۇلدۇس سورقان-شيرا تايجۋىتقا تاۋەلدى، سىباي تاپتان، بۇكىل وتباسىمەن قىزمەتشى قوڭسى، ءتۇنى بويى ءسۇت ءپىسىرىپ، قىمىز پىسپەكتەيدى ەكەن. سابانىڭ كۇمپىلدەگەن ۇنىمەن تۋرا تاۋىپ، ۇيگە كىرىپ كەلگەندە سورقان-شيرا شوشىپ كەتەدى. «مەن ساعان جونىڭە قايت دەپ ەدىم عوي. نەسىنە كەلىپ تۇرسىڭ!؟» – دەيدى قابىل كورمەي. سوندا ەكى ۇل – شىمباي مەن شىلاعۇن ارا ءتۇسىپتى. «تۇرىمتايدان ساعالاعان تورعاي دا بۇتادان پانا تابادى. ءبىز سول ءبىر ءتۇپ بۇتاداي بولمادىق پا؟ بوساعادان اتتاپ تۇرعان كىسىنى نەگە كەۋدەدەن قاعامىز؟!» – دەپتى. اكەلەرىن تىڭداماي، تەمۋجىننىڭ قاڭعا-بۇعاۋىن سىپىرىپ، وتقا لاقتىردى دەيدى. قارىنداستارى قاداعان اس الىپ بەرەدى. ەكى ۇل تەمۋجىندى تىسقا، ارباعا تيەلگەن ءجۇن اراسىنا جاسىرىپ، سىرتتاي كوزەپ، باعىپ-قاعىپ وتىرۋدى قارىنداسقا تاپسىرىپتى.
تايجۋىتتار قانشا ىزدەگەنىمەن، ەرتەڭىندە تەمۋجىندى ەشقايدان تابا المايدى. ات جەتەر جەردى اداقتاپ، ەكىنشى كۇنى دە ەشتەڭە شىعارا الماپتى. ءۇشىنشى كۇنى، ۇزاپ كەتەر ءجونى جوق ەدى، ءوز كۇرەنىمىزدە، الدەبىر ۇيدە، اكەسىنىڭ ەسكى نوكەرلەرىنىڭ ءبىرىن پانالاپ، جاسىرىنىپ جاتقان جوق پا دەپ، جۇرتتىڭ ءۇي-ءجايىن جاپپاي تىنتە باستايدى. كەزەك سورقان-شيرانىڭ ۇيىنە دە جەتەدى. ءىشتى قاراپ، ەندى سىرتقا شىعىپ، ءجۇن تيەلگەن اربانى اقتارىستاي باستاپتى. تابۋعا جاقىن قالدى دەيدى. سورقان-شيرا: «مۇنشاما ىستىقتا، پىسىناعان ءجۇن ىشىندە قانداي كىسى جاتپاق»، – دەپتى. تىنتۋشىلەر اربانى ءجايىنا قالدىرعان ەكەن.
ءتايجۋىتتار ۇزاعاننان سوڭ سورقان-شيرا ايتىپتى: «زارەمدى ءزار تۇبىنە كەتىردىڭ عوي. ەندى ءجونىڭدى ءبىل»، – دەيدى. كەشىنە اعاۋىز جيرەن بەدەۋگە ەرتوقىمسىز، جايداق مىنگىزىپ، قاجەتتى ازىعى مەن سۋسىنىن سايلاپ، وتتىق-شاقپاق ۇستاتپاي، بىراق ەكى وعىمەن ساداعىن بەرىپ، اتتاندىرىپ سالدى دەيدى.
قۇتقارىلعان قوناعىن ءداپ وسىلايشا جابدىقتاۋ ءمانىسىن جوبالاۋعا بولادى. ەرتوقىم – تانىما دالەل، وتتىق – ارناپ بەرىلگەن ايعاق، ەندى تەمۋجىن ۇستالا قالعان جاعدايدا كىم كومەكتەسكەنىن ناقتى تابۋ مۇمكىن ەمەس. ال ەكى وعىمەن امالسىز بەرىلگەن ساداق – سىرتقا ايبار، وزىنە سەنىم ءۇشىن عانا، اتىسىپ ايقاسۋعا جەتكىلىكسىز، ياعني تەمۋجىن قۋعىنشىنىڭ قانىن توگىپ، شىنىمەن جازىقتى بولا ءالمايدى.
كەيىن، كۇشىنە ەنگەن، ءبىرشاما وكىمگە جەتكەن كەزىندە شىڭعىس حان كەشىرەك كەلىپ قوسىلسا دا، سورقان-شيرانى بۇكىل اۋلەتىمەن حوش قابىل الادى، ارتىنشا بيىك مارتەبەگە جەتكىزەدى. (تەك شىڭعىس حاننىڭ جالعاس ۇرپاقتارى اتالارىنىڭ قىسىلتاياڭ جاعدايدا تولىق جابدىقتالماۋىن اجەپتاۋىر كىنارات ساناسا كەرەك.) سورقان-شيرانىڭ ۇلكەن ۇلى جىلاۋقان – اسكەرباسى باحادۇر بولعان، اقىر تۇبىندە تارعۇتاي-قىرىلتۇق وسى جىلاۋقاننىڭ نايزاسىنان اجال تاۋىپتى. مۇنىڭ ءبارى جيىرما بەس-وتىز جىلدان سوڭ. ال قازىر…
تەمۋجىن ەسكى جۇرتىنا جەتىپ، كوشىپ كەتكەن اۋىلىنىڭ ءىز-سورابى بويىنشا، وناندى ورلەي ءجۇرىپ، دارياعا كۇنباتىس جاقتان كەلىپ قۇياتىن قىمۇرقا وزەنىنە شىعادى. ارى قاراي جول كەسىپ، قىمۇرقانىڭ بەدەر دەيتىن بۇراما مۇيىسىندەگى قورشىعۇي-بۇلداقتا وتىرعان تۋعان اۋىلىن تاۋىپتى. شەشەلەرىمەن، باۋىرلارىمەن قوسىلعاننان سوڭ ودان ارمەن ۇدەرە جىلىسادى. اقىرى، اينالا كوشىپ، بۇرقان-قالدۇننىڭ تۇستىك بەتى، كوكو-نور كولىنىڭ توڭىرەگى، كۇرەلگى قويناۋىنداعى سەڭگۇر وزەنىنىڭ ساعاسى، قارا-جۇرۇگەن دەيتىن جەرگە بايىزداپتى دەيدى. وسى دەرەكتىڭ بارلىعى دا ناقتى بولسا كەرەك. الايدا، ۇلكەن وزەن وناننان باسقا جىلعالى سۋ، مەكەن-ءجاي، قىرقا-بەلەس، ءتىپتى اتاقتى بۇرقان-قالدۇننىڭ ءوزىن بۇگىنگى ەشبىر كارتادان تابا المايسىز. شىڭعىس حاننان كەيىن، وكەتاي، موڭكە قاعانداردان سوڭ، ءحىىى-حىۇ عاسىرلار شەگىندە ۇلى دالاداعى جويقىن، كەڭ كولەمدى، جاڭا ءبىر ازامات سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە جالپى جۇرتى باتىسقا – ءداشتى-قىپشاق پەن جەتىسۋ، سىر بويىنا ءتۇپ كوتەرىلە اۋعاننان سوڭ، بايىرعى حالقىنىڭ نەشە مىڭ جىلدىق قونىسى قاڭىراپ قالعان، ەلسىز، يەسىز جۇرتتاعى، تاقاۋ كورشىلەرگە دەيىن ماعلۇم شەتكەرى اتاۋلار دەمەسەك، قانشاما تاۋشىق پەن جازىق، مەكەن-تۇراقتىڭ، كىشى-گىرىم وزەن-سۋدىڭ اتى دا زاتى دا ءبىرجولا ۇمىتىلعان. قۇلازىعان بايتاق الاپقا ەكى جارىم عاسىردان سوڭ كەلىپ ورناعان حالحا جاڭا قونىستارعا جاڭاشا، وزىنشە اتاۋلار بەرەدى. ايتپەسە، بۇرقان-قالدۇن باستاپ، دەلۇن-بۇلداقپەن تۇيىندەلەتىن بارلىق تاۋ، قىرقا مەن بەلەس، قونىس-ءجايلاۋ سول، مىڭ جىل بۇرىنعى ورنىندا تۇر، ەجەلگى ەل-جۇرتىمەن بىرگە قوپارىلا كوشىپ كەتكەن جوق…
ء<dىv ءalىgn=”center” style=”color: #000000;”>شۇرجەن تۇتقىنى
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>بىز تەمۋجىن-بالانىڭ تايجۋىت كىرىپتارلىعى تۋراسىنداعى حيكايانى «قاستەرلى شەجىرە» نەگىزىندە بايانداپ، ءراشيد-اد-دين ارقىلى ناقتىلادىق. بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ عۇمىر كەشۋىندەگى ەڭ ءبىر قاتەرلى، ءارى كىدى وقيعا، سىرتتاي قاراعاندا، ەپيكالىق سىپاتتا كورىنگەنىمەن، ەشقانداي اسىرەسى مەن اسىراسى جوق، شىنايى تاۋاريح ەكەنى كۇمانسىز. كونە جۇرت، ونىڭ ەسكىلىكتى عۇرپى مەن مىنەز-قۇلقى جانە باعزى زامان كەيپى ناقتى بەدەرلەنگەن. جاس بالانىڭ تۇرپات-تۇلعاسى دا ايقىن تانىلادى. بايىپ پەن پاراسات، جىگەر مەن قۋات، وزگەشە قاجىر. اقىرى، ءساتتى جاعدايلار توعىسىندا، ولەسى تۇتقىننان امان شىقتى. بىراق سول بەتى قۇتىلىپ كەتتى مە؟
«قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، كىرىپتارلىق ءجابىر-جاپا وسىمەن بىتەدى. شىندىعىندا، ءبارى باسقاشا بولعانىن كورەمىز.
قاشقىن بالانى ىزدەۋ سول كەزدەگى تايجۋىت ورداسىنىڭ توڭىرەگىمەن شەكتەلمەۋى انىق. البەتتە، كۇن ۇزاتپاي-اق انادا تەمۋجىن تۇتىلعان قونىسقا بارادى. ودان ءارى… كەشە عانا تەمۋجىن ءىز كەسكەن سوراپپەن جاڭا جۇرتتى بۇلار دا تاپسا نەسى بار. كەلەر اپتا، كەلەسى ايدا تابا الماعان جاعدايدىڭ وزىندە ارعى اي، ەكىنشى جىلدا… دولبارعا سالماي، ناقتى بايىپتاساق، ءداپ وسىلاي.
راسىندا، ەسۋگەي ۇلىنىڭ تىنىش وتىرعان كەزىندە كەلىپ تيىسكەن تارعۇتاي-قىرىلتۇق ەندى قايتپەك – ءوزىن بۇكىل ەل-جۇرتىنىڭ الدىندا پۇشايمان قىلىپ، ءارى سونشاما ازاپ، قورلاۋدان سوڭ، ىشكە بايلانعان كەك، شەمەنمەن كەتكەن، تۋمىسى وزگەشە تەمۋجىندى ۇمىتا قالۋى اقىلعا سىيمايدى. تورعاۋىت جاساعىمەن جاپىرلاي اتتاندى، ءىزشىل جىگىتتەرى كوشكەن اۋىلدىڭ ءجون-سورابىن وپ-وڭاي تاپتى، اقىرى، قالدۇن تاۋدى اينالا ءسۇزىپ ءجۇرىپ، قاشقىن بالانى قايىرا ۇستادى. بۇل جولى دا ءوز قولىمەن، ولىمنەن ارمەن ازاپقا اتتاندىرىپتى – اتى دا، زاتى دا بولەك، ءارى وكتەم جۇرت شۇرجەنگە بۇعاۋلى قۇل رەتىندە ءبىرجولا وتكىزىپ جىبەرەدى. اۋەلگى قورلىقتان ون ەسە، سۋ ءتۇبى قۇردىمعا كەتەر وزگەشە سىباعا.
بۇل توتەنشە جاعداي تۋرالى دەرەك بىزگە چجاو حۋڭ قالدىرعان «مەن-دا بەي-لۋ» ارقىلى ماعلۇم. «شىڭعىس حاندى بالا كەزىندە شۇرجەندەر تۇتقىنعا الىپ، قۇلدىققا جەگەدى…» – دەيدى. قانداي جاعدايدا قولعا ءتۇستى – دايەكتەپ ايتپاعان، تارعۇتاي-قىرىلتۇق ەسىمى دە اتالمايدى. بىراق بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ تسزين جۇرتىندا كىرىپتارلىق كەشۋى – كۇمانسىز شىندىق رەتىندە حابارلانعان. شۇرجەن-تسزين يمپەرياسى بۇكىل دالا جۇرتىن سىرتتاي، وزىنە بودان ساناعان، الىم-سالىق ارتىپ، ونىڭ ۇستىنە، كوشپەندى قاۋىمدى ەڭسە جازدىرماي، ءبىرجولا جانىشتاۋ ءۇشىن، ەكى-ۇش جىل ارالاتپاي، ساقاراعا قالىڭ قول شىعارىپ، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتەردى قىرىپ كەتىپ وتىرعان، مال ولجاسىمەن قاتار، قانشاما تۇتقىن ايداپ قايتقان. تەمۋجىن وسىنداي، كەزەكتى شاپقىنداردىڭ بىرىندە قولعا ءتۇستى دەپ شامالاۋعا دا بولار ەدى، بىراق بۇكىل ۇيەلمەننەن جالعىز ءوزى عانا بولۋى – ەشقانداي كۇمانعا جول قالدىرمايدى، شۇرجەن قۇلدىعى تەك قانا تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ ءىسى.
تەمۋجىننىڭ ازاپتى كىرىپتارلىق كەزەڭى تۇپا-تۋرا ون جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلىپتى.
وسى ورايداعى بىردەن-بىر دەرەك كوزى «مەن-دا بەي-لۋ» العاش رەت ورىس سينولوگى، تاريحشى ۆ.ۆاسيلەۆ اۋدارماسىندا 1857 جىلى جارىققا شىعىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن ەدى. الايدا، ءوز كەزىندە ايتارلىقتاي نازارعا ىلىنبەي، تەك 1975 جىلى، ول دا ورىس وقىمىستىسى ن.مۋنكۋەۆتىڭ جەتىلدىرىلگەن، تولىق ءارى جان-جاقتى دايەكتەمەسىمەن جاريالانعان جاڭا اۋدارماسىنان سوڭ عانا ەۋروپا تاريحشىلارىنا كەڭىنەن ماعلۇم بولدى. بىزگە بەلگىلى ادەبيەتتە، چجو حۋڭنىڭ اتالمىش توسىن ماعلۇماتىنا العاش كوڭىل اۋدارعان – شىڭعىس حان تۋراسىنداعى ءماندى مونوگرافيا اۆتورى پ.راچنەۆسكي (1983) . الايدا، نەمىس تاريحشىسى بۇل وقيعانى اتاقتى تۇلعانىڭ جاس بالا ەمەس، تولعان، تولىسقان شاعىنا – ءساتسىز دالان-بالجۇت شايقاسىنان سوڭعى كەزەڭگە تەليدى، وندا دا تۇتقىن ەمەس، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ەميگرانت، جەڭىلىسكە ۇشىراعان شىڭعىس حان شۇرجەن وكىمەتىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا، الدەنەشە جىل بويى وسى يمپەريانى پانالادى دەپ سانايدى; بۇل كەزدە توعرىل حان دا اتا جۇرتىنان قۋىلعان، ەندى وسى توعرىل مەن تەمۋجىن تسزين پاتشالىعىنىڭ ساقارادا ءوز ءتارتىبىن ورناتۋىنا قاجەتتى كەپىلدەر رەتىندە 1195 جىلى قايتادان وكىمگە جەتكىزىلەدى-ءمىس.
پ.راچنەۆسكيدىڭ ءوزى دە سەنبەيتىن بۇل دولبار ورىس وقىمىستىلارى تارابىنان مەيلىنشە قولداۋ تاۋىپ، ودان ارمەن ورىستەدى. چجاو حۋڭ دەرەگىن جارىم-جارتىلاي قابىلداعان ل.گۋميلەۆ شىڭعىس حان 1186 جىلى تۇتقىنعا ءتۇستى، ون جىلدان استام كىرىپتارلىقتا بولىپ، اقىرى قاشىپ شىقتى دەپ مالىمدەيدى. كەيىنگى ورىس تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى ا.دومانين وسى ل.گۋميلەۆ پەن بۇرناعى پ.راچنەۆسكيدىڭ ارالىعىنان تابىلىپتى. 1186–1196 جىلدار ارالىعىندا تۇتقىندا بولادى، بىراق وسى سوڭعى كەزدەگى تاتار بۇلىگىنە بايلانىستى، قاراما-قارسى كۇش رەتىندە پايدالانۋ ماقساتىندا تسزين-قىتاي وكىمەتىنىڭ ءوزى بوساتىپتى. بۇل ارعى-بەرگى بىلگىر تاريحشىلاردىڭ ەشقايسىسى، چجاو حۋڭ دەرەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ «شىڭعىس حان جاس بالا كەزىندە…» (ەجەلگى قىتايدان بۇگىنگى ورىسقا ءتارجىماسى: «چينگيس ۆ مالولەتستۆە بىل زاحۆاچەن…) ، – دەپ، نىعىرلاپ، ناقتى ايتقان سوزدەرىنە نازار اۋدارۋدى قاجەت تاپپاعان. تەك تۇيسىگى جوعارى جانە زەردەلى ر.حراپاچەۆسكي عانا بۇل دەرەكتىڭ مەزگىلدىك اياسىنان اۋىتقىمايدى، ايتكەنمەن بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ شۇرجەن تۇتقىنىن قيسىنسىز ساناپتى، مۇنداعى «شۇرجەن» – شارتتى بەلگى دەپ قانا قارايدى، شىندىعىندا سونشاما زامان تايجۋىت تۇتقىنىندا بولعان ەكەن.
كەيىنگى باتىس پەن شىعىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تەمۋجىننىڭ شۇرجەن تۇتقىنىن مۇلدە قابىل كورمەگەن. ەڭ نەگىزگى ءۋاجى – باسقا ەشبىر تاريحي جادىگەردە جوق، تەك قانا چجاو حۋڭ جازبالارىندا عانا ۇشىراساتىن، ياعني كۇماندى دەرەك دەسەدى. ولاي بولسا، ايگىلى «قاستەرلى شەجىرە» دە جالعىز دانا كوشىرمەسى ساقتالعان ەڭبەك، باسقا ەشبىر نۇسقاسى جوق، ەسەبى بۇل شىعارمانى تولايىمەن مانسۇق قىلۋىمىز كەرەك. اتاقتى «التىن توپشىنىڭ» تۇپنۇسقاسى دا ءبىر-اق دانا. مۇنداي مىسال ارعى-بەرگى تاريحنامادا ونداپ كەزدەسەدى. جاپا-جالعىز كوشىرمە عانا ەمەس، باسقادا جوق، ءبىر عانا ەڭبەكتە ۇشىراساتىن قانشاما قوسىمشا ماعلۇمات. ال شىڭعىس حاننىڭ شۇرجەن كىرىپتارلىعى تۋراسىنداعى وقيعا اتالمىش شەجىرەلەردە جانە «جيناقتى تاۋاريحتا» نەگە ايتىلماعان دەسەك، سەبەبى ءتىپتى وڭاي. بۇكىل الەمدى جاۋلاعان جيحانگەر، حانداردىڭ حانى شىڭعىس قاعاننىڭ جاس ءارى جەتىم كەزىندە جاقىن اعايىننان ازار كورۋى – تابيعي جاعداي، وسىنشاما قيىندىق پەن كۇرەس ونىڭ وزگەشە بولمىسىن ايقىنداي تۇسپەك، ءارى تايجۋىتقا قارسى كەلەشەك قىرقىستىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى رەتىندە بەينەلەنبەك، جانە، ەڭ باستىسى – تايجۋىت تۇتقىنى ول زاماندا جالپى جۇرتقا بەلگىلى حيكايا، جاسىرىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. شۇرجەن جاعدايى باسقا. ول كەزدە اسسا ۇزىنقۇلاق قانا جانە سونشاما ءىرى شىڭعىس حان كەيىندە ءوزى جاۋلاعان شۇرجەندە تۇتقىندا بولىپتى، قۇلدىق قامىتىن كيىپتى دەگەن ءسوز – ونشاما ابىرويلى كەپ ەمەس، سوندىقتان «قاستەرلى شەجىرە» دە، «جيناقتى تاۋاريح» تا ىركىپ، جاسىرىپ قالعان. وكىمەتتىك رەسمي نۇسقالار نەگىزىندەگى «شەن-ۆۋ تسين-چجەن لۋ» – «اۋليە جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى» مەن «يۋان شي» – «يۋان تاريحىنىڭ» جاعدايى دا ءداپ ءسولاي.
بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەكىنشى ءبىر ءۋاجى ءتىپتى جوراسىز. سەنۋگە بولمايدى دەيدى. چجاو حۋڭ – قۇپيا بارلاۋشى، بۇگىنگى جالپاق تىلمەن ايتقاندا، شپيون ەكەن، بۇل جاعدايدى جاقسى بىلگەن اعايىندار ۇنەمى كوپە-كورنەۋ جاڭساق، قاتە، اداستىراتىن دەرەكتەر بەرىپ وتىرعان دەيدى. ءسويتىپ، كەيىنگى تۇيتە ۇعىمدى سول قالپىندا وتكەن زاماندارعا كوشىرىپپىز جانە، تاڭ قالارلىعى، باتىس پەن شىعىستىڭ قانشاما بىلگىرىنىڭ بارلاۋشى-شپيوننىڭ جۇمىس ءتاسىلى تۋراسىندا وسىنداي شالاعاي تۇسىنىكتە بولۋى.
چجاو حۋڭ – وڭتۇستىك قىتاي – سۇڭ يمپەرياسى شەكارالىق وكىمەتىنىڭ ارنايى ەلشىسى رەتىندە 1220-1221 جىلدارى، ىلكىدە عانا شىڭعىس حان ۇلىسىنىڭ قاراۋىنا كوشكەن پەكيندە بيلىك قۇرىپ وتىرعان ۇلىس-بەگى جالايىر مۇقالى-نوياننىڭ ورداسىندا مەيمان بولعان دەدىك. البەتتە، بارلىق زامانداعى ەلشىنىڭ بارلاۋ، بايىپتاۋ ماقساتى بار. سۇڭ پاتشالىعىنىڭ ەجەلگى باقتالاسى – سولتۇستىك قىتايدا وكىم ەتەتىن تسزين-شۇرجەن مەملەكەتى اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، كوپ جەرىنەن ايرىلعان، ەندى شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعىنان ورالۋىن كۇتىپ، قالتىلداپ وتىرعان. ەكە موعۇل ۇلىسىنان ەشقانداي قاتەر ويلاماعان، كەرىسىنشە، ونى شۇرجەن مەن تاڭعۇتقا قارسى بولاشاق وداقتاس ساناعان سۇڭ وكىمەتى شىڭعىس حان جانە ونىڭ جۇرتى تۋراسىندا ناقتى ءارى مەيلىنشە شىنايى ماعلۇمات جيناقتاۋعا مۇددەلى بولاتىن. ال ءوز كۇشىنە سەنگەن ەكە ۇلىستا بۇگىنگى ۇعىمداعى قۇپيا جوق ەدى (ماسەلەن، اسكەري ۇجىم، سوعىس تاسىلدەرى، قارۋ-جاراق ءجونى; تۇرمىس-سالت، ادەت-عۇرىپ ءجايىن ايتپاعاندا) . مۇنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى – كەيىندەگى كارپيني، رۋبرۋك جانە باسقا دا ەلشىلىكتەر اقپارىنان انىق اڭدالادى. ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جاعدايدا، شىڭعىس حان شۇرجەن تۇتقىنىندا بولدى دەگەن دەرەك، كەرىسىنشە، سىرتقا شىقپاي، بۇگىلىپ قالۋعا تيىس. جاڭا ايتقانىمىزداي، ۇلى قاعاندى كوتەرەتىن، سونشاما ابىرويلى وقيعا ەمەس. مۇقالى-نويان دا، باسقا اسكەرباسىلار دا ونداي باقاي-ەسەپتى بىلمەگەن. ءتۇز تۇرعىندارىنا ءتان اشىق كوڭىلمەن، بولعاندى بولعان قالپىندا بايانداعان. ەڭ اقىرى، شىڭعىس حاننىڭ ءۇي-ءجايى، قاتىندارى مەن ۇل، قىزدارى، ۇلىستىڭ ۇلىق كىسىلەرى تۋرالى قانشاما شىنايى اقپار بەرەدى. (وسى ورايدا، شىڭعىس حاننىڭ ناقتى جاسى تۋراسىندا چجاو حۋڭ كەلتىرگەن، تۇستاس زامانداعى بىردەن-بىر، ناقتى دەرەك تە تەرىسكە شىعارىلادى. مۇقالى جانە باسقا دا نوياندار شىڭعىس حاندى تولىسقان، كەمەل تۇلعا رەتىندە بەينەلەۋ ءۇشىن ونىڭ جاسىن ءوسىرىپ ايتقان دەسەدى. ياعني، 1262 جىلى تۋعان شىڭعىس حاندى 1255 جىلعا جىبەرىپتى. مۇقالى-نوياننىڭ كورسەتۋىنشە، بۇل كەزدە شىڭعىس حان الپىس بەس-الپىس التى جاستا، سوندا، مۇنشاما ءوسىرىپ ايتۋداعى ماقسات نە – ءدال وسى رەتتە شىن كەمەل – الپىسقا تولماعان ەلۋ سەگىز ەمەس پە، ول زامان تۇگىلى، قازىردىڭ وزىندە الپىستان اسقان عۇمىر – كارىلىك، ۇلعايعان جاس ەسەبىندە.)
چجاو حۋڭ دەرەگىن تەرىستەۋشىلەردىڭ ءۇشىنشى ءبىر ءۋاجى ءتىپتى سوراقى. قىتاي ەلشىسى مۇنداي دەرەكتى شىڭعىس حاندى وزدەرىنە جاقىنداتۋ، ياعني، ەجەلدەن ەتەنە ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ويدان شىعارعان دەسەدى. سۇڭ مەن تسزيننىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. سۇڭ – تۇستىك يمپەريا، ءوزىن ەجەلگى قىتايدىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرى ساناعان، شىنىندا دا، ناعىز، تازا قىتاي ۇلتىنىڭ مەملەكەتى. ال تسزين – جارىم-جارتىلاي تەرىستىك قىتاي جەرىندە ورنالاسقان، شۇرجەن حالقىنىڭ بيلىگىندەگى، كوپۇلتتى پاتشالىق، نەگىزگى جۇرتى قىتاي تەكتى بولعانىمەن، سۇڭ يمپەرياسى ونى ەشقاشان دا قىتاي ۇلىسى ساناماعان، شۇرجەن وكىمەتىن زاڭدى بيلىك رەتىندە مويىنداماعان. ەسەبى، بۇكىل شۇرجەن جۇرتىنان جەرىپ وتىرعان قىتاي ونىڭ تۇتقىنىندا بولعان كىسىنى وزىنە ەتەنە جاقىن كورۋى اقىلعا سىيمايدى. وسىعان جالعاس تاعى ءبىر «دالەل» – شىڭعىس حان قىتاي ءتىلىن بىلمەگەن، ارنايى شاقىرىلعان چاڭ چۋن ارشاتپەن ءتىلماش ارقىلى سويلەسىپتى، ەگەر سونشاما زامان تسزين تۇتقىنىن وتكەرسە، قىتايشا ۇيرەنىپ شىعۋعا تيىس ەدى، دەسەدى. بۇعان ايتارىمىز – تەمۋجىن قىتاي تۇتقىنىندا ەمەس، شۇرجەن تۇتقىنىندا بولعان، ال شۇرجەن – تۇڭعىس تەكتى حالىق، بۇگىنگى جالعاسى – مانچجۋر، تۋمىسى دا، ءتىلى دە كادىمگى قىتايدان مۇلدە باسقا جۇرت جانە ول زاماندا اتاۋلى ۇلىس قۇرامىنداعى جۇرت بۇگىنگىدەي ارالاسپاعان، تسزين يمپەرياسىنىڭ تەڭ جارىم جەرى، ۇلى دالامەن تىكەلەي شەكتەس بۇكىل سولتۇستىك ءوڭىر تەك قانا شۇرجەن حالقىنىڭ قونىسى.
ايتپاقشى، وسى ورايدا جانە قاعاننىڭ جاسىنا قاتىستى تاعى ءبىر كەرى «دالەل» – ەگەر شىڭعىس حان 1255 جىلى دۇنيەگە كەلسە، تۇڭعىش ۇلى جوشى ونىڭ جيىرما سەگىز جاسىندا تۋعان بولىپ شىعادى، دالا جۇرتىنىڭ تۇرمىسىندا جىگىتتەر ەرتە ۇيلەنبەك، ياعني، بۇل دا مۇمكىن ەمەس جاعداي، دەسەدى. تەمۋجىن شۇرجەن تۇتقىنىنا بايلانىستى كەش ۇيلەندى، العاشقى بالاسىن دا كەشىگىپ كوردى دەپ ساناساڭىز، ءبارى دە ورنىنا كەلەدى.
سونىمەن، مۇقالى-نويان جانە ونىڭ عۇزىرىنداعى اسكەرباسى، ۇلىقتار مەن بەكتەر قاساقانا قاتە ماعلۇمات بەردى، چجاو حۋڭنىڭ ءتۇيىندى دەرەكتەرى تۇگەل تەرىس، جاڭساق دەيتىن دولباردىڭ ەشقانداي قيسىنى جوق. ەكە ۇلىس پەن تسزين ارالىعىن زەرتتەۋدى نەگىزگى ماقسات تۇتقان، سارتاۋىل جورىعىنان سوڭ بۇل تاراپتا كەڭ كولەمدى مايدان اشىلۋ مۇمكىندىگىن ايقىنداماق بولعان چجاو حۋڭ، باسقاسى تۇرىپتى، ءدال وسى شۇرجەن ماسەلەسىندە ايرىقشا ىجداعات تانىتۋعا تيىس ەدى. شىڭعىس حاننىڭ جاس كەزىندە بۇل جۇرتتا ۇزاق مەرزىمدى تۇتقىندا بولۋى – مەملەكەتتىك مۇددە مەن جەكە باستىڭ وشتىك-كەگى ۇشتاسىپ، شۇرجەن سوعىسىنىڭ ودان ارمەن جالعاسۋىنىڭ كەپىلى ءتارىزدى كورىنسە كەرەك. چجاو حۋڭنىڭ رەسمي ەسەبىندەگى، اتاپ ايتىلماسا دا، توتەنشە اقپار نەگىزىندە بايىپتالعان تۇسپالىنىڭ ءمانىسى وسىنداي. ال ەكە موعۇل ۇلىسىنداعى اتاقتى قولباسى ءارى بيىك مارتەبەلى ۇلىس-بەگى مۇقالى-نويان، ەڭ اقىرى، ءوزىنىڭ ءامىرشىسى شىڭعىس حاننىڭ نەشە جاستا ەكەنىن دە بىلمەدى، ونىڭ عۇمىر كەشۋىندەگى ەلەۋلى وقيعالاردان بەيحابار بولدى، نەمەسە، وسىنىڭ ءبارىن قاساقانا، وتىرىك ايتتى، ايتپەسە، قىتاي ديپلوماتى قولايلى اقپاردى تۇگەلىمەن ويدان شىعاردى دەپ شامالاۋدىڭ ءوزى، ۇلكەن عىلىم تۇگىلى، جۇپىنى ەسەپكە كەلمەيدى. ءبىز امالسىزدان دايەكتەپ، باردىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەۋگە ءماجبۇر بولىپپىز. زەردەلى عىلىمدا جالپىعا بەلگىلى: ارعى-بەرگى قىتاي ەلشىلەرى مەن ساياحاتشىلارىنىڭ جازبالارى مۇمكىندىگىنشە شىنايى، ناقتى دەرەك، ايعاق، ماعلۇماتتار نەگىزىندە قۇراستىرىلادى. بۇل – ەجەلگى زاماننان باستاپ، قىتاي راسىمىندە قالىپتاسقان، اينىماس ءداستۇر. چجاو حۋڭ دا ۇيرەنشىكتى جورادان اينىماعان.
سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە جازىلعان، ەكە موعۇل ۇلىسى، كوشپەندىلەر بولمىسى تۋراسىندا ايرىقشا قۇندى مالىمەت جيناقتالعان «مەن-دا بەي-لۋ» بىلاي دەيدى:
«شىڭعىس حاندى بالا كەزىندە شۇرجەندەر تۇتقىنعا الىپ، قۇلدىققا جەگەدى، سودان اقىرى ون جىلدان كەيىن ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان…»
چجاو حۋڭ شىڭعىس حاننىڭ وتكەن عۇمىرىن تاپتىشتەپ تەكسەرۋدى ماقسات ەتپەگەن. بۇل دەرەك – وزدەرى دە جاۋلاس شۇرجەنگە تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان عانا نازارعا ءىلىنىپ، تاڭباعا تۇسەدى. ەندى تولىعىمەن كەلتىرەيىك:
«شىڭعىس حاندى بالا كەزىندە شۇرجەندەر تۇتقىنعا الىپ، قۇلدىققا جەگەدى، سودان اقىرى ون جىلدان كەيىن ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان; وسى سەبەپتى ول تسزين مەملەكەتىنىڭ بارلىق جاعدايىن جاقسى بىلەدى…»
ءبۇل «بارلىق جاعداي» – البەتتە، قۇلدىق قامىتىنان تىس، شارۋاشىلىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك، ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىڭ ىشكى احۋالى جانە… ءسوز جوق، اسكەر ءىسى. بۇعاۋداعى قۇل نە بىلمەك؟ وسى ورايدا، شۇرجەن-تسزين يمپەرياسىنداعى قۇل يەلەنۋ ۇردىسىنە قاتىستى ازعانا دايەك. ياعني، تەمۋجىننىڭ شۇرجەن تۇتقىنىندا وتكەرگەن ون جىلدىق احۋالىنان ەلەس.
شۇرجەن – كلاسسيكالىق ۇعىمداعى قۇل يەلەنۋشى مەملەكەت بولعان جوق. الايدا، وكىمەتتىڭ قالاۋىمەن ەمەس، جەكەلەگەن تۇلعالار ەركىمەن، قۇل يەلەنۋ كەڭىنەن ءورىس العان ەكەن. شۇرجەن جۇرتى تۋراسىندا تولىمدى، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جازعان م.ۆوروبەۆ تسزين ۇلىسىنداعى قۇلدىق جۇيەنى پاتريارحالدىق سىپاتتا بولدى دەپ بەلگىلەيدى، ياعني، ادەتتە قۇلدار ەڭبەگىن ءۇي جۇمىسىندا جانە دەربەس شارۋاشىلىقتا پايدالانعان; ۇلكەن ۇلىقتار مەنشىگىندەگى قۇلدار سانى بىرەر مىڭعا تارتسا، جەكەلەگەن ءىرى بايلاردىڭ يەلىگىندە ەكى ءجۇز-ۇش جۇزدەن اسپايدى، ال وزىندىك جاعدايى بار قاتارداعى ۇيەلمەن بىر-ەكى كىسى عانا ۇستايتىن بولعان. بۇل قۇلداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ارقيلى سوعىس تۇتقىندارىنان قۇرالعان. سونىمەن قاتار، كەدەيلەنگەن بورىشقورلار قۇلدىققا تۇسەدى، كۇنىن كورە الماعان جەكەلەگەن مۇسكىندەر ءوزىن قۇلدىققا ساتادى جانە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ايرىقشا اۋىر قىلمىستىلاردىڭ وتباسى دا، سوت ۇكىمى بويىنشا قۇلدىققا بەرىلگەن. قۇل اتاۋلى ناقتى بۇعاۋسىز، بىراق باسىبايلى، ەرىكسىز، ارزان، تەگىن جۇمىس كۇشى رەتىندە شارۋاعا جەگىلگەن. سونىمەن قاتار، قۇلداردىڭ ورىنسىز ءجابىر-جاپاعا ۇشىرامايتىن، قياناتتى ولىمگە كەسىلمەيتىن وزگەشە قۇقىعى ساقتالادى. بۇل تاراپتا يمپەراتور ۋلۋدىڭ (1161–1189) ارنايى زاڭى دا بولعان. بۇل زاڭ بويىنشا، قۇلعا ورىنسىز قاتالدىق جاساعان قوجايىننىڭ ءوزى جاۋاپقا تارتىلادى ەكەن.
شۇرجەن جۇرتىنىڭ باستاپقى، نەگىزگى كاسىبى – اڭشىلىق، ودان سوڭ مال وسىرۋگە جەتىسكەن، اقىرى، تەرىستىك قىتايدى العاننان كەيىن وتىرىقشى شارۋاشىلىققا ايرىقشا ءمان بەرە باستايدى. وسى رەتتە ءبىزدىڭ تەمۋجىن-بالا اۋەلدە ارقيلى قول جۇمىسىندا بولدى، ءۇي قىزمەتىمەن قاتار، تىكەلەي باقىلاۋ استىندا كەتپەن شاۋىپ، ەگىن سۋعاردى دەپ جوبالاۋعا بولادى. ءاربىر قوجايىن ءوز قۇلىن تيىمدى پايدالانۋعا تىرىساتىنىن ەسكەرسەك، ساقارادان شىققان تۇتقىن بالا كوبىنە-كوپ مال باقتى دەپ شامالار ەدىك. تەمۋجىن اتالمىش ون جىل ءومىرىن، ءسوز جوق، تەرىستىك-شىعىس تاراپتاعى قالىڭ شۇرجەن اراسىندا وتكەردى، كەيىندە جاۋلانعان قىتاي شەگى، نەمەسە ودان دا ءارى، سىڭسىعان حانزۋ ىشىندە بولۋى قيسىنسىز. ال نەگىزىنەن مال سۇمەسىنە قاراعان بايىرعى شۇرجەننىڭ باستى بايلىعى – جىلقى مەن سيىر بولعان. سيىردى تابىنىمەن ءوسىرىپ، جىلقىنى جۇزدەپ، مىڭداپ ايداعان. ءمۇيىزدى قارانى ساۋىن جانە كۇشكولىك رەتىندە باقسا، جىلقى – اسكەردىڭ ءمىنىس اتى، مەملەكەت تارابىنان ايرىقشا ءمان بەرىلگەن تۇلىك. قۇلدىقتا جۇرسە دە، قول-اياعى بۇعاۋسىز جىلقىشى تەمۋجىن اس-سۋدان تارىقپاي، ءبىرشاما ەركىن عۇمىر كەشۋگە تيىس. ايتسە دە، تۇتقىننان قاشىپ قۇتىلۋ قيىن، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس دەيمىز. جەر اياعى تىم شالعاي، ەل ءبىرشاما تىعىز قونىستانعان، باسىبايلى قوجايىننان قالاي كەتسە دە، ارالىقتا تۇتىلۋى انىق. ايتپەسە، ۇزاق ون جىل جۇرمەس ەدى. ودان سوڭ دا نەعايبىل جاعداي. قاشىپ قۇتىلۋدان گورى جاريا ازاتتىق الۋ جولى جەڭىلىرەك ەكەن.
ءجالپى، ءوزىن كۇڭفۋدزى ءىلىمىنىڭ ءىزباسارى، ونىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىك، مەيىرباندىق قاعيدالارىن ۇستانۋشى ساناعان تسزين وكىمەتى قۇلدىق تارتىپكە قارسى بولعان، بىراق قالىپتاسىپ كەتكەن جۇيە رەتىندە، امالسىز مويىنداعان. دەسە دە، ەل ىشىندەگى قۇلداردىڭ جاعدايىن قالدارىنشا جەڭىلدەتۋگە تىرىسادى ەكەن، كەيدە مەملەكەتتىڭ تىكەلەي عۇزىرىنداعى قۇلدارعا دۇركىنىمەن ەركىندىك بەرىپ، جەكە قوجايىندار يەلىگىندەگى، توتەنشە جاعدايلاردا كىرىپتارلىققا تۇسكەن، ناسىل-تەگى تۋىستاس قۇلداردى توپ-توبىمەن ساتىپ الىپ، بوستاندىققا شىعارىپ وتىرعان. جانە قۇلدار ازاتتىققا جەتەتىن ارقيلى جاعدايلار، ماسەلەن، ەرەكشە قىزمەتى ءۇشىن، قوجايىندى، نەمەسە ونىڭ جاقىندارىن الدەنەدەي قاتەردەن ساقتاپ قالعانى ءۇشىن بوستاندىق بەرۋ، تۋعان-تۋىسقاندار تارابىنان تولەم نەگىزىندە قامىتتان قۇتقارۋ ءداستۇرى قالىپتى تارتىپكە ەنىپتى. سونىمەن قاتار، العاشقى يمپەراتور اگۋدا (1113–1123) بەكىتكەن نيزام بويىنشا، سىرتقى جۇرتتارمەن سوعىستا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن قۇلدار ءبىرىنشى كەزەكتە ازات بولعان. بۇعان قاراعاندا، باسىبايلى قۇلداردىڭ ارقيلى احۋالدا بايىرعى اسكەر قاتارىندا سوعىسقا كىرۋى ۇيرەنشىكتى جاعداي ەكەن.
ۇزاق ون جىل بويى كىرىپتار كەپتە جۇرگەن تەمۋجىن اقىر تۇبىندە بوستاندىققا جەتتى. «قاشىپ شىقتى» دەيدى چجاو حۋڭ. البەتتە، مۇقالى باستاعان نوياندار ءسوزى. سولاي ايتقان. ءبىزدىڭ بايىبىمىزدا باسقاشا. نەگە تۋرا ون جىلدان سوڭ؟ كامەلەتكە جەتكەن، كۇش-قۋاتى تولىسقان سوڭعى بەس-التى جىل بويى نەگە قاشپاعان؟ ءساتى تۇسپەدى دەيىك. ايتكەنمەن…
بۇعاۋسىز بولسا دا باسىبايلى قۇل شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ «بارلىق جاعدايىن» قالاي تانىپ، بىلمەك؟ البەتتە، «بار جاعدايى» بولماسا دا، ءبىراز نارسەنى ءبىلۋ ءۇشىن اجەپتاۋىر ەركىندىك كەرەك. ال چجاو حۋڭ اتاپ ايتادى. بولاشاق شىڭعىس حان تۇتقىن كەزىندە شۇرجەننىڭ «بار جاعدايىن جاقسى ءبىلىپ» شىققان! بۇل اتاۋسىز بىلگىنىڭ ىشىندەگى، قىتاي ديپلوماتىنا ەڭ كەرەكتىسى… اسكەر ءىسى!
ءبىز تەمۋجىن – بولاشاق شىڭعىس حان شۇرجەن تۇتقىنىنان قاشىپ قۇتىلعان جوق، اشىق، جاريا تۇردە بوستاندىق الۋ ناتيجەسىندە عانا قۇلدىق قامىتتان قۇتىلدى دەپ بايىپتايمىز. مال باققانى ءۇشىن ەمەس، شۇرجەن ۇلىسىنىڭ سىرتقى سوعىستارىندا قاتاردان وزعان ايرىقشا ەرلىگى ءۇشىن!
ءبۇل كەزدە تسزين يمپەرياسىنىڭ باستى دۇشپاندارى – سۇڭ مەن تاڭعۇت. سوندا، كەزەكتى ءبىر، نەمەسە بىرنەشە مايداندا شۇرجەننىڭ قالىڭ اسكەرىنىڭ قۇرامىندا اتتانعان تەمۋجىن بولاشاقتا الدان شىقپاق وسى ءۇش ۇلى يمپەريانىڭ دا سوعىس جاعدايىن، اسكەري ايلا-تاسىلدەرىن ءبىرشاما تانىپ، بىلەدى. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ءوزى جيىن ورتاسىندا بولعان تسزين اسكەرىن…
قايتكەندە دە تەمۋجىن تۇتاس ون جىلدىق تۇتقىننان امان شىعىپ، اتا جۇرتىنا ورالدى. ون ءۇش، بالكىم، ون ءتورت جاسار بالا كەزىندە كەتىپ ەدى، جيىرما ءۇش-جيىرما تورتىندە، نىق تۇرعان ساقا جىگىت بولىپ قايتتى. كۇش-قۋاتى تولىسقان، ومىرلىك تاجىريبەسى مول. ىرگەدەگى شۇرجەن ءوزىنىڭ تۋعان ەلى ءۇشىن قانشالىق قاتەرلى دۇشپان ەكەنىن ىشتەن تانىپ، كامىل ۇعىندى. تەمۋجىن-بالا، تەمۋجىن-جىگىت جاس كەزىندە وتكەرگەن عالامات كەشۋ قانشاما قاتال، سونشاما قاتەرلى دەسەك تە، كەلەشەك شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل عۇمىرىنا جەتەرلىك وزگەشە مەكتەپ بولعانىن كورەمىز. اقىلعا – بايىپ قوسقان، مىنەزگە – سالماق بەرىپ، كوڭىلگە – قۇرىش بىتىرگەن، تۋا دارىعان وجەتتىك ەندى قايتپاس قاسيەتكە اينالعان.
«بۇل – جاۋجۇرەك، شەشىمتال، ۇستامدى، كەڭ، كوك پەن جەردى قاستەر تۇتاتىن، اق-ادالدى باعالايتىن ءھام عادىل كىسى»، – دەيدى چجاو حۋڭ شىڭعىس حاننىڭ شۇرجەن تۇتقىنى تۋراسىنداعى اقپارىنان سوڭ.
بالا كەزىندەگى بارلىق قاسىرەت، وسكىن، جەتكىن جانە بوزبالا شاعىنداعى تۇتاس ون جىلدىق قىساس پەن قورلىق – قاتال تاعدىردىڭ قانداي دا اۋىر سالماعى جاس تەمۋجىن – بولاشاق شىڭعىس حاندى مۇقالتا الماپتى، بەكزات تۋمىسى، زور اقىل جەتەگىندەگى بايسالدى مىنەز، بەرىك تاعات، قاجىر مەن قايرات بارلىق قيىندىقتان امان الىپ شىققان ەكەن.
ەندى الدا ەنشىلى تالايىنا جول اشاتىن اۋىر كۇرەس جىلدارى تۇرعان.
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>
<dىv alىgn=”center”>ىىى ت ا ر ا ۋ
بۇلدىر بەلەس
ء<dىv alىgn=”center” style=”color: #000000;”>العاشقى نوكەرء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>تەمۋجىن شۇرجەن تۇتقىنىنان («قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا تايجۋىت تۇتقىنىنان) امان-ەسەن ورالىپ، ۇي-ىشىمەن تابىسقان العاشقى كۇندەردىڭ بىرىندە توتەنشە وقيعا بولادى. تاپا-تال تۇستە، اۋىل ىرگەسىندە ءجايىلىپ جۇرگەن اقتالى سەگىز شابداردى الدەبىر جولباسار ۇرىلار الدىنا سالىپ، ايداپ جونەلەدى. باياعى توعىز ازبان عوي. ەندى ءبىرىن بەلگۇتاي اڭعا ءمىنىپ كەتكەن ەكەن. بەلدەۋدە اياق ارتار كولىك جوق، قاراپ تۇرعاننان باسقا امال قالماپتى. كەش باتا بەلىن مايىستىرا تارباعان ارتقان تارعىل شولاق اتىن جەتەلەپ، بەلگۇتاي دا كەلەدى. بولعان جاعدايدى ەستىسىمەن: «مەن قۋىپ شىعايىن»، – دەپتى. (وقيعا تايجۋىت تۇتقىنىنان سوڭ بولعان جاعدايدا، بەلگۇتاي نەبارى ون-ون ءبىر جاستاعى بالا، انىعىندا، بۇل كەزدە جيىرماداعى جىگىت.) «سەنىڭ شاماڭ جەتپەس، مەن قۋامىن»، – دەيدى (ون ەكى ەمەس، جيىرما ءۇش جاستاعى اتپال ازامات) قاسار. «سەن ەكەۋىڭنىڭ دە ورايىڭ كەلمەيدى، ءوزىم بارام!» – دەيدى تەمۋجىن. قولما-قول جۇيرىك تارعىل قوڭىرعا ءمىنىپ، بارىمتالى مالىنىڭ ىزىنە تۇسەدى.
ءۇش قوناقتان سوڭ، ەرتەسىنە، جولاي، قالىڭ، ءۇيىرلى جىلقى ىشىندە بيە ساۋىپ وتىرعان، اپجەمدى، ابادان جىگىتكە ۇشىراسادى. الدەكىمدەر ايداپ بارا جاتقان سەگىز شابدار ءجايىن سۇراپتى. «يا، بۇگىن، تاڭ ازاندا وسى ارادان وتكەن. ىزىنە سالىپ جىبەرەيىن…» – دەيدى. سول ارادا تەمۋجىندى تارعىل قوڭىردان ءتۇسىرىپ، ورجاعال قۇلا جۇيرىگىن ەرتتەپ بەرەدى، ءوزى قۇباقان اتىنا ءمىنىپ، كونەگى مەن تورسىعىن سول ارادا قالدىرىپ، ۇيىنە بۇرىلىپ قاراماستان، تەمۋجىنمەن بىرگە ءجۇرىپتى.
«جىگىتىم، سەن شارشاپ-شالدىعىپ، تارىعىپ كەلە جاتىر ەكەنسىڭ. «ەردىڭ تىلەۋى ورتاق» دەگەن عوي. بۇل ساپاردا ساعان سەرىك بولايىن. مەنىڭ اتىم باۋىرشى. اكەم ناقۋ-بايان دەگەن كىسى، اتادان جالعىزبىن»، – دەيدى.
ءبۇل باۋىرشىنىڭ الماعايىپ ساپارعا تەمۋجىنمەن بىرگە، سۇراۋسىز اتتانىسى، وسىدان سوڭعى بارلىق ءىسى، ءسوز جوق، ءمارت مىنەز، ەر كوڭىلدىڭ كورىنىسى. سوندا دا… باي بالاسى، قايراتتى، مەنمەن جىگىت كەز كەلگەن كىسىمەن قوسىلماس ەدى دەيمىز. وسى، سەگىز شابدار وقيعاسىن تاپتىشتەپ بايانداعان «قاستەرلى شەجىرە» مەن وعان ساباقتاس «التىن توپشىدا» بەيتانىس ەكەۋدىڭ الدەقالاي ۇشىراسقان كەزىندە ادەپكى ءجون سۇراسۋ ءراسىمى ايتىلمايدى. باۋىرشى ەڭ سوڭعى ساتتە عانا ءوزىن تانىستىرادى، ال تەمۋجىن تۇنجىراعان قالپىنان جازبايدى. زادى، سەگىز شابدار وقيعاسى دا، ەكى جىگىتتىڭ كەزدەيسوق تابىسۋى دا، ومىردە بولعان، شىنايى جاعداي. قايتكەندە دە، اۋەلى ءجون سۇراسسا كەرەك. وندا… باۋىرشى اتاقتى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلكەن ۇلى تەمۋجىن ءجايىن بۇرىننان بىلەتىن بولىپ شىقپاق. اۋەلدە سىرتىنان ەستىگەن، ەندى، كوزى كورىپ تۇرعاندا، بار كومەگىن اياماۋعا بەكىنگەن. ءتىپتى، وسىنداي بولعاننىڭ وزىندە بىرگە اتتانۋ ءۇشىن… تەمۋجىننىڭ وزگەشە تالايىن تانۋى قاجەت ەدى. ارۋاقتى اجارىن قاپىسىز اڭداپ، كيەلى پىسىن كامىل سەزىنۋ شارت ەدى. بالكىم، باۋىرشى ءجون سۇراسپاي-اق بەيتانىس جىگىتتىڭ بار تۇرپاتىن دالمە-دال بايىپتادى. قايتكەندە دە، ءدال وسى رەتتە بولاشاق اتاقتى قولباسى باۋىرشى بولاشاق ۇلى جيحانگەر شىڭعىس حاندى ناقتى باعىستاپ، قىسىلتاياڭ جاعدايدا قالتقىسىز جاردەم جاساۋعا بەكىنىپتى. بۇل – باۋىرشى ءۇشىن، كەلەشەكتە ءوزىن دە كوككە كوتەرگەن بار قىزمەت، بارلىق جورىق-مايداننىڭ باستاۋى عانا ەكەن…
ءتىڭ اتقا مىنگەن ەكەۋ شۇبىرعان ءىز سورابىنا ءتۇسىپ، سوقتىرتا جونەلەدى. ۇرىلار دا تىم سۋىت جۇرگەن سياقتى، قۋعىن ءتورتىنشى كۇنگە ۇلاسادى. اقىرى، كەشقۇرىم، انادايدان الدەبىر تايپانىڭ كۇرەنىن كوزدەرى شالىپتى. سەگىز ازبان قالعان جىلقىدان شەتكەرى، بولەك ءجايىلىپ ءجۇر ەكەن. «دوستىم، سەن وسى ارادا بوگەلە تۇر، مەن ءوزىمنىڭ اتتارىمدى الىپ شىعايىن»، – دەيدى تەمۋجىن. «مەن سەنىمەن ۇزەڭگىلەسىپ، كومەككە كەلدىم، ەندى قاراپ تۇرار ءجونىم جوق»، – دەپتى باۋىرشى. ەكەۋى بىرگە كىرىسىپ، سەگىز شابداردى ايىرىپ الا جونەلەدى.
كۇرەندەگى جۇرت كورىپ قالعان، جاپىرلاي اتقا ءمىنىسىپ، تۇرا قۋادى. ءانى-مىنى دەگەنشە بۇلار اجەپتاۋىر ۇزاپ كەتكەن، ەندى توبىنان وزا شاپقان، قىزىل دەگىلەي كيگەن، قولىندا ۇزىن قۇرىعى بار، اقسۇر اتتى ءبىر كىسى ەنتەلەي تاقاپ قالىپتى. «دوستىم، – دەيدى باۋىرشى. – ماعان ساداعىڭدى بەر، اتىسىپ كورەيىن»، – دەيدى. «جوق، – دەيدى تەمۋجىن. – مەن ءۇشىن جازىقتى بولما. ءوزىم اتىسامىن»، – دەيدى. زادى، قانداي جاعدايدا دا، ەل ىشىندە كىسى ءولتىرۋ ۇلكەن شاتاققا ۇلاسسا كەرەك. تەمۋجىن قۋعىنشىنى قۇلاتۋ ءۇشىن ەمەس، جاسقاۋ ءۇشىن، ات ۇستىنەن قايرىلىپ، بىرنەشە وق جىبەرەدى. ەكپىندى قىزىل شاپان اقبوز اتىنىڭ باسىن تارتىپ، قۇرىعىن بۇلعاپ، كەيىنگى جۇرتتى توسىپ بوگەلە بەرەدى. سوڭعىلارى ۇباق-شۇباق جەتكەنشە، تەمۋجىن مەن باۋىرشى كوز ۇشىنا كەتەدى، بۇل كەزدە قاراڭعىلىق تا قويۋلانا تۇسكەن، قۋعىنشىلار مۇلدە اداسىپ قالىپتى.
ەكەۋى جىلقىلارىن العا سالىپ، ءتۇنى بويى تىنىمسىز جورتادى، بۇدان سوڭ ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن توقتاۋسىز جۇرەدى، اقىرى باۋىرشىنىڭ اۋىلى كورىنىپتى. «دوستىم، – دەيدى تەمۋجىن. – سەن بولماساڭ، مىنا جىلقىنى قايتارىپ الماس ەدىم. ەندى ەسەسىن بەرەيىن. نەشەۋىن قالايسىڭ؟» – دەيدى. «مەن جاقسى جىگىت تارىعىپ كەلگەندە سەبەسىن ءۇشىن ەردىم. ولجا قۋىپ اتتانعام جوق. اكەم ناقۋ – باي بولسا، مەن – ونىڭ جالعىز ۇلى بولسام، ماعان نە كەرەك؟! قولعابىس، كومەگىم تولەمسىز. ەشتەڭە المايمىن!» – دەيدى ءباۋىرشى.
ەكەۋى ناقۋ-باياننىڭ كيىز ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. بۇل كەزدە جالعىز ۇلىن اياق استىنان جوعالتقان ناقۋ-بايان كوز جاسى كول بولىپ وتىرعان ەكەن. باۋىرشىنى امان-ەسەن كورگەن سوڭ قۋانىشتان بىردە جىلاپ، بىردە كۇلىپ، اقىرى رەنجىپ، ۇرسا باستايدى. «سونشاما نە بولىپتى، – دەيدى باۋىرشى. –جاقسى جىگىت قينالىپ كەلگەن ەكەن، مەن سەرىكتەسىپ، قولعابىس جاسادىم. مىنە، ەسەن-ساۋ كەلدىم عوي!..» – دەيدى.
ءوسىدان سوڭ اكەلى-بالالى ەكەۋى تەمۋجىندى كۇتىمدەپ، تىنىقتىرىپ، ازىعىنا باعلان قوزىنىڭ سىرباز ەتىن ءپىسىرىپ قورجىنعا ارتىپ، قانجىعاسىنا قىمىز تولى تورسىق بايلاپ، جولعا سالادى. تەمۋجىن اتتاناردا ناقۋ-بايان ايتىپتى: «سەن ەكەۋىڭ بار عۇمىرى الدا تۇرعان جاس جىگىتسىڭدەر. ساتىمەن تابىستىڭدار، ەندى جۇپتارىڭ جازىلماسىن. ارالارىڭدى سۋىتپاي، قاتىناسىپ تۇرىڭدار. ومىرلىك دوس بولىڭدار!» – دەگەن ەكەن.
بولاشاق شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى نوكەرى ارۋلات باۋىرشىمەن وسىلاي تابىسىپتى.
ال سەگىز شابدار وقيعاسى – تىكەلەي تايجۋىت تايپاسىنا قاتىستى ءىس ەكەنى كۇمانسىز. ادەپكى ۇرى-قارى نەبارى سەگىز جىلقىنى الۋ ءۇشىن جەتى كۇندىك جەر شەتىنە اتتانباس ەدى. تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ تىكەلەي جارلىعى. شىتىرماننان قاپيادا امان شىققان تەمۋجىنگە جاسالماق جاڭا قىساستىڭ باسى. ولجا، پايدا ءۇشىن ەمەس. ەسۋگەي اۋلەتىنىڭ اياق ارتار مالىنا دەيىن بارىمتالاپ، تەمۋجىن مەن ونىڭ ىنىلەرىن ەن دالادا تاقىر جاياۋ قالدىرىپ، ءمۇساپىر كەپكە ءبىرجولا ءتۇسىرۋ ءامالى.
ء<dىv ءalىgn=”center” style=”color: #000000;”>بورتە ءسۇلۋ
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>جاس بالا كەزىندەگى ولەسى قاتەر قايتا اينالىپ، رابايسىز كولەڭكەسىن كورسەتكەن سەگىز شابدار وقيعاسىنان سوڭ، تەمۋجىن تۇعىرىن بەكىتەر، ءورىسىن كەڭەيتەر توتەنشە امالدار ويلاستىرا باستايدى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – باعزىدا اتاسقان قالىڭدىعى بورتە-بيكەمەن قوسىلىپ، قالىڭ قوڭىراتتى سۇيەنىش قىلۋ، ەكىنشىسى – مارقۇم اكەسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ اينىماس انداسى كەرەي توعرىل حاننىڭ الدىنان ءوتىپ، قورعان، قۋات ءتابۋ.
اۋەلى بورتەنى ىزدەپ شىعادى. قاسىنا بەلگۇتايدى ەرتىپ، كەلۇرەن وزەنىن قۇلداپ ءجۇردى دەيدى. قوڭىرات جۇرتىن، داي-نوياننىڭ كۇرەنىن باياعى شەكشەر مەن شىقۇرعى اراسىنان تابادى. تەمۋجىن بورتەنى العاش تانىسقان توعىز جاسىنان بەرى كورمەگەن ەدى دەپ ايتادى «قاستەرلى شەجىرە». بۇگىنگىشە سەگىز جاسىنان. ەسۋگەي-باحادۇر شىن مانىسىندە تاعى ءتورت جىل وتكەننەن سوڭ دۇنيەدەن كوشتى دەسەك، بۇل ارالىقتا قۇدالاس ەكى ۇيەلمەن تىكەلەي قاتىناسپاسا دا، ءبىلىسىپ تۇرۋعا تيىس. وسىدان سوڭ قيلى-قيىن كۇندەر كەلدى. تەمۋجىننىڭ تايجۋىت تۇتقىنى توڭىرەككە ماعلۇم بولعانىمەن، شۇرجەن قۇلدىعى – حابار-وشارسىز تۇنەك، ەشقانداي ۇمىتكە جول قالدىرماۋعا تيىس ەدى. بىراق بورتە-بيكە ءالى دە وڭ جاقتا وتىرعان.
«كورىسەتىن كۇن بار ەكەن! – دەيدى داي-نويان قۋانىپ. – سەنى سونشاما جەك كورەتىن تايجۋىت اعايىندارىڭ كوزىڭدى مۇلدە قۇرتا ما دەپ قورقىپ ءجۇردىم، – دەيدى. – قايعى باسىپ، ءۇمىتىم ۇزىلۋگە جاقىنداپ ەدى…» – دەيدى. بوگەلمەي، بورتە ەكەۋىن قوسىپ، تيەسىلى ويىن-ساۋىق، ءداستۇرلى قىز ۇزاتۋ ءراسىمىن ءجاسايدى.
ەندى ءبىر ەسكىلىكتى دەرەكتە داي-نويان پاناسىز، جەتىم تەمۋجىنگە قىز بەرگىسى كەلمەگەن دەپ ايتادى. بىراق ەر جەتكەن ۇلدارى ەركىنە قويماعان. زادى، بۇل – تەمۋجىن قايتىپ شىقپاۋعا تيىس قۇردىمعا كەتكەننەن سوڭعى جاعداي. البەتتە، ەڭ باستىسى – بورتە-بيكەنىڭ ىرقى. تەمۋجىنگە سەنگەن، ءۇمىتىن ۇزبەگەن، ءازىز جىگىتى ءسىرا دا قايتا ورالماسا، كارى قىز بولىپ بوساعادا قالۋعا بەكىنگەن. اقىر سوڭىندا ارمانىمەن ءتابىستى.
«قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، داي-شەشەن جاس جۇبايلاردى جارىم جولعا دەيىن شىعارىپ سالىپتى. سۇيكىمدى، ەركە قىزىنا ىقىلاس، تۋمىسى بولەك تەمۋجىنگە قۇرمەت. «التىن توپشى» داي-شەشەن اسا تولىق كىسى بولاتىن، كۇن تىم ىستىق ەدى، ۇزاق جۇرىسكە شىداماي، كەلۇرەننىڭ باسى، جول-ۇقىت دەگەن جەردەن كەرى قايتتى دەپ دايەكتەگەن. ال بورتە-بيكەنىڭ اناسى سوتان ۇزاتىلعان قىزىن جاڭا جۇرتىنا، بۇرقان-قالدۇننىڭ تۇستىك بەتكەيى، كۇرەلگى قويناۋىنداعى سەڭگۇر جىلعاسىنا دەيىن باستاپ اكەلىپتى. البەتتە، جالعىز ءوزى ەمەس، قانشاما قوسشى، جاساۋىلمەن.
ءسوتان كيت رەتىندە قۇداعيى وگەلىنگە قارا بۇلعىن جاقى سىيلاعان ەكەن. قىزىنىڭ قايىن جۇرتىندا اجەپتاۋىر ايالداعان سياقتى. بورتەنى ءبىرجولا ورنىقتىرىپ، تەمۋجىننىڭ اۋىلى كۇرەلگىدەن كوشىپ، كەلۇرەننىڭ باستاۋى، بۇرما سۋ سويعان بۇرگى-جار دەگەن جەرگە كەلىپ قونعاننان سوڭ عانا ەلىنە قايتادى.
ء<dىv alىgn=”center” style=”color: #000000;”>توعرىل – وڭ ءحان
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>باستاپقى ءبىر مۇراتى ورنىنا كەلىپ، بورتەمەن قوسىلعاننان كەيىن تەمۋجىن توعرىل حاننىڭ عۇزىرىنا بارۋعا بەكىنەدى. «توعرىل حان باعزىدا اكەمىزگە اندا بولعان ەدى، ەسەبى، مەنى دە بالاسىنداي قابىل الۋعا تيىس، – دەپتى. – مەن دە ونىڭ قاجەتىنە جارايتىن شىعارمىن»، – دەيدى سودان سوڭ ءوزىن بەكىتىپ. كەيىندە وڭ حان اتانعان توعرىل بۇل كەزدە كەڭبايتاق ۇلى دالانىڭ جارىم جەرىن ۇستانىپ وتىرعان كەرەي جۇرتىنىڭ ءامىرى ءبولاتىن.
ءراشيد-اد-ديننىڭ ايتقانى بار. ەجەلگى زاماننان باستاپ كەرەيلەر حالقىنىڭ كوپتىگىمەن، اسكەرىنىڭ قۋاتىمەن جانە حاندارىنىڭ اتاق-داڭقىمەن ءماشھۇر بولدى دەگەن. ارعى تاريحى عۇن داۋىرىنەن باستالاتىن كەرەي قاۋىمى ءحى عاسىردا ۇلى دالا كوشپەندىلەرىن قايتا بىرىكتىرگەن، قىتاي تاريحناماسىندا تسزۋبۋ (رۋ-تايپالار) بىرلەستىگى اتانعان جاڭا تۇرىك قاعاناتى – توعىز-تاتار ۇلىسىنىڭ ۇيىتقىسى بولعانى ءمالىم. بۇل كەزدەگى باستى دۇشپان – تەرىستىك قىتايدا بيلىك قۇرىپ وتىرعان قيدان-لاۋو يمپەرياسى بولاتىن. الماعايىپ ۇزاق مايداننان سوڭ، كونفەدەراتسيا كەيىپتى ۇلكەن ۇلىس ىدىرايدى، بىراق دالايحان موعۇز باستاعان كەرەي جۇرتى اۋىر كۇرەسىن ودان ءارى جالعاستىرىپتى. اقىرى، ءبىر جاقتان قيدان، ەكىنشى تاراپتان تاڭعۇت قىسپاققا العان كەرەي ۇلىسى دا قيراپ جەڭىلەدى، تۇتقىنعا تۇسكەن دالايحان ازاپتى ولىمگە كەسىلەدى (1100) . بۇل – بارلىق باقىتسىزدىقتىڭ باسى عانا ەكەن. ەلدىڭ ەڭسەسىن قايتا كوتەرگەن سارى حان، ودان سوڭعى بوشاۋجى، مارقۇز-بۇيرىق حاندار ەندى اعايىنداس جۇرتپەن جاعالاسۋعا ءماجبۇر بولادى. كەرەي ەجەلگى ەلدىگىن ساقتاعانىمەن، بۇرىنعى ايدىنىنا جەتە المايدى، جەڭىس پەن جەڭىلىس الما-كەزەك تۇسەدى. مىنە، وسى تىنىمسىز مايدان داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن توعرىل – بۇرناعى دالايحان موعۇز اۋلەتى، كەيىنگى مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ نەمەرەسى بولاتىن.
توعرىل – تۇرىك تىلىندە جانە كەرەي لۇعاتىندا اڭىزدىق قىران قۇس ەسىمى، دەپ جازادى ءراشيد-اد-دين. سۇڭقار كەيىپتەس، تۇمسىعى مەن شەڭگەلى بولاتتاي، ءبىر ۇشقاندا توپىرلاتىپ، ەكى ءجۇز-ۇش ءجۇز قۇستى قاباتىنان جايقايدى، بىراق ءوزىن ەشكىم كورمەگەن، الدە شىن، الدە لاقاپ دەپ دايەكتەيدى. توعرىل بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ قيلى كەزەڭ، قيىن تاعدىرعا ۇشىرايدى. جەتى جاسىندا مەركىت تۇتقىنىنا تۇسەدى. جاس بالاعا جالبىر ەشكى-تون كيگىزىپ، تارى اقتاتىپ، كەلى تۇيگىزىپ قويىپتى. ون ءۇش جاسىندا اناسىمەن بىرگە تاتار تۇتقىنىندا بولادى. وندا دا اۋىر بەينەت، قارا جۇمىس. ەكى رەتتە دە ەلىن قايتا ۇيىستىرىپ، قارۋلى جاساعىن قىرىق مىڭعا جەتكىزگەن جاۋىنگەر سارى حان كىرىپتار قۇلدىقتان قۇتقارادى. بىراق بالا كەزىندەگى قىساس پەن قورلىق وڭ حاننىڭ مەيىرىمسىز، اينىمالى جانە تاۋانسىز تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى دەسەدى كەيىنگى تاريحشىلار. ونىڭ ۇستىنە ايرىقشا اقىل دا، تەرەڭ ساياسات تا جوق. توعرىل تۋاسى ەسىمىنە دە، تۋعان جۇرتىنا دا لايىق بولماي شىقتى. ەجەلگى ۇلى حاندار ۇرپاعى اتالارىنا تارتپاعان ەكەن.
توعرىل اكەسى قۇرجاقۇز-بۇيرىق حاننان سوڭ، 1160 جىلدار شاماسىندا بيلىككە قونادى. ەسۋگەي-باحادۇرمەن تابىسۋى دا وسى، اۋەلگى كەزەڭىندە. حاندىعى مويىندالماسا دا، ۇلكەن بەدەلگە جەتكەن ەسۋگەيدىڭ قيات تايپاسىندا بەرىك ورنىعىپ، اتاۋسىز وكىم الۋىندا توعرىلدىڭ ناقتى كومەگى بولعانىن بايقايمىز. بۇل كەزدە باياعى، 1090-جىلدارداعى شۇرجەن-تاڭعۇت قىرعىنىنان وڭالعان، ەلدىك تۇعىرىن بەرىك ورناتىپ، ەجەلگى ءداستۇر-سالتىن قالپىنا كەلتىرگەن كەرەي حاندىعىنىڭ ۇلى دالاداعى بەدەل-ىقپالى ايرىقشا بولاتىن. بىراق كوپ ۇزاماي-اق ەجەلگى جۇرتتىڭ ورداسى قايتادان شايقالا باستايدى. تاققا تالاسسىز بەكىگەن توعرىل، الدەنەدەي قاۋىپ ويلاپ، انىعى ەشبىر سەبەپسىز، توپاس قورقاۋلىق جەتەگىمەن، بىرگە تۋعان ىنىلەرى تاي-تەمىر-تايشى مەن يۋلا-ماعۇستى تيەسىلى جۇرتتارىنان ايارلىقپەن شىعارىپ الىپ، بار اسكەرىمەن تارپا باسادى. جەڭىلىس تاپقان ىنىلەر مەركىتكە قاشقان ەكەن، قويماي قايتارىپ العىزادى دا، كوپە-كورنەۋ ولىمگە كەسەدى. تاعى ءبىر ءىنىسى بۇقا-تەمىردى جانە ولتىرەدى. ەركە-قارا دەگەن ءىنىسى نايمانعا قاشىپ، سوندا پانا تاۋىپتى. اعايىنداس باۋىرلار ىشىندە، وزىمەن ۇنەمى بىرگە جۇرگەن، ءسىرا، جاستارى كوپ كىشى كەرەيتاي مەن يلقا-سەلەنگۇن ەكەۋى عانا امان قالادى.
مىنە، بىلىق-بۇلعاق جاعدايىندا باياعى مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ ەكىنشى ۇلى، ياعني توعرىلدىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى گورحان كوتەرىلەدى. «اعامىزدى جوقتاعان كوز جاسىمىز كەپپەي جاتىپ، ءوزىڭنىڭ بۇعاناڭ بەكىمەي جاتىپ، بىرگە تۋعان باۋىرلارىڭدى قىرىپ تاستادىڭ. بۇدان وتكەن سۇمدىق بار ما؟! – دەپتى، – ەندى ۇلىسىمىزدىڭ كۇنى نە بولماق…» – دەپ اسكەرىن توپتاپ، اتقا مىنەدى. جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ورداسى ويراندالعان توعرىل نەبارى بىرەر ءجۇز جاساۋىلىمەن عانا، ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان ەكەن. ەسۋگەيدىڭ كۇرەنىنە كەلىپ جەتىپتى.
ءسوندا، قيات جۇرتىن ۇستاپ وتىرعان جاقىن اعاسى قۇتۇلا–حان ايتادى: «بۇل توعرىل – وتە ناشار ادام ەكەنىن كورىپ وتىرمىز، تۋعان باۋىرلارىن ءولتىرىپ، ار-نامىسىن قانمەن شىلادى، دوستىعىڭ ءجون ەمەس. ونان دا انا گورحانمەن اندا بولمايسىڭ با. مىنەزى بيازى، ءجايساڭ كىسى. ال مىناۋ دومبايدىڭ بۇقاسىن اتقان وعى دالاعا كەتىپ، ەكى اياعى ەسەكتىڭ كورىنە سۇعىلىپ تۇرعان بەيباق. ەندى بىزدەن كومەك سۇرايدى. ءوزىنىڭ جونىمەن ءولسىن»، – دەپتى.
ءراشيد-اد-دين تاپتىشتەپ كەلتىرگەن بۇل كەڭەس، بالكىم، بۇرىنىراق ايتىلعان بولۋى. جالپى، توعرىلدان الىس بول، ودان دا گورحانمەن جاقىنداس دەگەن تۇرعىدا. توعرىل بىرگە تۋعان باۋىرلارىن جاپپاي ولتىرگەن كەزدە قۇتۇلا حان بۇ دۇنيەدە بولماسا كەرەك. ەسۋگەيدىڭ بۇرنادا ەشقانداي بايلانىسى جوق، قاتىگەز قاشقىندى توتەسىنەن قولداپ شىعۋى تاعى مۇمكىن ەمەس. جانە باس بيلىگى، ياعني قيات تايپاسىنىڭ تىزگىنى ءوز قولىندا بولماسا، حان-اعا جارلىعىنان اتتاپ، ەڭ ءماندىسى – جەتكىلىكتى جاساقپەن اتتانۋى مۇلدە نەعايبىل. الايدا، ەسۋگەي اۋەلگى سەرتىنەن اينىماعان. ۇدەرە كوتەرىلىپ، گورحاندى تىقسىرا قۋىپ، توعرىلدى اتا تاعىنا قايتادان وتىرعىزادى. قاندىكويلەك اندانىڭ ماڭگىلىك سەرتى دەڭىز، قامقورلىعىن كورگەن بوداننىڭ قارىمتا قىزمەتى دەڭىز، ءمارت مىنەز، بۇلا كوڭىل جەتەگىمەن جاسالسا دا، الدەنەندەي استىرتىن ەسەپكە قۇرىلسا دا، ۇمىتىلماس وقيعا، عۇمىرلىق بورىش.
ارادا قانشاما زامان وتسە دە، وڭ حان ۇمىتپاپتى.
وسىعان وراي، ەسۋگەي ۇلدارى قاجەتتى كومەكتى ەرتەرەك، بۇدان گورى قيىنداۋ زاماندا سۇراسا قايتەر ەدى، دەگەن ساۋال تۋماعى زاڭدى. قاناتىنىڭ استىنا الاتىن ەدى، ەشقانداي ءجابىر-جاپا، كەمشىلىك كورسەتپەي، باعىپ-قاعىپ، امان-ەسەن جەتكىزەر ەدى. بىراق بۇعان تەمۋجىننىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى بولمادى. تايجۋىت تۇتقىنىنان سوڭ ودان ارمەن، كۇن تۇبىنە جوعالدى. «ەندەشە… – دەيىك، دالالىق اڭعال مىنەزبەن. – ەندەشە، اينىماس انداسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ولىمىنەن حاباردار، ارتىندا قالعان جەتىم-جەسىرلەرىن نەگە ىزدەتپەگەن، دالا قانشاما كەڭ بولسا دا، تۇراعىن تابۋ قيىن ەمەس ەدى عوي، ساندالىپ ءوزى جۇرمەيدى، ارينە، بەس-ون كىسىسىن اتتاندىرسا…» ىزدەمەگەن. بۇل دا تۋا بىتپەسە دە، جۇرە قالىپتاسقان اينىمالى مىنەزدىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.
كەيىنگىسىنىڭ وزىنە ءتاۋبا. دۇنيەدەن باياعىدا ءوتىپ كەتكەن باحادۇر انداسى، ادال، ءمارت انداسى ەسۋگەيدى ۇمىتپاپتى، ەندى سونىڭ وتكەندەگى بار جاقسىلىعىن كەيىنگى بالالارىنا، ونىڭ ىشىندە وزگەشە تالايى وتتى جانارى مەن نۇرلى جۇزىنەن ايقىن تانىلىپ تۇرعان كوبەگەن تەمۋجىنگە ەسەلەپ قايتارۋعا ءازىر ەكەن.
ء<dىv alىgn=”center” style=”color: #000000;”>بۇلعىن جاقى
ء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>تەمۋجىن وڭ حاننىڭ دارەگەيىنە باراردا جانىنا تەتەلەس ىنىلەرى قاسار مەن بەلگۇتايدى قوسىپ الادى. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ بۇكىل اۋلەتى ءبىر تىلەكتە دەگەن ءسوز. قۇرقول ەمەس، ءراسىمدى تابارىگى بار.
وڭ حان تولى وزەنىنىڭ بويى، توعايلى الاس قارا-تۇن دەگەن جەردە وتىر ەكەن. ورداعا ءتۇسىپ، حاننىڭ الدىنا كەلگەندە تەمۋجىن ءايتىپتى:
«وتكەن كۇندەردە ءسىز مەنىڭ اكەم ەسۋگەي-باحادۇرمەن اندا بولعان ەدىڭىز. ەندى بۇگىندە اكە ورنىنداعى اكە دەپ بىلەم. وسى جاقىندا عانا، اكەم اتاستىرىپ كەتكەن قالىڭدىعىما ۇيلەنىپ ەدىم. سوندا كيتكە كەلگەن مىناۋ قارا بۇلعىن جاقىنى وزىڭىزگە لايىقتادىم!» – دەيدى.
ءوڭ حان ايرىقشا ريزا بولىپتى. بىردەن-اق قۇلدىراپ تۇسەدى. القاۋ ءسوزىن: «قارا بۇلعىن جاقىنىڭ ورايىنا!..» – دەپ ءباستايدى.
ءبىز بۇدان بۇرنادا الدەنەشە مارتە ايتتىق. امالسىزدان تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى. باتىس پەن ورىستىڭ ەڭ بىلگىر، ءتىپتى، پەيىلى ءتۇزۋ وقىمىستىلارىنىڭ ءوزى دالا مەنتاليتەتىنەن بەيحابار. بولماشىنى ۇقپاي، بۇتاعا ءسۇرىنىپ جاتادى. شالاعايلىقتىڭ ءتۇپ توركىنى بار دۇنيەگە حريستيان جۇرتىنىڭ بىرجاقتى تۇرعىسىنان قاراعان استامشىلىقتا جاتىر. تەمۋجىننىڭ وڭ حانمەن العاش جۇزدەسۋى دە وسىنداي تاسىر، توپاس كەيىپتە تالدانادى: تەمۋجىن قارا بۇلعىن تونمەن وڭ حاننىڭ اۋزىن الىپتى! ياعني، پارالاعان، ساتىپ العان…
ءبىر تارابى تۇرىك، موڭعول تەكتى ورمان تايپالارى، كەم-كەمجۇت، بارعۇجىن-توقىممەن جالعاسىپ جاتقان، الىس-بەرىسى، ارالاسى توقتالماعان دالا جۇرتىنا بۇلعىن، سۋسار تاڭ با ەكەن. تۇستىكتە شۇرجەن مەن تاڭعۇت، باتىستا قارا-قىتاي، قىپشاقپەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساپ تۇرعان كەرەي ۇلىسىنىڭ حانى كيەر كيىمگە تاپشى بولىپ پا. سونىڭ ءبارىن جيناپ قويعاندا، كولدەنەڭنەن كەلگەن ءبىر تونعا بولا سونشاما شاشىلعان قانداي سورلى؟ ونىڭ ۇستىنە، سياپاتقا كەلگەن بۇل قارا بۇلعىن جاقى – ەركەك ەمەس، ايەلگە ولشەپ تىگىلگەن، بورتەنىڭ شەشەسى سوتان سىيلى قۇداعيى وگەلىننىڭ يىعىنا جاپقان; ول زاماندا ايەل مەن ەركەكتىڭ سىرتقى كيىمدەرىنىڭ ايىرىمى شامالى دەسەك تە، وڭ حانعا شاق كەلۋى نەعايبىل.
ءشىن مانىسىندە، بار كىلتيپان – قايتكەندە دە باتىس بىلگىرلەرىنىڭ ساناسىنا قونبايتىن دالالىق راسىمدە جاتىر. تەمۋجىن اتاپ ايتتى: ارناپ تىگىلگەن ەمەس، «كيتكە كەلگەن قارا بۇلعىن جاقى»; وسىنىڭ الدىندا: «سىزدى اكەمنىڭ ورنىنداعى اكە دەپ بىلەم…» ەگەر ءتىرى بولسا، كيتتى ەسۋگەي-باحادۇر كيەر ەدى، ەسۋگەي جوق، ەندى اتاۋلى كيت – ونىڭ كوزى ءتىرى انداسى توعرىل حانعا تيەسىلى. ماسەلە بۇلعىن جاقىنىڭ قىمبات نارقىندا، ونىڭ توعرىلعا شاق كەلۋ، كەلمەۋىندە ەمەس. تەمۋجىن ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ەجەلگى انداسى توعرىل حاندى ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى رەتىندە ايعاقتاپ تۇر. قارا بۇلعىن جاقى – سەبەپ ەمەس، نىسان، تۋماسا دا تۋعانداي سانالۋعا تيىس بالانىڭ ەكىنشى ءبىر اكەسىن ناقتى تانىپ، مويىنداۋىنىڭ بەلگى، كورىنىسى. (سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ەسكىلىكتى جۇرتتا، ساياسات تىلىندە «اكە–بالا» – قالىپتى تەرمين، «سيۋزەرەن–ۆاسسال» ماندەس، ياعني، تۋعان اكەسىنىڭ وتكەندەگى جاعدايى قانداي بولسا دا، تەمۋجىن تەك ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل اۋلەتىمەن توعرىل حاننىڭ قاراۋىنا ەنۋگە تىلەك ءبىلدىردى دەگەن ءسوز.) سوندىقتان دا، «قارا بۇلعىن تونىڭ ءۇشىن…» – دەگەن لەپەس – «مەنى اكەم دەپ تانىعان كورگەندى قىلىعىڭ ءۇشىن…» – دەگەن ماعنادا ۇعىنىلۋعا تيىس. باسقاشا شەشىم جوق!
وڭ حان تەمۋجىننىڭ تۇلعاسىن تانىپ، مەيىرلەنەدى، سوزىنە باعىپ، قاتتى قۋانادى. ىقىلاسى شەكتەن اسىپتى.
«توزعىنداعان جۇرتىڭدى – تۇتاستىرىپ بەرەيىن، – بىتىراعان جۇرتىڭدى – بىرىكتىرىپ بەرەيىن!» – دەيدى. بۇدان سوڭ بار ءسوزىن تۇيىندەپ: «بۇيرەك – بوكسەدە جاتۋعا تيىس، توستىك – كەۋدەدە تۇرۋعا تيىس!» – دەپتى («قاستەرلى شەجىرە») . ياعني، ەسۋگەيدىڭ بۇرناعى، تاراپ كەتكەن ەلىن قايتادان جيىستىرىپ، ەرىكتى، ەرىكسىز تۇردە بوداندىققا كەلتىرىپ، تەمۋجىندى اكەسىنىڭ ورنىنا وتىرعىزۋعا ۋادە قىلادى.
ءسويتىپ، بولاشاق شىڭعىس حان كەرەي وڭ حاننىڭ ۆاسسالى بولدى، دەپ ناقتىلايدى باتىس زەرتتەۋشىلەرى. بۇدان بىلاي تەمۋجىننىڭ قىلىشى وڭ حاننىڭ قىزمەتىندە، ال جەكە باسى – وڭ حاننىڭ قامقورلىعىندا. كەلەشەك ۇلكەن بيىكتەرگە جەتۋ جولىنداعى اۋەلگى باسپالداق.
ء<dىv ءalىgn=”center” style=”color: #000000;”>ەكىنشى نوكەر
ء<dىv alىgn=”left” style=”color: #000000;”>عۇلاما تاريحشى راشيد-اد-دينگە قايىرا جۇگىنسەك، «بۇل كەزدە سول وڭىردەگى بارلىق تايپالار ىشىندە قۋاتى زور، قۇدىرەتى ارتىق جۇرت – كەرەي بولاتىن». توعرىل حان كەشەگى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلى تەمۋجىندى قاناتىنىڭ استىنا الىپتى، قيات رۋىنىڭ تىزگىنىن قايتادان ۇستاتپاق ەكەن دەيتىن حابار، ۇزىنقۇلاق ارقىلى ۇلى دالاعا تەزىنەن تارايدى. ەندى بۇرنادا كوڭىلى ءتۇزۋ، بىراق تايجۋىت تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ رايىنان سەسكەنىپ جۇرگەن ءبىراز جۇرت وڭ حاننىڭ ەمەۋرىنىن كۇتپەي-اق، ءوز بەتتەرىمەن قۇلدىق ۇرۋعا ىڭعايلانىپتى.
تەمۋجىن اۋىلىنا ورالا سالىسىمەن، ەلدىڭ الدى بولىپ، بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ تەرىستىك بەتىنەن ۇراڭقاي جارشۇداي دەگەن اقساقال جەتەدى. ءتارىزى، دارقان بولسا كەرەك، كورىگىن ارقالاپ، جەلمە دەگەن ۇلىن جەتەكتەپ كەلەدى. وگەلىن-ايكەنى كۋاعا تارتا وتىرىپ، تەمۋجىنگە قاراتا ايتتى دەيدى:
«سەندەر دەلۇن-بۇلداقتا وتىرعاندا، تەمۋجىن جاڭا تۋعاندا مەن [كورىمدىككە] بۇلعىن جورگەك اكەلىپ سىيلاعان ەدىم. قىزمەتىڭە مىنا جەلمەنى ەرتە كەلىپ ەدىم. بىراق ءالى كىشكەنتاي دەگەن سوڭ قايتا الىپ كەتكەم. ەندى مىنە، ءبىرجولا بەردىم. سەن، تەمۋجىن، بۇل جەلمەگە اتىڭدى ەرتتەت، ەسىگىڭدى اشتىر!» – دەيدى.
ءسويتىپ، جەلمە تەمۋجىنمەن بىرگە قالادى. ءسوز ورايىنا قاراعاندا، تەمۋجىننەن بەس-التى جاس ۇلكەن، بۇل كەزدە وتىزعا كەلگەن اتپال ازامات. ۋاقىت جونىمەن العاندا، تەمۋجىننىڭ ەكىنشى نوكەرى.
ءوسىنىڭ الدىندا عانا، نەمەسە وسى شامادا، تەمۋجىن بەلگۇتايدى جىبەرىپ، باۋىرشىنى شاقىرتىپ العان. بۇل العاشقى ەكى نوكەر عۇمىر بويى شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى بولدى. باۋىرشى سياقتى جەلمە دە بولاشاق ىشكى، سىرتقى سوعىستاردا ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپ، بيىك مارتەبەگە جەتەدى، كەيىندە شىڭعىس حان تاريحىنداعى ەڭ كورنەكتى تۇلعالار قاتارىندا تانىلعان.
البەتتە، بۇل كەزدە تەمۋجىن جالعىز ەمەس ەدى. ءبىر انادان تۋعان ءۇش ءىنى – قاسار، قاشىعۇن جانە تەمۋگە بار، كىشى شەشەدەن تۋعان بەلگۇتاي بار. بۇلاردىڭ ىشىندە تەتەلەس جەتكەن، ءارى قارىمى قاتتى قاسار مەن بەلگۇتاي ەرەكشە. شىڭعىس حان ايتتى دەگەن ءسوز بار: «بىز قاساردىڭ ساداعى مەن بەلگۇتايدىڭ قىلىشىنىڭ ارقاسىندا جەر-الەمدى وزىمىزگە قاراتامىز»،– دەگەن. ءسىرا وسى، باستاپقى كەزەڭگە تيەسىلى كەپ. جانە مۇنداعى «جەر-الەم» – ۇلى دالا شەگىنەن اسپاسا كەرەك. ايتكەنمەن، كۇمانسىز لەپەس.
بولاشاق شىڭعىس حان اۋەلدەن-اق تىم بيىكتى مەجەلەگەن. مىنە، العاشقى قادام جاسالدى. العاشقى، جاۋىنگەر نوكەرلەر توپتاسا باستادى. بىراق تەمۋجىن كۇش جيناپ ۇلگەرمەيدى.
قاۋىپ ايلاپ جۇرسە دە، كۇتپەگەندەي، توتەنشە ءبىر پالە كەلىپ ءجابىسادى.
ء<dىv ءalىgn=”center” style=”color: #000000;”>مەركىت شاپقىنى
ء<dىv ءalىgn=”left” style=”color: #000000;”>«قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، ارادا تۋرا ءبىر جىل وتكەندە، (شىن مانىسىندە ەكى جىلدان سوڭ) وسى كەيىنگى قونىس – كەلۇرەننىڭ باستاۋى، بۇرگى-جاردا، وگەلىن-ايكەنىڭ ءۇي قىزمەتشىسى قوعاقشىن كەمپىر سىرتقا شىعا سالا، اپتىعىپ قايتا كىرەدى: «شەشە، شەشە! تەز تۇرىڭىز! جەر توپىلعان ات ءدۇبىرى ەستىلەدى! جاۋىز تايجۋىتتار قاپتاپ كەلە جاتقان سياقتى. شەشە، تەزىنەن تۇرىڭىز!» – دەپتى.
وگەلىن-ايكە: «ۇلداردى جىلدام ويات!» – دەيدى دە، ءوزى جوپپەلدەمە تۇرەگەلەدى. تەمۋجىندەر اپ-ساتتە جينالىپ، اتتارىن ۇستايدى. تەمۋجىن ءبىر اتقا ءمىندى، وگەلىن شەشە ءبىر اتقا ءمىنىپ، تەمۋلۇندى الدىنا الدى، قاسار، قاشىعۇن، تەمۋگە-وتشىگەن جانە بەلگۇتاي دا ءبىر-بىر اتقا قوندى، باۋىرشى ءبىر اتقا، جەلمە ءبىر اتقا وتىردى… دەپ تاپتىشتەيدى «قاستەرلى شەجىرە». «ەندى ءبىر اتتى جەتەككە الىستى، بورتە-بيكەگە ات جەتپەي قالدى»، – دەپ ءتۇجىرادى.
تەمۋجىننىڭ ءوزى باستاعان، ەرتتەپ ۇلگەردى مە، جايداق پا، تۇگەلىمەن اتقا مىنگەن ءبىر توپ كىسى بۇرقان-قالدۇنعا قاراي قاشادى، ال «ات جەتپەگەن» بورتەنى قورعانسىز قالىپتا تاستاپ كەتەدى. اۋىل يەسى، اۋلەتتىڭ باسى تەمۋجىننىڭ جاس كەلىنشەگى شىن مانىسىندە قۋ دالا، جاۋ بەتىندە، جالعىز قالىپتى. بيكەسىنىڭ قامىن ويلاعان – قىزمەتشى قوعاقشىن كەمپىر عانا بولىپ شىعادى. قاراپ تۇرماي، بورتەنى جابىق شاتىرلى قاراعۇت كۇيمەگە وتىرعىزادى دا، وعان الا سيىردى جەگىپ، تەڭگەلى بۇلاقتى ورلەپ جىلجىپ كەتتى دەيدى. بۇل كەزدە ءالى الاكولەڭكە، الىس توڭىرەك كورىنە قويماعان…
ەندى وسى، «قاستەرلى شەجىرەدە» نەگىزدەلىپ، «التىن توپشىدا» بەكىتىلگەن ۇزىك وقيعاعا وي كوزىمەن قارايىق. ۇرەيى ۇشقان سەگىز كىسى سەگىز اتقا مىنەدى. توعىزىنشى اتتى جەتەككە الادى. «ال بورتە-بيكەگە ات جەتپەي قالىپتى». «جەتەككە العان» اتقا مىنسە قايتەدى؟ بۇل جەتەك اتقا دۇنيە-مۇلىك ارتىپتى، دەپ دايەكتەيدى كەيىنگى ءبىر موڭعول زەرتتەۋشىلەرى. قاربالاستا قالاي ارتپاق. تۇپنۇسقادا ونداي ءسوز جوق. قوسار ات، جەتەك ات قانا بار. ال، ارتسىن. ول قانداي دۇنيە؟ اسىل قازىنا، قۇپيا ارحيۆ ەمەس قوي. سولاي بولا قالعاننىڭ وزىندە، اياۋلى ايەلدەن قىمبات بولىپ پا. ءتىپتى، تارشىلىقتا ەكەۋلەپ مىنگەسۋ دەگەن بار عوي. جاۋ قاراسى كورىنگەن جوق، ءالى ءبىرشاما الىستا. جاسى كىشىرەك، قوعامى كەم وتشىگەنمەن ءبىر اتقا مىنۋگە بولمادى ما. وسىنىڭ ءبارىن جيناپ قويعاندا… توعىز ات دەگەنىمىز – باياعى توعىز ازبان عوي. كوپپەن بىرگە قاشقان باۋىرشى وسىنىڭ الدىندا عانا «كۇدىس بەل قۇلاگەر اتىن ءمىنىپ، قوڭىر شەكپەنىن بوكتەرىپ» كەلگەن. ون ات دەپ قويىڭىز. بۇدان سوڭعى، جاس بالا ەمەس، وتىزداعى جىگىت جەلمە دە اكەسىنىڭ الدىنا وتىرىپ جەتكەن جوق، ول دا ءوز اتىمەن كەلدى. ون ءبىر ات دەڭىز… الايدا، بورتەنى ىلەستىرە كەتۋ ءۇشىن «جەتەككە الىنىپ» بوس كەتكەن توعىزىنشى ازباننىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. سويتە تۇرا، تەمۋجىن جاۋعا قالدىرادى.
وسى ءبىر كىلتيپانعا كوپ جۇرتتىڭ باسى قاتقان. كەيبىرەۋلەرى تەمۋجىننىڭ وپاسىز تايعاقتىعىنا جاتقىزادى، ەندى بىرەۋلەرى زارەسى ۇشىپ، ەسىنەن الجاسقانعا تەليدى. ەندى ءبىر، شىڭعىس حانعا ءبىرشاما ءتۇزۋ كوزقاراستاعى اعايىندار بۇل ورايسىز جاعدايدى جايماشۋاقتاپ تۇسىندىرەدى: كەلە جاتقان تايجۋىتتار دەگەن تۇسپال بولدى عوي، شىنىندا دا تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ ءوزى، نەمەسە ارنايى اتتانعان جاساعى دەپ ەسەپتەدى، ال تايجۋىتتار بورتەگە ءزابىر جاساماۋعا تيىس ەدى دەسەدى. ءوز تارابىمىزدان ۇستەمەلەسەك، بورتە – تەمۋجىننىڭ كەلىنشەگى بولعانىمەن دە، قوڭىرات داي-نوياننىڭ قىزى، بۇل كەزدەگى قوڭىرات – ىرگەلى جۇرت، وسىنداي قۋاتتى تايپا كوسەمىنىڭ قىزى قايتكەندە دە ءجابىر-جاپادان تىس قالار ەدى. ءسوز ورايىمەن ايتىپ وتىرمىز. ايتپەسە، قانداي جاعدايدا دا تەمۋجىن بورتەنى تاستاپ كەتپەۋگە تيىس-تى. جيناپ-تەرىلەتىن ۋاقىت تا بار، مىنەر ات تا جەتكىلىكتى. سوندا دا بىرگە الىپ جۇرمەدى. ەندەشە، بورتەنىڭ اتقا شابا المايتىن، توتەنشە جاعدايى بولدى. ەكىقابات، جانە، اياعى ءبىرشاما اۋىر. سوندىقتان دا جابىق شاتىرلى قاراعۇت كۇيمەگە وتىرادى. نە جەكسە دە، كىم جەتەلەسە دە، كەيىننەن ەمەس، تەمۋجىندەر اتقا قونعان شامادا، قاتارلاس. ءبىز قالاي ايتساق تا، تەمۋجىن ءوزى تىم جاقسى بىلەتىن تارعۇتاي-قىرىلتۇقتان ەشقانداي راقىم كۇتپەگەن. بۇل جولى شەشەسى مەن ىنىلەرىن، ەڭ اياعى، ون ەكى-ون ءۇش جاستار شاماسىنداعى كىشكەنتاي قارىنداسى تەمۋلۇنگە دەيىن وزىمەن بىرگە قاشىردى. ال بورتە امالسىزدان ارباعا ءمىنىپ، قىزمەتشى كەمپىرمەن ەكەۋى بولەك كەتەدى.
سورعا قاراي، شاپقىنشى – تايجۋىت ەمەس، مەركىت بولىپ شىقتى.
بۇل مەركىت باياعى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ وگەلىندى تارتىپ اكەتكەن كەگى ءۇشىن اتتانىپتى دەپ دايەكتەيدى، «قاستەرلى شەجىرەنى» قايتالاعان بارلىق زەرتتەۋشىلەر مەن جازۋشىلار. ارادا شيرەك عاسىردان استام – جيىرما جەتى-جيىرما توعىز جىل وتكەن. ەسۋگەي دۇنيەدەن كوشكەلى تاعى قانشاما زامان – كەمى ون بەس جىل. وسىعان دەيىن قايدا قالىپتى؟ كەيىنگى بۇرگى-جاردان تاپقاندا، اۋەلگى دەلۇن-بۇلداقتان، نەمەسە وناننىڭ بويى، بۇرقان-قالدۇننىڭ توڭىرەگىن ءسۇزىپ ءجۇرىپ، كەز كەلگەن قونىسىنان نەگە باسپاعان؟ ەسۋگەيدىڭ بۇكىل اۋلەتى پاناسىز قالعاندا، جەتىم-جەسىر وتىرعاندا. كەيىن ماعلۇم بولعانداي، اتاقتى شاپقىن كەزىندە اۋەلگى كۇيەۋ چىلەدۋ دە ومىردەن ءوتىپ كەتكەن، ال بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ءالى جەر باسىپ جۇرۋگە تيىس. ءتىپتى، ەلىنە بارا سالا قۇسادان ولسە دە، اتالمىش كەزەڭدە وگەلىن ءالى جاس، باستاپقى امەنگەرلەرىنىڭ بىرىنە قاتىن بولۋعا جاراپ جاتىر، ءارى زورلىقشىل ەسۋگەيدىڭ شيتتەي بالالارىن قىرىپ سالۋ دا، قۇلدىققا بايلاۋ دا وپ-وڭاي ەدى عوي. جوق. وگەلىننىڭ قارتايۋىن، تەمۋجىن مەن ونىڭ ىنىلەرىنىڭ وسىپ-جەتۋىن كۇتىپتى. جانە تەمۋجىننىڭ ەركىندىككە شىققان العاشقى بىر-ەكى جىلىندا ىركىلىپ، وڭ حاننىڭ الدىنان ءوتۋىن توسقان. دەمەك… بۇل ارادا ءبىر كىلتيپان بار. تەمۋجىننىڭ ءوزىن دە، وتىرعان ءجايلاۋىن دا ناقتى نۇسقاعان… سول باياعى تارعۇتاي-قىرىلتۇق دەپ تانۋعا تيىسپىز.
وڭ حان كەشەگى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ تۋمىسى وزگەشە ۇلى تەمۋجىننىڭ «توزعىنداعان جۇرتىن تۇتاستىرىپ بەرسە، بىتىراعان جۇرتىن بىرىكتىرىپ بەرسە»، ال ءوزىن «بەلدەگى بۇيرەك» پەن «كەۋدەدەگى توستىكتەن» دە وزدىرىپ، توبەگە شىعارسا… ەڭ الدىمەن كىم جاپا شەكپەك؟ سول ەجەلگى جۇرتتى جىرىمداپ، وزىنە قوسىپ العان، تايجۋىت تۇرىپتى، بۇكىل قياتقا جانە قاتارلاس بودان تاعى قانشاما اعايىنعا وكىم ەتىپ وتىرعان تارعۇتاي-قىرىلتۇق! بيلىگى كەمىپ قانا قويمايدى، باسىنان ايرىلماسا دا بارى ورتايادى. سوندىقتان، استارلى، بىراق پارمەندى ارەكەتكە كوشكەن. اۋەلدەن اڭدالعانداي، تەمۋجىندى كوپە-كورنەۋ ولتىرە المايدى، ونىڭ ۇستىنە قازىر قۇدىرەتتى وڭ حاننىڭ بالاسى ەسەپتى، سوندىقتان دا بوتەننىڭ قولىمەن وت كوسەۋگە شەشىنگەن. مەركىتتىڭ ەسكى كەگىن ەسكە ءتۇسىرىپ، تيىسىنشە باعىتتايدى.
ارالىق – الىس، سۋىت ءجۇرىستىڭ وزىندە كەمى تورت-بەس قوناق. تەمۋجىننىڭ قازىردە وتىرعان قونىسىن ناقتى بىلگەن مەركىتتەر تۇندە ءبىرشاما تاقاۋعا كەلىپ توقتاپ، تاڭ بوزىندا تۋرا اتتانعان. قاپىدا، ۇيقىدا باسۋ ءۇشىن. نەبارى ەكى-ۇش ءۇيلى تەمۋجىنگە قارسى اتتانعان شاعىن جاساقتى باياعى بەيباق چىلەدۋدىڭ تۋعان اعاسى، ۋدويىت مەركىت كوسەمى توقتا-بەكتىڭ ءوزى باستاپ شىققان ەكەن. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» نىقتاپ ايتۋىنشا، جالعىز اتتانباعان. ۇباس مەركىت دايىر-ۇسۇن، قاعات مەركىت قاعاتاي-دارمالا بار.
بۇل جاعدايدان ءدال سول ءبىر ساتىندە تەمۋجىننىڭ توڭىرەگى مۇلدە بەيحابار. قاپتاعان جاۋ – تايجۋىت دەپ قاشقان تەمۋجىن توبى بۇرقان-قالدۇنعا شىعىپ كەتەدى. ال «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، «الا سيىر جەككەن» قاراعۇت كۇيمە وناننىڭ شاعىن ءبىر سالاسىن ورلەپ، بوي تاسالاۋعا تىرىسادى. (وسى ارادا تاعى دا تۇزەتۋ جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ارباسى راس، ال سيىرى ويدان شىعارىلعان دەيمىز. ول زاماندا شىعىستاعى كوشپەندى قاۋىم قانداي دا ءبىر دوڭعالاقتى ارباعا ات جەكپەگەن، ادەتتە وگىز، نەمەسە تۇيە. ياعني، بورتەنىڭ مىنگەنى – بۇرنادا جەگىنى جوق كۇيمە بولادى. سوندا ول اربانى قالاي تارتقان؟ وسى قونىسقا ءوزى دوڭگەلەپ كەلىپ پە؟ ماناعى ءبىر لەپەسىمىزدى قايتالاساق، قوڭىرات داي-نوياننىڭ سۇيىكتى قىزى جاڭا جۇرتىنا جاياۋ كەلگەن جوق قوي. ات ءمىندى، نەمەسە كۇيمەمەن ءتۇستى. ول ات تا، ول كۇيمەگە جەگىلگەن كولىك تە عايىپقا اينالعان…) الايدا، بورتە كۇتپەگەن جەردەن جاۋ قولىنا ءتۇتىلادى.
ەندى بوي تاسالادىق پا دەگەن كەزدە قارسى الدىنان قارۋلى توپ شىعىپتى. سىڭايىنا قاراعاندا، تەمۋجىننىڭ اۋىلىن قورشاۋ ءۇشىن كۇرگەيلەي، بولىنە شاپقان توتەنشە جاساق. كۇيمەنى ايداپ، الدا وتىرعان قوعاقشىن كەمپىردىڭ مەن: «قارا كۇركەدەن شىققان قىزمەتشىمىن، كولدەنەڭنەن كەلەم» – دەپ الداۋسىراتقان سوزىنە يلانىپ، اۋىلعا قاراي اسىعىس اتتانادى. وندا ەسۋگەي-باحادۇردىڭ توقال جەسىرى سوچيگىل جان ادامنان جالعىز ءوزى عانا وتىر ەكەن. جاساۋىلداردىڭ ءبىرى اياعىن سالاقتاتىپ، ارتىنا مىنگىزىپ الادى (ايەل ادامدى ارتقا – «ات كوتىنە» مىنگىزۋ – قورلاۋدىڭ شەگى سانالعان) . قاشقىن جۇرتتىڭ ءىزىن شالىپ، قايتادان شاپقان جاساقتىڭ وسى ءبىر توبى تاعى دا قاراعۇت كۇيمەنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. قىرسىققا قاراي، بۇل كەزدە مۇلدە ۇزاپ كەتۋگە تيىس كۇيمەنىڭ ارىس بىلىگى وپىرىلىپ سىنىپ، ەرىكسىز بوگەلگەن ەكەن. الدەنەدەن كۇمان العان جاساقشىلار كۇيمەنىڭ پەردەسىن اشىپ، تىعىلىپ وتىرعان بورتەنى كورەدى. «بيكەنىڭ ءوزى ەكەن عوي!» – دەپ دابىرلاي قۋانىسىپ، شاتىر استىنان سۇيرەپ شىعارادى. قوعاقشىن ەكەۋىن ءبىر اتقا مىنگەستىرىپ، وزدەرىمەن بىرگە الىپ ءجۇردى دەيدى.
ءسويتىپ بورتە-بيكە ءبىر زاماندا ءوزىنىڭ ەنەسى بارماي قالعان مەركىت جۇرتىنىڭ تۇتقىنىنا تۇسەدى. ءبىز ايتامىز – اتتانىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – بورتەنى الۋ ەمەس، تەمۋجىندى ءولتىرۋ بولاتىن. الايدا، كەزدەيسوقتا جاس سۇلۋدى قولعا ءتۇسىردى. ەندى تەمۋجىننىڭ ءوزىن ۇستاۋ كەرەك ەدى…
ءوسى ورايدا، بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ تايعاناق، تاسىرلىعى، بورتەگە «ات جەتپەي»، جاۋ بەتىندە قالۋى – «قاستەرلى شەجىرەگە» باسقا ءبىر تاراپتان قوسىلعان ۇستەمە ەكەنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون. باياندالىپ وتىرعان وقيعا بارىسىمەن ۇيلەسپەيتىنىن كوردىك. تاڭ قالارلىق جاعداي، انىق شىڭعىس حان تۋراسىنداعى، ونى الىپ، ابادان بەينەسىندە تاڭبالاعان ايتۋلى شىعارمادا، وسى ۇلى ەپوستىڭ وزەكتى تۇرعىسى، بولمىس-بىتىمىمەن سايكەسپەيتىن، باستى تۇلعانى كەلەڭسىز كەيىپكە قاراي بۇرا تارتاتىن مۇنداي قىستىرمالار مەن اۋەزەلەر جالعىز وسى رەتپەن عانا شەكتەلمەيدى. ايتتىق، كەيىنگى، كولدەنەڭ جاماۋلار. سونىمەن قاتار، «قاستەرلى شەجىرە» – ناقتى تاريحي قۇجات ەمەس، تاريحي نەگىزدەگى كوركەم شىعارما – ادەپكى اۋىزەكى ەپوس ەكەنىن دە ۇمىتپاعان ءجون. وسى ورايدا، «قاستەرلى شەجىرەدە» كەيىپتەلەتىن شىڭعىس حان – باز-بازىندا تاريحي شىڭعىس حانعا مۇلدە جاناسپايتىنىن كەزىندە گ.گرۋمم-گرجيمايلو اتاپ كورسەتكەن ءبولاتىن.
ء<dىv alىgn=”center” style=”color: #000000;”>قۇتىلۋ
<dىv alىgn=”left”>مەركىتتەر تەمۋجىن توبىنىڭ قاشقان سورابىن شالىپ، بۇرقان-قالدۇنعا ات باسىن تىرەيدى. قورشالاي قاۋمالاپ، جۇلگەلى تاۋدى ءۇش قايتارا اينالدى دەيدى. الاي-بۇلاي ىزدەسە دە، قاراسىن شالمادى دەيدى. بيىككە ورلەگەندە قيادا باتپاقتاپ، جىنىسقا كىرگەندە جولى كەسىلىپ، جاپىرلاي ءجۇرۋ مۇمكىن بولمادى، تەمۋجىننىڭ ءىزىن تاپسا دا، ءوزىن كورمەدى دەيدى. باتپاعى – باسىپ كەتكەن جان شىم باتار جىلىم ەكەن، ورمانى – توق جىلاننىڭ ءوزى جورعالاپ وتە الماس بىتىك ەكەن، دەپ اسىرەلەيدى «قاستەرلى شەجىرە». قۋعىنشىلار قالاي قاپىلسا دا ەشقانداي ناتيجە شىعارا الماپتى.
اقىرى ءۇش مەركىتتىڭ ءۇش كوسەمى ءوزارا اقىلداسىپ: «ەسۋگەيدىڭ وگەلىندى تارتىپ اكەتكەن كەگىن قايتارىپ، تەمۋجىننىڭ قاتىنىن قولعا تۇسىردىك، ارىداعى اتالار مەن كەيىنگى اكەلەردىڭ ەسەسى تولدى»، – دەسىپ، بارلىق اسكەرىمەن تاۋدان ءتۇسىپ، اۋلاققا بەت تۇزەيدى.
تەمۋجىن كەتىپ بارا جاتقان جاۋ سۇلباسىن الىستان اڭداپ، ايتسە دە، توسقاۋىل، تۇتقاۋىلدان قاۋىپتەنىپ، بۇرقاننان شىقپايدى، جاعدايدىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن بەلگۇتاي، باۋىرشى مەن جەلمە ۇشەۋىن جىبەرەدى، بۇلار قايتقان جاۋدىڭ ىزىمەن مۇقيات بارلاپ، ءبىرجولا ۇزاعانىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، ناقتى حابارىن بىلگىزەدى. تەمۋجىن سوندا عانا بۇرقان-قالدۇننىڭ شىتىرمان بيىگىنەن ءتۇستى دەيدى.
ءتۋرا كەلگەن انىق اجالدان ەسەن قالعانىنا ءتاۋبا ايتىپ، ءتوسىن قاققىلاپ، تاڭرىگە جالبارىندى دەيدى. بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ بۇل رەتكى جۇرەكجاردى لەپەسىن «قاستەرلى شەجىرە» ەجەلگى ەپوس ۇلگىسىمەن، تولعاۋ-جىر تۇرىندە بەرەدى:
«قاۋىپتى جاۋدان كەشەگى، – قۇتىلۋدىڭ ەسەبى: – ساۋىسقانداي ەستيتىن – ساق قوعاقشىن كەمپىردىڭ، – سەزىگىنىڭ ارقاسى، – اپپاق كىستەي كورەگەن، – پاك قوعاقشىن كەمپىردىڭ – العىرىنىڭ ارقاسى.
اتىما ءمىنىپ، اپتىعىپ، – ءبۇتىن دەنەم بۇرسەڭدەپ، – سورابىن جولدىڭ بىلسەم دەپ، – بۇعىنىڭ ءىزىن دولبارلاپ، – بۇتا-بۇرگەنگە قورعالاپ، – بۇرقان-قالدۇن تاۋىنا – بۇعىپ جانىم قالعان-دى.
جاسانعان جاۋ كەزەنىپ، – جاساعاندا شابۋىل، – تۇيىعىنان قاشقان تورعايداي، – ىزىنە ءتۇسىپ قوداستىڭ، – تەسىگىنە تىعىلىپ قويتاستىڭ، – قاسيەتتى بۇرقان تاۋىنا – قاشىپ كەلىپ ساعالاپ، – جاپپا تىگىپ پانالاپ، – جاس جانىمدى قورعادىم.
نۋ ورماندى بۇرقان تاۋ، – ءبىر شىبىنداي جانىما، – بىرەگەي سايا بولعان تاۋ، – قۇرتىمىشتاي تانىمە، – قۇتتى پانا بولعان تاۋ!
اتا جاۋدان اپ قالعان، – جەتىمەك ءبىزدى جەبەگەن، – اسقار تاۋىم – كيەلىم، – كوزىمدى اشا سيىنىپ، – كۇن سايىن باس يەمىن!
ءومىر-باقي ۇلاسسىن، – باس ءيىپ، قۇلدىق ەتەيىك، – اتادان – ۇلعا جالعاسسىن، – تابىنىپ ماڭگى وتەيىك!» (ماعاۋيا سۇلتانياۇلىنىڭ كونە نۇسقادان بۇگىنگى تىلىمىزگە ءتارجىماسى بويىنشا.)
تەبىرەنە تولعانعان سوڭ، بەلدىگىن شەشىپ، موينىنا استى، مالاقايىن الىپ، باۋىنان بىلەككە ءىلىپ، ەكى قولىن قاۋسىرا، كەۋدەسىنە باسىپ، جارىق كۇنگە قاراپ، توعىز مارتە تاعزىم جاساپ، ءشاشۋ ءشاشتى دەيدى.
ءبۇل كەزدە تەمۋجىن توتەسىنەن شاپقان جاۋدىڭ مەركىت ەكەنىن ەندى عانا ءبىلدى، ال بورتەنىڭ جاعدايىنان بەيحابار بولۋعا تيىس. بىراق ويراندالعان وتاۋىنا كەلگەن سوڭ انىعىن كوردى.
ء<dىv alىgn=”center” style=”color: #000000;”>قۇتقارۋ
<dىv ءalىgn=”left”>«قاستەرلى شەجىرەدە» ءوزىنىڭ اجالدان قاقاس قالعانىنا جۇرەگى جارىلا قۋانعان تەمۋجىننىڭ اق-ادال قوساعى بورتە جاۋ قولىنا كەتكەنىن ەستىگەن ساتتەگى جان تەبىرەنىسى كورىنىس تاپپاعان. بىراق بۇدان سوڭعى ارەكەتى ناقتى ايتىلادى. بوگەلىپ جىرعالماسا كەرەك، قاسىنا تاعى دا ەلەۋلى ەكى ءىنىسى – قاسار مەن بەلگۇتايدى ەرتىپ، وڭ حانعا ارىزدانىپ بارادى. بۇرناعى قونىسى – تولى وزەنىنىڭ اڭعارىنداعى قارا-تۇندە وتىر ەكەن.
«قاستەرلى شەجىرەگە» ۇڭىلسەك، تەمۋجىننىڭ شاعىمى مۇلدە توتەنشە ەستىلەدى. «ءۇش مەركىت قاپىلىستا شاۋىپ، ايەلىم مەن ۇلدارىمدى تۇتقىنداپ اكەتتى»، – دەيدى. «حان اكە، وسى ايەلىم مەن ۇلدارىمدى قۇتقارىپ بەرە گور دەپ كەلىپ وتىرمىز!» – دەيدى.
ءتاڭ قالارلىق جاعداي. بورتەنى ارناپ اتاماسىن. ونىمەن بىرگە تۇتقىنعا كەتكەن – كىشى شەشە سوچيگىل عانا بولاتىن. قايداعى «ۇل»، نەمەسە «ۇلدار»؟ بىراق «قاستەرلى شەجىرەدە» ناقتى اتاپ كورسەتىلەدى: «ەمە، كوگۇبەن…»
س.كوزين «ايەلدەر مەن بالالارىمىزدى» دەپ اۋدارعان – «ناپالي نا ناس… ي پولونيلي جەن ي دەتەي»، ەڭ وڭدىسى وسى بولار. ن.بازىلحان قازىرگى موڭعولدانعان نۇسقا بويىنشا، «ايەل، بالا-شاعا»، «ايەلىم مەن ۇلدارىم» دەپ قوتارىپتى. موستارت «ەمە كوبەگۇد» – تەك قانا «ايەل» ماعىناسىندا ۇعىنىلۋى كەرەك دەپ، مۇلدە قيسىنسىز دولبار جاسايدى. شىندىعىندا، كونە تۇرىك تىلىندە «ەمە» («اما»، «اما») – ايەل دە، «كوگۇبەن»، «كوبەگەن» – ۇل، ال لۋبسان-دانزان تاڭبالاعان «التىن توپشىداعى»، جاڭاعى، موستارت ايتىپ وتىرعان «كوبەگۇد»» – كوپتىك «-د» جۇرناعى جالعانعان، «ۇلدار» (نەمەسە «بالالار») دەگەن ءسوز.
اياق استىنان ءوسىپ شىققان اتاۋسىز «ايەل (دەر) » مەن قيسىنسىز «ۇلدارعا» قاتىستى كۇمانىمىزدى كەيىنگە ىسىرا تۇرىپ، اڭگىمەنىڭ ءتۇپ نەگىزىنە كوشەيىك. بورتەنى تۇتقيىلدان شاپقان مەركىتتەر ولجالاپ اكەتتى. ەندى تەمۋجىن حان اكەسى توعرىلدان اراشا سۇراپ كەلىپ وتىر.
توعرىل–وڭ حان ءىستىڭ ءمان-ءجايىن بىردەن بايىپتايدى.
«بىلتىر ايتپاپ پا ەدىم ساعان، – دەيدى. – اكەمنىڭ انداسى – ماعان دا اكە ەسەپتى دەپ، قول قۋسىرىپ كەلگەندە، قارا بۇلعىن جاقى اكەلىپ، يىعىما جاپقاندا. «توزعىنداعان جۇرتىڭدى، – توپتاستىرىپ بەرەيىن، – بىتىراعان جۇرتىڭدى، – بىرىكتىرىپ بەرەيىن!» – دەگەم. سول ءسوزىم ءالى كۇشىندە. بار تىلەگىڭ ورىندالادى. مەركىتكە كەتكەن بورتە-بيكەنى قايتارىپ اپەرەم!» – دەيدى.
ءبۇدان سوڭعى، بورتەنى قۇتقارۋ ماشاقاتى – بىزگە ەكى ءتۇرلى نۇسقادا جەتكەن. ۋاقىت جونىنەن قاراعاندا، مۇنىڭ العاشقىسى – «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، مەركىتكە قارسى جاپپاي، ۇيىمداسقان قاندى جورىق ناتيجەسىندە. ەكىنشىسى – «جيناقتى تاۋاريح» بويىنشا، بار شارۋا بەيبىت جولمەن بىتەدى.
ءاجىراتىپ ايتساق، باتىس پەن شىعىستىڭ بۇرىنعى-سوڭدى بارلىق زەرتتەۋشىلەرى «قاستەرلى شەجىرە» حيكاياسىن ماقۇل كورگەن جانە سوعان وراي، ارنايى عىلىمي ەڭبەكتەردە دە، ارقيلى سىپاتتاعى كوركەم ادەبيەتتە دە تالاسسىز اقيقات رەتىندە ايعاقتالىپ، جالپى جۇرتتىڭ ساناسىنا ورناعان. ال «جيناقتى تاۋاريح» نۇسقاسى قولايسىز، ىڭعايسىز اڭگىمەنى جايماشۋاقتاپ، جايداقتاپ جىبەرگەن، ءتىپتى، باستان-اياق ويدان شىعارىلعان دەپ سانالادى. ونىڭ ۇستىنە، «جيناقتى تاۋاريحتاعى» وقيعا شەشىمى تىم جۇپىنى، ال «قاستەرلى شەجىرە» بايانى – ايدىندى ەپيكا، شيرىققان دراما ەسەپتى. ءبىز «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» بۇل ۇتىمدى سىپاتى – ونىڭ ەڭ ۇلكەن كىناراتى دا بولىپ تابىلادى دەر ەدىك. ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەكەۋى دە ەسكىدەن قالعان ەكى ايرىق اڭگىمە تۇر، ونىڭ ءبىرىن ءسوزسىز تەرىسكە شىعارىپ، ەكىنشىسىن كۇمانسىز ماقۇلداۋعا ەشقانداي قوسىمشا نەگىز، ناقتى دالەل جوق. بار – ماسەلەگە تاريحي شىندىق، سول كەزدەگى تابيعي بولمىس، ءالى جۇرت ۇستاپ، ۇلكەن بيلىككە دە، جالپىعا تانىلعان ابىروي-اتاققا دا جەتپەگەن، جالعىز ات، جالاڭ قىلىشتى، تىكەلەي عۇزىرىنا نەبارى بەس-التى-اق نوكەر قۇلدىق ۇرعان تەمۋجىننىڭ ولشەۋلى ءورىسى مەن شەكتەۋلى قارىمى تۇرعىسىنان قاراساق. وسى تەمۋجىننىڭ شىڭعىس حان اتانىپ، تاققا وتىرعانعا دەيىنگى داۋىردەگى ارقيلى شىرعالاڭ وقيعالاردىڭ رەت-جونىمەن، ۇلكەندى-كىشىلى ىشكى سوعىستار سىپاتىمەن سالعاستىرا بايىپتاساق.
انىعىندا، بورتەنى قۇتقارۋ ماسەلەسىن باسقاشا بايانداعان «جيناقتى تاۋاريح» ەشتەڭەنى دە جەڭىلدەتىپ وتىرعان جوق. ەسكى نۇسقادا دا بورتە ەرىكسىز تۇتقىنعا ءتۇستى. قاپەلىمدە شاپقان مەركىتتەر وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. جاۋ قولىنداعى ايەلدىڭ بۇدان سوڭعى احۋالى، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. «قاستەرلى شەجىرە» اتاپ كورسەتەدى، باياعى باقىتسىز «چىلەدۋدىڭ ءىنىسى چىلگىر-بوكەنىڭ اسىراۋىنا (قاراۋىنا) تاپسىرعان ەكەن» دەيدى، ال «جيناقتى تاۋاريحتا» مۇنداي جاعداي ارناپ ايتىلمايدى، باتىس بىلگىرلەرىنىڭ تۇشىنبايتىن ءبىر سەبەبى وسى. شىندىعىندا، ەجەلدەن بەلگىلى، ءۇي-ءجايىنان ايرىلىپ، شابىندىدان كەلگەن ايەل قاشاندا جاڭا بىرەۋدىڭ قوينىنا بەرىلگەن. شۇقىپ كورسەتپەگەن سوڭ، شىڭعىس حاننان قاشاندا ءبىر ءمىن تابۋعا ۇمتىلاتىن، مۇمكىندىگىنە قاراي، ونى مۇقاتۋعا، كەمشىن كەيىپتە بەينەلەۋگە تىرىساتىن، قايتكەندە دە، بۇدان مىڭ جارىم، مىڭ، جەتى جۇز-سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن بەت قاراي الماي، بارلىق مايداندا ويسىراپ جەڭىلگەن اتالارىنىڭ جوعىن تۇگەندەپ بىتپەگەن باتىس بىلگىرلەرىنىڭ ايىزى قانباي قالىپتى. ءبىز ايتايىق، بارلىق زاماندا دا، زورلىقشىل ۇرىس-سوعىستىڭ ەڭ باستى قۇربانى – قانى توگىلگەن ەركەك ەمەس، ارى شاشىلعان ايەل بولعان، سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ەسكىلىكتە جاۋ قولىنا تۇسكەن ايەلدە جازىق جوق، قورلىق كورسە دە، كۇناكار ەمەس، ايىپ پەن نامىس تا، كىنارات پەن كەمشىلىك تە ايەلدى قورعاي الماعان ەركەككە قاتىستى، ەندى قوساعىن امان-ەسەن قۇتقارىپ السا، ۇلكەن ابىروي، سونىمەن قاتار، جات بىرەۋدىڭ بوساعاسىن ەرىكسىز كورگەن ايەلدىڭ بەتىنە شىركەۋ كەلمەگەن.
«بورتە-قاتىندى مەركىتتەن قايتارىپ اپەرەم!» – دەيدى وڭ حان ەكى نۇسقادا دا. جانە قولما-قول ىسكە كىرىسەدى.
«جيناقتى تاۋاريح» بويىنشا، بار شارۋانى جالعىز ءوزى اتقارادى جانە ماسەلەنى وپ-وڭاي، ءارى تەز شەشەدى. وقيعا ارتىق وزگەرىسسىز، ورايلى قيسىنمەن، نەگىزىنەن ورتاق مازمۇندا ءۇش مارتە قايتالانعان: ءبىرىنشى كىتاپ – ءبىرىنشى بولىمدە، ءبىرىنشى كىتاپ – ەكىنشى بولىمدە جانە ەكىنشى كىتاپتا.
شىڭعىس حاننىڭ اتاق-داڭقى شىقپاي تۇرعان زاماندا بولعان جاعدايات، دەپ جازادى ءراشيد-اد-دين. قاتىنى بورتە-بيكەنىڭ اياعى اۋىر ەكەن. بۇل كەزدە، قاپەلىم ءبىر كەزەڭدى پايدالانعان مەركىت تايپاسى، شىڭعىس حاننىڭ ءۇي-ءجايىن ويرانداپ، بورتەنى تۇتقىنعا الىپ كەتەدى. كەرەي ءامىرى وڭ حان بۇرنادا مەركىتپەن جاۋلاس بولسا دا، ءدال وسى تۇستا ءبىتىسىپ، بەيبىت قاتىناستا وتىرعان ەكەن. سوندىقتان دا، مەركىتتەر بورتە-بيكەنى وڭ حاننىڭ قولىنا تاپسىرادى. وتكەندە اكەسى ەسۋگەي-باحادۇرمەن اندا بولعاندىقتان، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىن ۇلىم دەپ تانىعان وڭ حان بورتەنى جاس كەلىن رەتىندە قۇرمەت تۇتىپ، اياۋشىلىقپەن قاراپ، كولدەنەڭ كوزدەن ساقتايدى. بورتە ايرىقشا ارۋ، يناباتتى ءارى پاراساتتى ەكەن، سوعان وراي اكىم-شونجارلارى: «بۇل بورتە-بيكەنى ءوزىڭ العان ءجون!» – دەسەدى. سوندا وڭ حان: «بورتە – مەنىڭ ۇلىمنىڭ قوساعى، مۇندا قاتەردەن تىس، قاۋىپسىز جاعدايدا وتىر; كەلىنگە بوتەن وي، سۇق كوزبەن قاراۋ وپاسىز ارامدىق بولار ەدى»، – دەگەن جاۋاپ بەرەدى.
بورتە وڭ حاننىڭ قولىنا وتكەنىن ەستىگەن سوڭ، شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ۇلىقتارىنىڭ ءبىرى جالايىر سابا دەگەن كىسىنى جىبەرەدى. بۇل سابا – اباعا حاننىڭ جارلىعى بويىنشا، ارعۇن حاننىڭ جاس كەزىندە ونىڭ ورداسىنداعى ۇلى ءامىر، سونىمەن قاتار، حوراسان مەن مازاندەران اكىمى بولعان جالايىر سارتاق-نوياننىڭ ۇلكەن اكەسى، دەپ ايعاقتايدى ءراشيد-اد-دين. (وز تارابىمىزدان ۇستەمەلەسەك، يرانداعى ەلحاندار: اباقا – 1265–1282, ارعۇن – 1284–1291 جىلداردا وكىم قۇرعان، ەسەبى، سارتاق-نوياننىڭ ۇلىقتىق زامانى – ءحىىى عاسىردىڭ سوڭعى ۇشەگىنە سايكەسەدى; تاپتىشتەپ وتىرعانىمىز – بۇل سارتاق-نويان ايگىلى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىردىڭ ونىنشى باباسى، ال شىڭعىس حان تۇسىنداعى سابا – ون ەكىنشى باباسى بولىپ كەلەدى…)
وڭ حان جالايىر سابانى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، بورتەنى بىرگە اتتاندىرادى. بورتە جول ۇستىندە تولعاتىپ، ۇل تابادى. كولدەنەڭ قاتەر كوپ، ۇزاعىنان ايالداپ، بەسىك جاساپ الۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، سابا قولدا بار ازعانا ۇننان قامىر يلەپ، ءسابيدى سوعان وراپ، الدەنەندەي زاقىم، جايسىزدىق كەلمەس ءۇشىن ەتەگىنە سالىپ الىپ جۇرگەن ەكەن. ءسويتىپ، بالاسىن دا، ايەلىن دە شىڭعىس حانعا امان-ەسەن جەتكىزەدى. توتەنشە جاعدايدا، جول ۇستىندە تۋعاندىقتان، ۇلدىڭ اتىن جوشى قويعان ەكەن، دەپ تۇجىرادى ءراشيد-اد-دين، ءوزارا ايىرىمى جوققا ءتان ءۇش تارماق اڭگىمەسىن دە.
دەرەگى مول، تياناعى تولىق، بايىپتى حيكايا. بورتەنىڭ وڭ حاننىڭ ورداسىنداعى جاعدايى، ۇلىقتاردىڭ قيسىق كەڭەسى، جالايىر سابانىڭ بارۋى، قايتار جولداعى مەحنات – تۇگەلىمەن تابيعي، شىنايى ءارى نانىمدى; كولدەنەڭنەن ويلاپ قىستىرىلعان وتىرىككە سىيىسپاس دايەك، اۋەزە ءوز ءالدىنا.
ءراشيد-اد-دين بايانىنا قاراعاندا، بورتە مەركىت تۇتقىنىندا تىم ۇزاق قالماعان. شاپقىن جازدا بولادى. ءوز وتاۋىنا ورالۋ دا جاز كۇنى. التى اي جازعا سالساق، اسىپ كەتكەندە ەرتە كوكتەمنەن قوڭىر كۇزگە دەيىنگى ارالىق. سوندا ناقتى تۇتقىن مەزگىلى بىرەر اي، الدە بىرنەشە اپتا عانا. «قاستەرلى شەجىرەدە»، اپات ايتىلماعانىمەن، كىرىپتارلىق بۇدان كوبىرەك مەزگىلگە سوزىلعانىن بايقايمىز. ايتكەنمەن، جەر قارادا تۇتىلىپ، قار تۇسپەي قۇتقارىلعانى كورىنەدى. ەڭ ۇزاق شەگىندە جەتى-سەگىز اي. وسىعان قاراماستان، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بورتەنىڭ تۇتقىنىن ءبىر جازدان ەكىنشى جازعا وتكەرىپ، تۇتاس ءبىر جىلعا، ءتىپتى، ودان دا ۇزاق ۋاقىتقا سوزۋعا تىرىسادى. ءبىر دالەل – وڭ حاننىڭ «بىلتىر ايتىپ ەدىم عوي» دەگەن ەسكەرتپەسى. بۇل – وتكەن جىلعى ۋادە تۋراسىنداعى ءسوز. كوپە-كورنەۋ بۇرا سالعاندا، شىڭعىس حان بورتە كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ عانا وڭ حانعا ءوتىنىش جاساپ بارعان بولادى; ەكىنشى تەتىك – اسكەر توپتاۋ، اتتانىس ماشاقاتى: وڭ حان ىرعالىپ-جىرعالىپ بولعانشا، جامۇقا بالسىنە كەرىگىپ كوتەرىلگەنشە، ەكى ارالىقتاعى شاراسىز تەمۋجىن ەس جيعانشا، قىس تۇسپەك، جورىق كەلەسى جىلعا قالماق. شىندىعى، قانداي دا قىسىلتاياڭ جاعداي بولماسىن، كوشپەندى جۇرتتىڭ اتقا قونۋى جوپپەلدەمە، ال اسكەر جيىپ، قالىڭ قول قۇراۋ ءۇشىن، جەر ىڭعايىنا قاراي، بىرەر اپتا، اسسا بىرەر اي جەتىپ جاتىر. ول زاماندا جاۋ بەتىندە وتىرعان جالپى جۇرت اسا جيناقى بولعان، جانە ءدال وسى رەتتە ساۋىن مەن اتتانىس ارالىعى تىم ۇزاققا سوزىلماعانى كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە… «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» وزىندە اتاپ ايتىلعان: «مەركىت تۇتقىنىنا كەتكەن كەزدە بورتەنىڭ اياعى اۋىر ەدى»، – دەگەن. سوعان قاراماستان، باتىس زەرتتەۋشىلەرى ارقيلى كوڭىرسى دولبارعا جۇگىنەدى، ءتىپتى، تەرىس تولعامىن تالاسسىز اقيقات رەتىندە بەكىتەدى.
البەتتە، بورتەنىڭ تۇتقىننان قۇتقارىلۋى تۋراسىنداعى حيكايانىڭ «جيناقتى تاۋاريح» نۇسقاسىن ءبىرجولا مانسۇق ەتىپ، اتاۋسىز قالدىرۋ، ءتىپتى، «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ناقتى لەپەسىن دە ەلەمەۋ، ايتپەسە جوققا شىعارۋ – باتىس تاريحشىلارىنىڭ قايتكەندە دە شىڭعىس حانعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ نيەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلادى. جاۋىز شىڭعىس حاننىڭ العاشقى، ۇلكەن ۇلى جوشى وزىنەن تۋماپتى! كولدەنەڭنەن جابىسقان جولدىباي ەكەن! اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر! – دەسەدى. ال، جولدا تۋسىن. كوشپەندى جۇرتتا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كىم تۋماعان. ءراشيد-اد-دين اتاپ كورسەتكەندەي، ساپار، كوش ۇستىندە تۋعان بالانى جوشى دەپ اتايتىن ىرىم بولسا نەسى بار. تەمۋجىننىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ تولىق اتى – جوشى-قاسار. كەيىنگى جوشى حانمەن شاتىستىرماس ءۇشىن كوبىنە-كوپ، ۇنەمى دەرلىك ەسىمنىڭ ەكىنشى جارتىسى قابىلدانعان. «جيناقتى تاۋاريحتى» اقتارىستاپ قاراساڭىز، تاعى قانشاما جوشى الدىڭىزدان شىعادى: تۇمبينە حاننىڭ ۇلى جوشى، قۇتۇلا حاننىڭ ۇلى جوشى، قادان-باحادۇردىڭ ۇلى جوشى، تاۋدان-وتشىگەننىڭ ۇلى جوشى، تايجۋىتتان، جالايىردان، جانە باسقا دا رۋلاردان شىققان تاعى قانشاما جوشى، – بۇل – تاڭبالى قاعازعا تۇسكەن جوشىلار عانا، سونىڭ ءبارى نەكەسىز تۋىپ پا. ۇلكەن ۇل جوشىنى از كورسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنى دە شالاعاي-شاتا قىلىپ قويادى. كەرەك دەسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى كۇماندى – وگەلىن ەسۋگەي-باحادۇردان بۇرىن ۇرىقتانىپ قويعان… ەڭ قىزىعى، قىزىعى ەمەس، شىجىعى – كەزىندە وسى ۇرانعا ءوزىن قازاقپىن دەپ جۇرگەن، انىعىندا ءۇش اتاسىن تۇگەندەپ بەرە المايتىن الدەبىر شالاساۋات، اۋەسقوي اقىنسىماق دوسىنىڭ جەتەگىمەن، قىرعىز تەكتى ورىس جازۋشىسى، شاتىسقاندا ءوزىنىڭ اتى دا شىڭعىس – ايتماتوۆتىڭ قوسىلىپ كەتۋى جانە ورشەلەنىپ، ولە-ولگەنشە توقتاماي قويۋى. بۇل تۋرالى ءوز تۇسىندا جەتكىزىپ ايتقانبىز، «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋ» دەيتىن تولعاۋىمىزدا. «اسىل تەكتى وگەلىننىڭ قۇرساعىنا بولاشاق شىڭعىس حان، كەمەڭگەر بورتەنىڭ قۇرساعىنا بولاشاق جوشى حان ساۋلەلى تامشى بولىپ تۇسەردە، وسى ەكەۋىنىڭ اياعىن ۇستاپ زور، باسىن قۇشاقتاپ شوڭ وتىرعان جوق پا ەكەن؟» – دەپ. ال، اياعىن كەرىپ، قولىن ماتاپ وتىرسىن. شىڭعىس حان دا، جوشى حان دا مەركىتتەن تۋدى. قىتايدان ەمەس قوي. ورىستان دا ەمەس. مەركىت – موڭعول دەڭىز، تۇرىك دەڭىز، دالالىق رۋ. بۇگىندە قازاقتىڭ كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى. ءتىپتى جاقسى ەمەس پە. باقايشىعىنا دەيىن ءوزىمىز بولىپ شىقتى… ءتىپۋ! بىلعانىشتى اشكەرەلەيمىن دەپ وتىرىپ، ءوزىڭ دە بىلعانا باستايدى ەكەنسىڭ. كەت، پالەكەت!.. سونىمەن، جوشى حاننىڭ تۋمىسى تۋراسىنداعى، الدىمىزدان ءالى دە تالاي رەت شىعۋى مۇمكىن قيعاش اڭگىمەنىڭ ءمان-ءجايى وسىمەن ءتامام.
«جيناقتى تاۋاريح» بورتە-بيكەنىڭ مەركىت تۇتقىنىندا بولۋىن تەرىسكە سايىپ وتىرعان جوق. (داپ وسى رەتتە بىلاپىت وسەككە جەل بەرۋ ءتىپتى وڭايعا تۇسەر ەدى. جوشى–باتۋ اۋلەتىنىڭ بيلىگىندەگى التىن وردا مەن تولە–قۇلاعۋ اۋلەتى وكىم قۇرعان يران-ەلحان ۇلىسى بۇل كەزدە ۇزاققا سوزىلعان، اۋىر سوعىستى باستان وتكەرگەن جانە ءبىرجولا بىتىسپەگەن، ءالى قىرباي. وسىعان وراي، جاۋلاس پاتشالىق ءناسىلدىڭ كۇماندى تۋمىسىن «اشكەرەلەۋ» – ساراي ۇلىعى ءارى رەسمي تاريحشىعا اجەپتاۋىر «ۇتىس» اپەرەر ەدى. الايدا، ءراشيد-اد-دين شىندىقتان اۋىتقىماعان.) تەك باسىبايلى تۇتقىننان قالاي قۇتىلعانىن باسقاشا باياندايدى. جانە كىرىپتارلىق مەزگىلى شامالى عانا بولعانىن كورەمىز، دەدىك. سونىمەن قاتار، وسى حيكاياعا وراي، نازار اۋدارىپ قارايتىن بىرنەشە جاعدايات ءبار.
ءراشيد-اد-دين «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» تاعى ءبىر تۇسىندا جوشى –شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى پەرزەنتى ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. تۇڭعىشى – قىز بالا، فۋدجين-بەگى. بۇل – ناقتى ەسىم ەمەس، كونە تۇرىكشە قاتىن، كەيىنگى نۇسقادا حانىم مارتەبەسىنىڭ قىتاي راسىمىندەگى بالاماسى، تۋاسى اتى – قوجىن-بيكە. دەمەك، تەمۋجىننىڭ بورتەگە ۇيلەنۋى، جانە، ءسوز جوق، كوپ ۇزاتپاي توعرىل–وڭ حانمەن جۇزدەسۋىنەن – مەركىت شاپقىنىنا دەيىن كەمى ەكى-ەكى جارىم، ايتپەسە تولىق ءۇش جىل وتكەن. جوشى 1283 جىلى تۋادى. شىڭعىس حان جيىرما سەگىز جاستا. ون ەكى جاسىندا اكەسى ولگەن، شاماسى ون ءتورت جاسىندا تايجۋىت تۇتقىنىندا بولدى، ونىڭ ءىزىن الا شۇرجەن قۇلدىعىنا كەتىپ، ون جىلدان استام ۇزاق زاماننان سوڭ ارەڭ ورالدى، ياعني بۇل كەزدە جاسى جيىرما بەسكە قاراعان. كەلە سالا بورتەنى ىزدەپ شىقسا جانە شىرعالاڭسىز تابىسسا، بۇدان سوڭعى بارلىق مەجە ناقتى ءارى دالمە-دال شىعىپ جاتقانىن كورەمىز.
ءراشيد-اد-دين مەركىتتىڭ توسىن شاپقىنى ناتيجەسىندە شىڭعىس حاننىڭ ءۇي-ورمانى تالاۋعا تۇسكەنىن ايتادى جانە بورتەنىڭ دە ءدال وسى رەتتە تۇتقىنعا كەتۋىن كۋالاندىرادى. تەمۋجىننىڭ ءوزى امان قۇتىلعان. سوعان وراي، «جيناقتى تاۋاريحتا» ءباجايلاپ ايتىلماعان، بىراق، «قاستەرلى شەجىرەدە» ەپيكالىق تۇرعىدا بولسا دا، مەيلىنشە تولىق سىپاتتالعان ورتاق وقيعا – ناقتى شىندىق، ومىردە بولعان جاعدايات دەپ تانۋعا تيىسپىز. تەمۋجىننىڭ بورتەگە اراشا سۇراپ بارۋى دا كۇمانسىز. بۇل كەزدە تەمۋجىن وڭ حاننىڭ بالاسى سانالۋمەن قاتار، بىزشە ايتقاندا بودانى، ەۋروپاشا – ۆاسسال. بەلگىلى ءبىر حاننىڭ، كورولدىڭ، ۇلىق، فەودالدىڭ باعىنىشتى كىسىسىنە تيىسۋ، بودان جۇرتىنا شابۋ – سيۋزەرەن – اتاۋلى ءامىرشىنىڭ وزىنە تىكەلەي قاتىستى ارەكەت سانالعان. مەركىتتەر بورتەنى قايتارماسا، بۇل ەڭ الدىمەن وڭ حاندى ەلەمەۋ، قورلاۋ، كەرەك دەسەڭىز، وعان سوعىس جاريالاۋ ەسەپتى. ءۇي-ءجايى شاپقىنعا تۇسكەن، ايەلى ولجاعا كەتكەن – وڭ حاننىڭ تەمۋجىننەن الدەقايدا تومەن، كەز كەلگەن بودانى بولسا دا ءداپ وسىلاي سانالار ەدى. وڭ حان قاتارداعى بودانى عانا ەمەس، باۋىرىنا تارتقان بالاسى تەمۋجىننىڭ جۇبايى تەزىنەن قايتارىلۋىن تالاپ ەتەدى جانە ول تالاپ قولما-قول ورىندالادى.
تۇتقىننان بوساعان بورتەنى الىپ قايتۋعا تەمۋجىننىڭ ءوزى بارماي، جانە ۇنەمى بىرگە جۇرەتىن تۋعان ىنىلەرى قاسار مەن بەلگۇتايدى جىبەرمەي، ءتىپتى، سەنىمدى نوكەرلەرى باۋىرشى مەن جەلمەنى دە جۇمساماي، بار سالماقتى جالايىر ساباعا ارتۋى دا كەزدەيسوق ەمەس. تەمۋجىن اياعى اۋىر بولسا دا، كوپ ۇزاماي بەلى قايتادان تارتىلۋعا تيىس، «ايرىقشا سۇلۋ، اقىلدى ءارى يناباتتى» بورتەنى وڭ حان زورلىقپەن وزىنە الىپ قالۋى مۇمكىن دەپ شىنىمەن قاۋىپتەنگەن. ول زامان ءۇشىن توتەنشە جاعداي ەمەس. قاراۋىنداعى بوداننىڭ ايەلىن ايىرىپ الۋ ونشا ۇلكەن ايىپ سانالماعان. سابانى جىبەرۋى دە سوندىقتان. ءسىرا، جاسى ۇلكەن كىسى ءارى جالايىردىڭ كورنەكتى ادامى.
وسىدان شىعاتىن ەكىنشى تولعام – بۇل كەزدە جالايىر، تۇگەل بولماسا دا، قوماقتى بولىگى، كەم تارتقاندا، سابا سياقتى بەلگىلى ءبىر كىسىلەرى تەمۋجىننىڭ ءامىرىن مويىنداعان. جالايىر – شىڭعىس حاننىڭ التىنشى اتاسى قايدۋ حاننىڭ زامانىنان باستاپ، قيات-بورجىگەن رۋىنىڭ بودانى سانالادى، ەسۋگەي-باحادۇر ولگەنگە دەيىن ارالارى اجىراماعان. ەندى، وڭ حاننىڭ يشاراسى، بالكىم، تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ەجەلدەن وكتەم اعايىن، ءارى وداقتاس جۇرتىن ەلدىڭ الدىمەن تاپقانىن كورەمىز.
ءحان-اكەنىڭ القاۋىنان بەرى ەكى-ۇش جىل وتكەن. قۋاتتى قامقورشىنىڭ جاردەم، مەدەتى، ءوزىنىڭ ايرىقشا بولمىسى، كوسەمدىك تۋمىسىمەن، توزعان جۇرتىن قايتادان توپتاستىرا باستاعان تەمۋجىن ۇلكەن كۇش جيناپ ۇلگەرمەپتى. سوندىقتان دا وشاعى تالاۋعا ءتۇسىپ، قوساعى تۇتقىنعا كەتتى. بىراق ەسەسى تەزىنەن قايتقانىن كورەمىز. بورتەمەن وڭاي تابىسادى.
ايتتىق، «قاستەرلى شەجىرە» كەرىسىنشە، بورتەنىڭ تۇتقىننان قالاي قۇتىلعانى تۋراسىندا مۇلدە باسقا ءبىر حيكايا شەرتەدى.
«بورتە-قاتىندى قايتارىپ اپەرەم!» – دەيدى وڭ حان. سونىمەن قاتار، بۇكىل مەركىتتى قيراتۋعا ۋادە بەرەدى. ياعني، كەڭ كولەمدى، ۇلكەن جورىق. دايىندىعى مول، شىرعالاڭى كوپ، اقىرى قانتوگىسكە باستايتىن، الماعايىپ ءىس. جورىق ساتىمەن اياقتالۋى ءۇشىن تەمۋجىنگە ءوزىنىڭ انداسى جامۇقانى قاتارعا كەلتىرۋ قاجەتىن ايتادى. (بورتەنىڭ اكەسى، قوڭىرات ءامىرى، كوتەرىلۋى ءتىپتى وڭاي داي-نويان مۇلدە ۇمىت قالعان.) وڭ حاننىڭ ءوزى ەكى تۇمەنمەن شىقپاق، جامۇقا دا ەكى تۇمەنمەن شىقسىن، قايدان، قاشان اتتانارىمىزدى دا جامۇقا بەلگىلەسىن، دەيدى. تەمۋجىن جامۇقا انداسىنا ءوزى بارماي، قاسار مەن بەلگۇتايدى جىبەرەدى. جامۇقا جورىق ءجونىن ماقۇل كورىپ، ەكى تۇمەن اسكەرمەن كوتەرىلۋگە ۋادە بەرەدى، مۇنىڭ ءبىر تۇمەنى – تىكەلەي وزىنە قاراستى جۇرتتان، ەكىنشى تۇمەن – تەمۋجىنگە تيەسىلى ۇلىستان (!) جينالماق. اقىرى، ءبىرشاما ماشاقاتتان سوڭ وداقتاس اعايىندار قالىڭ قول قۇراپ، مەركىتكە شابادى. ۇيقىدا، تۇندە باسىپ، قونىسىن ويرانداپ، حالقىنا قىرعىن سالادى. جاۋدى قۋعان قالىڭ اسكەردىڭ الدىڭعى ساپىندا بولعان تەمۋجىن، قاشقان جۇرتپەن ارالاسا، ويقاستاي شاپقىلاپ، ۇنەمى: «بورتە! بورتە!» – دەپ دابىلداي بەرەدى. اقىرى، الدەبىر تۇستا تەمۋجىننىڭ داۋسىن قۇلاعى شالعان بورتە ءمىنىپ بارا جاتقان كۇيمەسىنەن اسىعا شىعىپ، قارسى جۇگىرىپتى. كەلە سالا كۇيەۋىنىڭ شىلبىرىنا ورالادى. ءتۇن ءىشى، ەن دالا، اپىر-توپىر جالپى قاربالاستا، جارقىراعان اي استىندا تەمۋجىن مەن بورتە قۇشاقتاسىپ تابىستى دەيدى. وتە اسەرلى سۋرەت. تاريحي جازبادان گورى ەپوستىق تولعاۋعا كوبىرەك ۇقسايدى.
شىن ومىردە ءداپ وسىلاي بولدى ما؟ ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنىڭ سونشاما قيىندىق، كەرالاڭنان سوڭ قۇشاقتاسىپ تابىسۋى ەمەس، قالاي جانە قانداي جاعدايدا كورىسۋى. اي استىنداعى ايرىقشا قاۋىشۋ. بورتەنىڭ مەركىت تۇتقىنىندا بولۋى انىق قوي. ءبىز مەركىت جورىعىن دا تەرىسكە شىعارمايمىز. تەك بورتەنى بوساتۋعا قاتىسسىز، باسقا ءبىر ۋاقىتتاعى، باسقا ءبىر جورىق دەيمىز.
تەمۋجىن شاعىنادى عوي، وڭ حانعا. «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا: «ءۇش مەركىت تۇتقيىلدان جۇرتىمىزدى شاۋىپ، ايەلدەرىمىز بەن بالالارىمىزدى تۇتقىنعا الىپ كەتتى»، – دەپ. «حان اكە، وسى ايەلدەرىمىز بەن بالالارىمىزدى قۇتقارىپ بەرە گور!» – دەپ. مانا ايتتىق، «ايەلىم بورتەنى اكەتتى، وسى بورتەنى قۇتقارىپ بەر» دەمەيدى. اتاپ ايتپاعاننىڭ وزىندە الدەبىر «بالالار» قايدان ءجۇر؟ ياعني، بورتەنى تۇتقىنداۋ وقيعاسى ءوز الدىنا، ءۇش مەركىتتىڭ شاپقىنى ءوز الدىنا. اڭداپ قاراساق، توعرىل، جامۇقا، تەمۋجىن ۇشەۋىنىڭ مەركىت جورىعى – باس-اياعى ءبۇتىن، دەربەس شىعارما، ءوز الدىنا ءبىر ەپيكالىق جىر بولعانىن كورەمىز. شىڭعىس حاننىڭ وتكەن ومىرىنە، ونىڭ ىشكى، سىرتقى سوعىستارىنا قاتىستى، كەيبىرى شىنايى، ەندى ءبىرى ەرتەگىلىك، ميفتىك، ارقيلى سىپاتتاعى جىر، تولعاۋ، اڭىزدار جيھانگەردىڭ كوزى تىرىسىندە قالىپتاسىپ، ەل اراسىنا تاراي باستاعان، جالعاس داۋىرلەردە ودان ءارى دامىعان. اڭىزدىق، ميفتىك وزگەشە ۇلگىلەر تۇتاس-تۇگەل قالپىندا ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەگەنىمەن، جەكەلەگەن اڭگىمەلەرى، الدەبىر ۇزىكتەرى الدەقالاي ساقتالىپ قالعانىن ايتامىز، ماسەلەن، كارپيني سول قالپىندا، اقيقات رەتىندە قابىلداعان بورى-توبەت ەلىمەن سوعىس، يت باستى كىسىلەر، جالعىز اياقتى قۇبىجىقتار حيكاياسى دەگەندەي. ال شىندىق وقيعالار ورايىندا قۇرىلعان اڭگىمە، جىرلاردىڭ كوپشىلىگى «قاستەرلى شەجىرە» قۇرامىنا ەنگەنىن، تاعى قانشاما نۇسقا «جيناقتى تاۋاريحقا» ۇيتقى بولعانىن كورەمىز. ومىردە وتكەن مەركىت جورىعى دا ءوز كەزىندە دەربەس ەپيكالىق جىرعا اينالعانى اڭدالادى. «قاستەرلى شەجىرەنى» قۇراستىرۋشى ءبۇتىن كۇيىندە الا سالعان، بىراق تاريحي ەڭبەك ەمەس، ەپيكالىق كوركەم شىعارما ۇلگىسىمەن توتەنشە وزگەرىستەر جاساعان. كەيىنگى، كەڭ كولەمدى مەركىت جورىعىن بۇرناعى – بورتەنى قۇتقارۋ ماسەلەسىمەن استاستىرادى. سوعان وراي، اۋەلگى، بورتەنى تۇتقىنداۋ وقيعاسى دا بۇكىل مەركىت جۇرتىنىڭ شاپقىنى رەتىندە ايتىلعان. نەبارى ءۇش ءجۇز كىسىنى ءۇش مەركىتتىڭ ءۇش كوسەمى باستاپ كەلىپتى-مىس. مەركىت تايپاسىنداعى نەگىزگى رۋ – ۋدويىت باسشىسى توقتا-بەكتىڭ جالعىز ءوزى ءۇش ءجۇز ەمەس، بىرنەشە مىڭ اسكەر اتتاندىرا الاتىن ەدى عوي. بىراق سونشاما قالىڭ قولدىڭ قاجەتى جوق. تەمۋجىن اۋىلىنا شاپقان – نەبارى ءۇش ءجۇز كىسى، ەندى وسى شاعىن جاساق – بۇكىل مەركىت جۇرتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە ايگىلەنەدى. كەيىنگى، جالپى مەركىتكە قارسى جورىقتى بورتەنىڭ تۇتقىندالۋ وقيعاسىنا تىركەستىرۋ ءۇشىن.
قىرىق مىڭ قول قالاي قۇرالدى؟ بۇل كەزدە تەمۋجىن توڭىرەگىن جيناستىرىپ ۇلگەرمەگەن. وڭ حان جيىرما مىڭ شىعارسىن. ودان ەكى ەسە اسكەرى بار. ال جامۇقا… تەمۋجىنمەن جاس شامالاس. وتىزعا تولماعان، بۇل كەزدە بەدەل، اتاعى زور شىعار، بىراق الدەنەندەي اتاۋلى بيلىككە جەتە قويماعان. سوعان قاراماستان، جالعىز ات، جالاڭ قىلىشتى تەمۋجىن تۇرىپتى، ايبارلى وڭ حاننىڭ وزىمەن تىم نىعىز سويلەسەدى، جانە ءبىر تۇمەن اسكەر شىعارادى جانە… تەمۋجىننىڭ، شىن مانىسىندە، ەسۋگەي-باحادۇردىڭ بۇرىنعى، بەتىمەن كەتكەن جۇرتىنان تاعى ءبىر تۇمەن جاساقتايدى. بۇل ەجەلگى جۇرت ءالى دە كۇشىندە وتىرعان تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ قاراۋىندا ەمەس پە ەدى. حوش. ءبارى جابىلىپ بورتەنى قۇتقارسىن. تەمۋجىن بورتەگە قايتادان قوسىلا سالا، جامۇقامەن تەڭ دارەجەلەس ءامىرشى بولىپ شىعادى… ول راس، تەمۋجىننىڭ باستاپقىدا جامۇقامەن تەڭ دارەجەلەس حان بولعانى، بىراق مۇنىڭ ءبارى كەيىنگى كەزەڭگە سايكەسۋگە تيىس، تەمۋجىن ەل ءىشى، ءوز جۇرتىنداعى قارسىلىق اتاۋلىنى تۇگەل جەڭىپ، قالىپقا تۇسىرگەننەن سوڭ. انىعى وسى. بورتەنى قۇتقارۋ جورىعى ەمەس، كەيىنگى، كەڭ كولەمدى مەركىت سوعىسى كەزىندە.
ەندىگى ءبىر كىلتيپان – اۋەلگى شاپقىن كەزىندە بورتەمەن بىرگە تۇتقىنعا كەتكەن كىشى شەشە سوچيگىل مەن قىزمەتشى كەمپىر قوعاقشىننىڭ جاعدايى. «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، قوعاقشىن – بورتەمەن ءبىر كۇيمەدە بارا جاتىر ەكەن، بىرگە بوساتىلادى. ال سوچيگىل، ءساتى كەلە تۇرا، بوستاندىقتان باس تارتىپتى. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ايتۋىنشا، بەلگۇتاي شەشەسى الدەبىر اۋىلدا دەپ ەستىپ، قۇتقارىپ الماققا ىزدەپ بارادى. الايدا، بەلگۇتاي نۇسقالعان ۇيگە وڭ جاق ەسىكتەن كىرگەندە، ۇستىنە جىرتىق جالبىر تون كيگەن سوچيگىل سول جاق ەسىكتەن شىعىپ كەتەدى (مەركىتتەر كيىز ۇيمەن قاتار، اعاش ءۇي، جەر ۇيدە دە تۇرعان) . قارسى كەزدەسىپ قالعان بىرەۋگە: «مەنىڭ بالالارىم ءوز ەلىندە حان بولىپتى دەيدى، ال مەن بۇل جەردە جامان-جۇمان ەركەكپەن جۇعىستىم، ەندى ۇلدارىمنىڭ بەتىنە قاراي المايمىن»، – دەپ، جۇگىرگەن بەتى قالىڭ ورمانعا كىرىپ كەتىپتى، قانشا ىزدەسە دە ءتابىلمايدى.
بىلگىر زەرتتەۋشىلەر ارقيلى ساققا جۇگىرتەدى. بايسىراعان جەسىر ايەل، كەيىنگى جارلى-جالباعاي، بىراق زايىپتىق تۇرمىستى ارتىق كوردى دەيدى، شىنىندا دا بالالارىمەن كورىسۋگە بەت-جۇزى شىدامادى دەيدى. ەمەۋرىنى انىق. ارىما تاڭبا ءتۇستى دەپ شىن ۇيالسا، كارتەمىش سوچيگىل ەمەس، جاس بورتە ۇيالۋى كەرەك قوي. بىراق ايتتىق، ول زاماندا جاۋ قولىندا كەتكەن ايەل جازىقسىز سانالعان. ءوزى ىشتەي قانشا قامىعىپ، كۇيزەلسە دە، كۇيەۋى تارابىنان كىنا ارتىلماۋعا، جۇرت كوزىندە وپاسىز سانالماۋعا تيىس بولاتىن. سوندىقتان دا سوچيگىلدىڭ تارىناتىن ءجونى جوق. بىراق جوعالۋى، حابارسىز كەتۋى انىق. بۇل رەتتە دە «قاستەرلى شەجىرە» قولدان ۇستەمەلەگەن دەر ەدىك. ءراشيد-اد-دين جازعانداي، بورتە وڭ حاننىڭ تالابىمەن بوساتىلادى. مارتەبەلى بيكەنى قايتارعاندا، ونىڭ قىزمەتشى كەمپىرىن الىپ قالمايدى. ال سوچيگىل سول بەتى كەتتى. اۋەلدە سۇراۋسىز. وڭ حان بورتەنى عانا تالاپ ەتكەن. كەيىنگى، اتاۋلى جورىق كەزىندە بەلگۇتاي، ارينە، باياعىدا جوعالعان شەشەسىن ىزدەستىرەدى. بىراق حابارىن تاپپاعان. «قاستەرلى شەجىرەدە» اۋەلگى شاپقىن مەن كەيىنگى جورىق ىركەس-تىركەس بەرىلگەندىكتەن، بۇل ەكى ورتادا سوچيگىلدىڭ دەرەكسىز كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. قۇراستىرۋشى جاڭا قيسىنعا جۇگىنگەن. وقيعا بارىسىن شيرىقتىرۋ، ەڭ باستىسى – بورتەگە كولەڭكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن. (سوچيگىلدىڭ ءوز ەركىمەن جوعالۋىنا بايلانىستى ل.گۋميلەۆ وزگەشە ءبىر پايىم جاساعان. تاراتىپ، ۇستەمەلەپ ايتساق، مانادا تايجۋىتتىڭ تىڭشىسى مىندەتىن اتقارعان بەكتەر دەسەك تە، نەگىزگى باقىلاۋشى جانە باعىتتاۋشى – سوچيگىل بولۋعا تيىس. الايدا تەمۋجىن كىشى شەشەسىنە زارار جاساي الماعان. بەكتەر قازاعا ۇشىراعاننان سوڭ جيرەنىشتى شارۋاسىن ودان ارمەن جالعاستىرعان جانە بار ءىسى اشكەرە سوچيگىل ءۇشىن مەركىت تۇتقىنى – ءبىرجولا بوي تاسالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بولجامدى شىڭعىس حان تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ كىتاپ جازعان بۋريات قالامگەرى يا.حالباي دا قوستايدى. وسى ورايدا، جاۋ ءدۇبىرى ەستىلگەن اۋەلگى شاپقىن كەزىندە سوچيگىلدىڭ الدەقالاي بوي تاسالاۋعا ارەكەت قىلماي، ۇيدە وتىرىپ قالۋى زاڭدى: تايجۋىتتان قاتەر جوق، كەرىسىنشە، قوسىمشا اقپار بەرىپ، جالپى جۇرتتىڭ قالاي كەتكەن ءجونىن سىلتەمەك; ۇرەيلى دۇشپان – تايجۋىت ەمەس، مەركىت بولىپ شىققاننان سوڭ، سوچيگىل ەندى بۇلاردى باياعىدا ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلىن ولتىرگەن تەمۋجىننىڭ ناقسۇيەر قوساعىنىڭ ىزىنە سالسا نەسى بار، توقال شەشە شىنىندا دا، بورتەنىڭ كۇيمەسىن قۋىپ جەتكەن مەركىت الاماندارىمەن بىرگە بولادى عوي. بۇرناعى، ۇمىتىلا باستاعان تىڭشىلىقتان الدەقايدا اۋىر كۇنا جانە انىق، ايعاقتى قىلمىس…)
قايتكەندە دە، بىزگە بەلگىلى نۇسقاسى ميڭ ءداۋىرى، ارى دەگەندە ءحىV عاسىردىڭ سوڭى، بالكىم، ودان دا كەيىن، حV-حVى عاسىرلار شەگىندە عانا قالىپقا تۇسكەن «قاستەرلى شەجىرە» اۋەلدە قيىننان، ءار تاراپتان قۇراستىرىلعان، كەيىنگى، ارقيلى كوزقاراستاعى كوشىرمەشى-اۆتورلارى ءوز جانىنان توتەنشە تۇزەتۋ، جاڭا ۇستەمەلەر قوسقان، بىراق ءتۇپ نەگىزى اسىل، ايرىقشا كۇردەلى شىعارما ەكەنىن كورەمىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن باتىس پەن شىعىستىڭ قانشاما عۇلاماسى تەكسەرىپ، تالداعان، ونداعان مونوگرافيا، جۇزدەگەن، بالكىم، الدەنەشە مىڭ زەرتتەۋ ماقالا ارناعان، بىراق بار قىرتىسىن تۇگەل اقتارىپ، بارلىق كىلتيپانىن تاپپاعان، ەڭ اقىرى ناقتى قاي تىلدە جازىلعانى انىقتالماعان. ءبىز دە تۇبىنە جەتە الماسپىز. «قاستەرلى شەجىرەنى» قالتقىسىز ۇعىنىپ، بارلىق قۇپياسىن اشۋ ءۇشىن جان-جاقتى ءبىلىم، تەرەڭ پاراسات، كەڭ ءورىس، تاريحي زەردە، ەركىن وي ۇستىنە، ءارى سينولوگ، ءارى تۇركولوگ جانە موڭعولتانۋشى عالىم بولۋ كەرەك. الداعى زامانداردا ءبىزدىڭ جۇرتتان شىققان ءداپ وسىنداي بەس اسپاپ، عاجايىپ عۇلاما بار جۇمباعىمىزدى شەشىپ بەرۋگە تيىس دەپ ۇمىتتەنەيىك. ازىرشە ءبىزدىڭ سوزگە قاناعاتتانا تۇراسىز. سونىمەن قاتار، بۇل رەتكى تاقىرىبىمىز – ەسكىلىكتى نۇسقالار ءجونى ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ەكەنىن ەسكە ءسالامىز.
ءىV
ت ا ر ا ۋ
ورلەۋ
قارساڭدا
ءراشيد-اد-ديننىڭ اتاپ ايتقانى بار: «شىڭعىس حان تولىق جەتپىس ەكى جىل جاسادى. ونىڭ باستاپقى قىرىق ءبىر جىلىنىڭ اۋەلگى بولىگى – بالالىق شاق، ودان سوڭعى كەزەڭ – تولقىمالى قيىن-قىسپاق ۇستىندە ءوتتى. شەجىرەشىلەر بۇل زامانداعى وقيعالار تىزبەگىن جىل رەتىمەن بىلمەگەندىكتەن، قىسقاشا، ءۇستىرت اڭگىمەلەپ شىعادى دا، وسىدان اقىرىنا دەيىنگى ءومىرىن عانا تاپتىشتەپ، جىل-جۇيەسىمەن بايىپتايدى»، – دەگەن. «جيناقتى تاۋاريح» بويىنشا اتالمىش قىرىق ءبىر جاس 1196 جىلعا سايكەسەدى. ءدال وسى جىلعا تيەسىلى، تسزين يمپەرياسىنىڭ كەڭ كولەمدى تاتار جورىعى تۋراسىنداعى قىتاي دەرەگىندە دە شىڭعىس حان قىرىق ەكى (كۇنتىزبەلىك قىرىق ءبىر) جاستا. تەمۋجىننىڭ اكەسى ەسۋگەي دۇنيەدەن كوشكەن ون ەكى جاسقا دەيىنگى ءومىر دەرەكتەرىنىڭ جالپى نەگىزى ماعلۇم دەسەك، 1168-1195 جىلدار ارالىعىنداعى تۇتاس جيىرما سەگىز جىل، قالاي تارتساق تا، تولىمسىز بولىپ شىعادى. بۇل كەزەڭگە قاتىستى ماعلۇماتتىڭ باسىم كوپشىلىگى تاريحي ەڭبەك ەمەس، ەپيكالىق داستان ەسەپتى «قاستەرلى شەجىرەگە» تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، نەندەي وقيعالار ناقتى، اقيقات، نەندەي حيكايالار ۇستەمە، اسىرە، ونى از دەسەڭىز، اقىندىق قيال ناتيجەسى ەكەنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ازدى-مۇزدى جاناما دەرەكتەرمەن سالعاستىرۋ، زامانا رۋحىنا، ءراسىم مەن سالت، مىنەز بەن بولمىس ورايىنداعى قيسىنىنا قاراپ قانا ءتۇيىندى بولجال جاساۋعا مۇمكىن. سونىمەن قاتار، تىزبەكتى جىل جۇيەسىنە تۇسپەگەن ەلەۋلى وقيعالاردىڭ كەيبىرىنىڭ مەزگىلدىك ورنى اۋىسىپ جۇرگەنىن كورەمىز. مۇنىڭ ەڭ ايقىن كورىنىسى – ءبىز كەيىنگە ىسىرعان مەركىت جورىعى. ىلكىدەگى جانە جالعاس وقيعالار ورايىمەن شەندەستىرە قاراعاندا، 1187 جىلى وتكەرىلگەن. بۇل كەزدە تەمۋجىن اجەپتاۋىر كۇش جيناپ، ءوزىنىڭ ەجەلگى جۇرتىنىڭ ءبىرشاما بولىگىن قاراۋىنا قايتارعانى بايقالادى.
توعرىل-وڭ حاننىڭ الدىنان ءوتىپ، سۇيەنىش، تىرەك تابۋى – 1180 جىل شاماسىندا دەدىك. وعان دەيىنگى بار جاساعى بەس كىسى – ءوزىنىڭ ءتورت ءىنىسى مەن باۋىرشى عانا. التىنشى بولىپ جەلمە قوسىلدى. بالكىم، تاعى بىرنەشە جان. بۇلاردىڭ ءبارى دە جەكە تۇلعالار. وسىدان سوڭعى كەزەڭ، الايدا مەركىت شاپقىنىنان بۇرىن تاعى ءبىرشاما جاران تەمۋجىننىڭ عۇزىرىن مويىنداعانىن كورەمىز. تاڭباعا ىلىنگەنى – جالايىر سابا. سوقا باسى بولماسا كەرەك. بالالارىمەن، ۇي-جايىمەن جانە از با، كوپ پە، قاراۋىنداعى كىسىلەرىمەن. بولاشاق قولباسى بوراعۇل دا كوپ جۇرتتىڭ الدى بولىپ تەمۋجىنگە قۇلدىق ۇرادى.
ءوڭ حان تىكەلەي قول سوزىپ، بورتەنى تۇتقىننان بوساتىپ بەرگەننەن سوڭ، تەمۋجىننىڭ بەدەلى بۇرىنعىدان دا كوتەرىلە تۇسەدى. كەيىن، جامۇقامەن ىرگە ايىرىسقاندا تەمۋجىن جاعىنا شىقتى دەپ «قاستەرلى شەجىرەدە» اتاپ كورسەتىلەتىن باعلانداردىڭ ءبىرازى تەمۋجىنگە بۇرنادا، وسى شامادا كەلىپ قوسىلسا كەرەك. بۇل قاتارداعى ەڭ العاشقى، سەنىمدى نوكەردىڭ ءبىرى – جالايىر مۇقالى بولىپ شىعادى. كەيىندە داڭقتى مۇقالى-نويان. ءىنىسى بۇقا، اكەسى كۇگۇن-ۇقامەن بىرگە.
بورتەنىڭ تۇتقىنىنا دەيىن عانا ەمەس، ودان كەيىنگى دە بىرەر جىلدا تەمۋجىن ءالى ۇلكەن اسكەر قۇراپ ۇلگەرمەگەن ەدى. توڭىرەك تاعى دا بەيمازا. ايتكەنمەن، ەسۋگەي ۇلى بۇرىنعىداي پاناسىز جاس بالا ەمەس، جالعىز اتتى الامان ەمەس. شاعىن بولسا دا ءتاستۇيىن، ءارى قايراتتى، قارىمدى جاساقتىڭ اسكەرباسى. تاقاۋداعى تايجۋىتپەن، الىستاعى مەركىتپەن، رۋلى ەل، قالىڭ قول ەمەس، ولاردىڭ جورتۋىلشى، جولباسار جەكەلەگەن توپتارىمەن قاقتىعىستار بولىپ تۇرادى. تەمۋجىننىڭ ءوزى دە ارقيلى اتتانىسقا شىققانى بايقالادى.
ءوسى رەتتەگى وقيعالاردىڭ كەيبىرىنە قاتىستى ۇزىك اڭگىمەلەر ساقتالعان (راشيد-اد-دين) .
بىردە وردادا قۇرمەتتى بالا-قالجى دەگەن نويان، باعزىدا، تاققا جەتپەي تۇرعان كەزىندە ءوز قولىمەن وتكەرگەن ۇرىستارى تۋرالى سۇراعاندا شىڭعىس حان ايتىپتى. الدەقالاي، وقشاۋ جولمەن (سىرا، ماقساتتى ساپار، نەمەسە اڭعا، سەرۋەنگە شىعىپ، – م.م.) كەلە جاتقاندا قارسى الدىمنان قاستاندىقپەن توسقاۋىل قۇرىپ وتىرعان التى كىسىگە ۇشىراستىم. بوگەلمەي، قىلىشىمدى سۋىرىپ، دۇرسە شاپتىم. جابىلا اتتى، جەبەلەرى جان-جاعىمنان زۋىلداپ ءوتىپ جاتىر، بىراق ەشقايسىسى زاقىم كەلتىرمەدى. مەن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن، التاۋىن دا قىلىشقا شالدىم دا، اۋەلگى باعدارىممەن ودان ءارى جۇرە بەردىم. قايتار جولدا ماناعى ولىكتەردىڭ ۇستىنەن ءوتتىم. يەسىز التى ازبان سول توڭىرەكتە ءجايىلىپ ءجۇر ەكەن، قولعا ۇستاتپادى، الايدا مەن ۇيىرە قۋىپ، ءبارىن دە اۋىلعا ايداپ اكەلدىم، دەيدى.
اڭگىمە سىڭايىنا قاراعاندا، تەمۋجىن جاۋ قاراسىن بۇرىنىراق اڭداپ، كۇتپەگەن جەردەن، تۋرا شاپقان. جاقىن قاربالاستا وق دارىماۋى دا سودان. ال التى الاماندى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شاۋىپ ءولتىرۋ – تەمۋجىننىڭ تۋا بىتكەن ەرلىگى مەن قالىپتاسقان، كانىگى ەپتەيلىگى عانا ەمەس، بۇل كەزدە ات ۇستىندەگى جوپپەلدەمە شايقاسقا ابدەن ماشىققان جاۋىنگەرلىك تۇلعاسىن دا ايقىندايدى. ياعني، بۇعان دەيىن دە تالاي مايداندى وتكەرگەن.
تاعى بىردە ايتىپتى. باۋىرشى ەكەۋىمىز تاۋ جولىمەن كەلە جاتىر ەدىك. قارسى بەتتە، توسقاۋىلدا ون ەكى كىسى كورىندى. باۋىرشى ارتتا قالعان. مەن ونى كۇتپەي، ءوز كۇشىمە عانا سەنىپ، تۇرا ۇمتىلدىم. ون ەكىسى قاتارىنان ساداق تارتتى. جان-جاعىمنان زىمعاپ، ىزعىپ جاتىر، بىراق مەن توقتامادىم. كەنەت، وسىنداي جەبەلەردىڭ ءبىرى ءدال اۋزىما كەلىپ تيدى. سوققىنىڭ قاتتىلىعى سونداي، مەن اتىمنان سىپىرىلا جىعىلدىم، بۇدان سوڭ ەسىم اۋىپ كەتىپتى.
وسى ەكى ورتادا باۋىرشى دا كەلىپ جەتكەن ەكەن، باسىمدى سۇيەپ، اۋزىما سۋ توستى. مەن تاماعىمدى شايىپ، كومەيىمە قاتقان قاندى تازارتتىم، شىققان جان كەۋدەمە جاڭادان ورالعانداي بولدى، ەسىم كىردى، اياق، قولىمدى باۋىرىما جينادىم، قاھارلانىپ، قايتادان اتقا قوندىم. ەكەۋىمىز قاباتىنان قيمىلداپ، دۇشپاندى تاۋدان اسىرا ءسۇرىپ شىعاردىق، ولگەنى ءولدى، قالعانى قاشىپ ارەڭ قۇتىلدى، دەپتى.
بۇل ەكىنشى وقيعانىڭ ءسال باسقاشاراق نۇسقاسى «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» تاعى ءبىر تۇسىندا، تايجۋىتتارمەن قاقتىعىس رەتىندە قايىرا باياندالعان. وندا تەمۋجىننىڭ قاسىندا باۋىرشىمەن بىرگە بوراعۇل دا بولادى. قىس كۇنى ەكەن. تەمۋجىن جارالانعان شايقاستان سوڭ بۇلار كەرى قايتادى. جولاي، تەمۋجىننىڭ جاعدايى اۋىرلاي بەرگەن سوڭ امالسىز بوگەلىپ، ونى اتتان تۇسىرەدى. بوراعۇل لاۋلاتىپ وت جاعىپ، قاتتى قىزدىرىلعان تاس ۇستىنە سۋ بۇركىپ بۋلايدى دا، تەمۋجىننىڭ اۋزىن توسقىزىپ، تاماعىنا قاتقان قاندى تۇسىرەدى. تىنىسى كەڭىگەن تەمۋجىن ۇيىقتاپ كەتىپتى. وسى كەزدە قار جاۋا باستايدى. بوراعۇل اتتارعا يە بولادى، ال باۋىرشى ۇستىندەگى جاقىسىن شەشىپ، قوس قولداي كوتەرگەن قالپى، ۇيقىداعى تەمۋجىننىڭ باسىن قالقالاپ تۇرىپتى. قوزعالماستان، تاڭ اتقانشا وسىلاي تۇردى دەيدى، قابا جاۋعان قار بۇل كەزدە بەلۋارىنا كەلگەن ەكەن. بۇدان سوڭ باۋىرشى مەن بوراعۇل ەكەۋى، ەس جيىپ، تىڭايىپ قالعان تەمۋجىندى امان-ەسەن اۋىلعا جەتكىزەدى.
بۇل وقيعا ءوزىنىڭ نەگىزگى تۇرعىسىندا «يۋان تاريحىندا» قايتالانعان. بار ايىرما – بوراعۇلدىڭ ورنىندا مۇقالى كورىنەدى. جانە مۇقالى تەمۋجىن جارالانىپ جىعىلعان كەزدە قارسى شابۋىلعا شىققان جاۋدى اتقىلاپ، بەتىن قايتاردى دەپ اتاپ جازىلعان. شىن مانىسىندە، مۇقالىنىڭ كوپ كەيىن، شىڭعىس حان ءبىرشاما كۇش الىپ، وزىندىك ۇلىس قۇرعان كەزدە عانا قۇلدىق ۇرعانىن ەسكەرسەك، قىسىلتاياڭ شاقتا ساداق تارتىپ، قورعانىس جاساعان – بوراعۇل بولىپ شىعادى.
قايتكەندە دە، تەمۋجىننىڭ قول جيناپ، جۇرت ۇيىرە باستاعان العاشقى ءبىر كەزەڭىندە تايجۋىتپەن دە، مەركىتپەن دە تىنىمسىز، ۇلكەندى-كىشىلى ارقيلى قاقتىعىستار بولۋى انىق. جانە سونداي ۇرىستاردىڭ بىرىندە تەمۋجىننىڭ جارالانۋى ءھام نوكەرلەرىنىڭ ەرلىگى مەن ادالدىعى ارقاسىندا امان قالۋى دا كۇمان تۋعىزباسا كەرەك.
تەمۋجىننىڭ وسى، اۋەلگى كەزەڭدەگى جاعدايى قيىندىققا تولى، اۋمالى-توكپەلى بولعانىن ايعاقتايتىن تاعى ءبىر ۇزىك اڭگىمە. ءتارىزى، تايجۋىتتارمەن اراداعى، ءساتسىز ۇرىستاردىڭ بىرىندە ازعانا جاساعىنان ءبولىنىپ قالعان تەمۋجىن، قاسىندا بوراعۇل مەن باۋىرشى عانا بار، وكشەلەگەن قۋعىنشىلاردان بوي تاسالاپ، يەنگە لاعىپ كەتەدى. تاۋعا شىعادى، ەتەككە قۇلدايدى، نە اڭ، نە قۇس ىلىنبەي، اس-سۋسىز اشىعادى، مۇلدە دىڭكەلەيدى. اقىرى، الدەنەندەي جىلعالى وزەنگە جەتكەندە سۇزەكى سالسا، ۇلكەن ءبىر بالىق ءتۇسىپتى. باۋىرشى بار كۇشىمەن تارتسا دا، جاعاعا شىعارا الماي، ءالى قۇرىپ جىعىلدى دەيدى. ارينە، بۇدان سوڭ جابىلىپ ءجۇرىپ بالىقتى ۇستايدى، جۇرەك جالعاپ اشتىق قاۋپىنەن قۇتىلادى. سوندا تەمۋجىن بوراعۇلعا قاراتا ايتقان ەكەن: «سەن بالتانىڭ باسى بول، مەن سابى بولايىن، سويتسەك، باۋىرشىنىڭ قوڭ ەتى تەزىنەن بىتىگەدى»، – دەپتى. شىنىندا دا، بوراعۇل مەن باۋىرشى، بۇلارعا جالعاس كەلىپ قوسىلعان تاعى قانشاما جەكە باتىرلار بالتانىڭ باسى، نايزانىڭ ۇشى بولدى، باعىتتاۋشى، باسقارۋشى تەمۋجىن – بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ الماعايىپ، قيىن-قىستاۋ شاعىنداعى سۇيەنىش-تىرەگى رەتىندە شەشۋشى قىزمەت اتقاردى، ال اقىر تۇبىندە ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى يمپەريانىڭ قارىم-قۋاتىنىڭ ۇيتقى، مايەگىنە اينالعانىن كورەمىز.
كۇن وزعان سايىن تەمۋجىننىڭ توبى كوبەيىپ، الىمى ارتا تۇسەدى. كەرەي توعرىل حاننىڭ شاراپاتى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتى. كورگەن جاندى ءۇيىرىپ تۇسەتىن، الىس-جاقىننىڭ بارىنەن ارۋاعى اسىپ، قارسى كەلگەندى پىسى باسىپ تۇراتىن وزگەشە جارالمىسىنان. سالماقتى، بايىپتى، ءور مىنەز، ءوتىمدى، وتكىر ءسوز، سان سالالى امال-ايلا، تەرەڭ اقىل مەن ايرىقشا پاراسات ءوز الدىنا.
بولاشاق جيھانگەردىڭ وسى وتپەلى كەزەڭدەگى ءبولمىس-بىتىمى تۋراسىندا جۋۆاينيدىڭ اتاپ ايتقانى بار. «بالالىقتان ءوتىپ، بۇعاناسى بەكىگەن شاقتا شىڭعىس حان ەرلىكتىڭ كەمەلىنە جەتتى، – دەيدى. – شابۋىلدا – اقىرعان ارىستان كەيىپتى، قولما-قول ۇرىستا الماس قىلىش ىسپەتتى بولدى، دۇشپانىنان ايبىنى ارتىپ، قاھارى مەن ەكپىنى قاستاسقان ءامىرشى اتاۋلىنىڭ كەۋدەسىن باستى»، – دەيدى. مىنە، وسىنداي وزگەشە تۋمىسىن اڭداعان جۇرتتىڭ ءبارى تەمۋجىننىڭ توڭىرەگىنەن تابىلۋعا تىرىسادى.
بۇل كەزدە قامقورشى اكەسى وڭ حان ءوز الدىنا، تەمۋجىن بالا كەزىندە جاراسقان انداسى جامۇقامەن بايلانىس ورناتقانى جانە جۇزدەسە كورىسىپ، تۇسىنىستىك تاپقانى اڭدالادى. ەشبىر جازبا دەرەكتە اتاپ ايتىلماعانىمەن دە، باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەيمىز.
جامۇقا-شەشەن
شىڭعىس حان شەجىرەسىندە ايرىقشا ورنى بار جامۇقا-شەشەن – كەيىنگى ءبىلىمپازدار قايتكەندە دە بار جۇمباعىن ايقىنداي الماعان، اسا ءىرى، مەيلىنشە كۇردەلى، اقىر تۇبىندە تراگەديالىق تۇلعا.
بۇل جامۇقا دا باياعى، اڭىز بويىنشا نۇردان جارالعان بودانشار اۋلەتى. شىڭعىس حاننىڭ ءتورتىنشى اتاسى قابۇل حاننىڭ ءبىر انادان تۋعان ءىنىسى ۇدۇر-باياننان تارالادى. ياعني، ارالىق تۋىستىعى – نەبارى بەس-اق اتا. ۇدۇر-بايان ۇرپاقتارى ءجۇريات (جۇرات، ءجادجىرات، جاداران) ەسىمدى رۋدىڭ ۇيتقىسىن قۇراعان. ايگىلى تايجۋىت سياقتى، بۇلار دا ۇلكەن قيات تايپاسىنىڭ ءبىر بۇتاعى بولىپ تابىلادى.
جامۇقانىڭ تۋعان جىلىنا قاتىستى ماعلۇمات جوق. انىعى – شىڭعىس حانمەن اۋلەتتەس قانا ەمەس، تۇستاس. بالكىم، قۇرداس، ايتپەسە، بىرەر جاس قانا ۇلكەندىگى بار. سىڭايىنا قاراعاندا، اتاق-داڭقى ەرتە شىققان. تۇقىم-تۋمىسىمەن قاتار، ايرىقشا اقىل-پاراساتى جانە تاپقىر، ۇتىمدى تىلىمەن. بىردەن-اق «شەشەن» اتانادى، ول زامانداعى ماعىناسى قازىرگىدەن كەڭ – ءدىلمار جانە دانا، بىلگىر. جامۇقا-شەشەن تەمۋجىن باستان وتكەرگەن تاۋقىمەت اتاۋلىنىڭ ەشقايسىسىن كورمەگەن، جاسىنان-اق كەڭشىلىكتە، مولشىلىق تۇرمىستا. كەيىنگى تاۋاريحتا تۋعان اكەسى قارا-قاداعاننىڭ كىم بولعانى ايتىلمايدى، قايتكەندە دە بودانشار – بايسۇڭقار اۋلەتى، بيلەۋشىلەر تابىنان. وسىنداي وزگەشە جاعدايدا تۋىپ-وسكەن جامۇقا قاتارلاس قۇربىسى تەمۋجىن اۋزى اققا جەتىپ، ەندى عانا وتاۋ كوتەرگەن زاماندا جالعىز ءجۇريات قانا ەمەس، ۇلكەن قياتتىڭ ءبىرتالاي جۇرتىن مەڭگەرىپ وتىرعان، ءبىر ءوزى ەكى تۇمەن اسكەر شىعارا الاتىن الۋەتتى ءامىرشى دارەجەسىندە بوي كورسەتەدى. قيسىنىنا قاراعاندا، تەمۋجىن توعرىل حاننىڭ ىعىن العاننان سوڭ، اۋەلگى كەزەكتە جامۇقا-شەشەنمەن بايلانىس ورناتقان. «قاستەرلى شەجىرەدە» ايتىلعانداي، ۇلكەن شارۋاعا اتسالىسۋعا وتىنگەندە، نەشەمە جىل بويى كورمەگەن، ءارى ۇلكەن بيلىك باسىنداعى جامۇقاعا ءوزى بارماي، ەكى ءىنىسى – قاسار مەن بەلگۇتاي ارقىلى عانا سالەم جولداۋى ورايسىز. جاڭادان جۇزدەسۋ – بۇدان كوپ بۇرىن بولعان. ءسىرا، وسىدان سوڭ دا الدەنەشە مارتە جولىققان.
«التىن توپشى» بويىنشا، قانشاما زاماننان سوڭ العاش كەزدەسكەن شاعىندا ەكەۋى: «و، اندا!..» «و، اندا!..» – دەسىپ، شۇرقىراپ كورىسەدى. ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، قالتقىسىز تۋىسقاندارىن ەسكە الىسادى.
ول كەزدە تەمۋجىن ون جاستا ەكەن. جامۇقا دا سول شامالاس. ەكەۋى ونان وزەنىندە مۇز ۇستىندە اسىق ويناپ ءجۇرىپ تابىسادى. ارعى بابالاردان كەلە جاتقان، وزگەشە تۋىستىقتىڭ بەلگىسى سانالاتىن اندالىق ءداستۇر بار. بۇرنادا ۇلكەندەردەن ەستىگەن ەكەن، دەيدى «قاستەرلى شەجىرە». اندا بولىسۋ – باۋىرلاستىقتىڭ وزگەشە ءبىر ءتۇرى. بۇل – ءتانى بولەك، جانى ورتاق تۋىستىق، ايرىلماس، اينىماس، ماڭگىلىك دوستىق. اندا بولىسقان ەكى كىسى ومىردە ۇشىراساتىن بارلىق قاۋىپ-قاتەردى بىرگە كوتەرەدى، جاقىنىن جاۋعا تاستامايدى، ءتىپتى، ونىڭ جولىندا جانىن بەرۋدەن تايىنبايدى، دەيدى. سول جورا بايىنشا ەكى بالا انتتاسىپ، اندا بولادى. جامۇقا تەمۋجىنگە ەلىكتىڭ اسىعىن تارتتى دەيدى، ال تەمۋجىن جامۇقاعا قۇيما ساقا سىيلاپتى. وسىدان كەيىن، سول جىلى كوكتەمدە ەكەۋى بالالارعا لايىقتالعان الاڭعىر-جاق اتىسىپ ماشىقتانىپ جۇرگەندە تاعى دا ءراسىمدى تابارىك الماسادى. جامۇقا قۇنان وگىزدىڭ مۇيىزىنەن قۇيىلعان ىسقىرما جەبەسىن بەرەدى، ءوز كەزەگىندە تەمۋجىن دە ارشادان ويىلعان ىسقىرما جەبەسىن ۇسىنادى. ەكەۋى تاعى دا ادال دوستىققا سەرت قىلادى.
(ەر ادامداردىڭ انتتاسىپ باۋىرلاسۋى – ەۋرازيا اۋماعىندا ەجەلگى ساق داۋىرىنەن كەلە جاتقان ءداستۇر ەكەنى بەلگىلى. ارىداعى دەرەكتەر بويىنشا، باۋىرلاسقان كىسىلەر باس بارماعىنان قان شىعارىپ، سۋسىنعا ارالاستىرىپ ءىشىپ، سەرتىن بەكىتەتىن بولعان. شىڭعىس حان زامانىنا قاتىستى ءدال وسىنداي، ناقتى دەرەككە ۇشىراسپادىق. ارنايى سويىلعان مالدىڭ قانىن ءىشۋ بار، بىراق بۇل – اندالاسۋ سالتىنا ەمەس، وداقتاستىق، ءبىتىم، نەمەسە بوداندىق انتقا عانا قاتىستى كەپ. ايتكەنمەن دە، الدەنەندەي بەكىمنىڭ بولۋى انىق. ءسىرا، قالىپتى ءراسىم بويىنشا، شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە تاعزىم جاساپ تۇرىپ سەرتتەسسە كەرەك… ءيا، ايتپاقشى، «قاستەرلى شەجىرەدە» وڭ حاننىڭ، اراسى اشىلىپ، شىعانداپ كەتكەن تەمۋجىنگە، قايتادان تابىسۋ جوراسى رەتىندە، شىناشاعىنان قان شىعارىپ، الدەنەندەي قۇتىعا تامىزىپ جىبەرەتىنى بار. بىراق بۇل دا اندالىق سەرتكە قاتىسسىز، تەك وداقتاس، باۋىرلاس بىرلىك تۋرالى عانا يشارات، ءتارىزى، قانىم دا، جانىم دا سەنىڭ جولىڭدا دەمەك.)
مىنە، ودان بەرىدە كەم دەگەندە تۇتاس ءبىر مۇشەل وتكەن. تەمۋجىن ون جىلدىق كىرىپتار قورلىقتان قۇتىلىپ، بۇدان سوڭ تاعى بىرنەشە جىل بويى ادەپكى تىرشىلىك جولىنداعى ارپالىس ۇستىندە ادام قاتارىنا قوسىلىپ، اقىرى توعرىل-وڭ حاننىڭ شاراپاتىمەن اتا جۇرتىن قايتادان ۇيىستىرىپ، ءبىرشاما كۇش جيناپ، اجەپتاۋىر بەدەل تاپقان كۇندەرىنىڭ وزىندە جامۇقادان كوپ تومەن. بۇل كەزدەگى تەمۋجىننىڭ ەڭ ۇلكەن مارتەبەسى – وڭ حاننىڭ «بالاسى» دەگەن اتاق. توعرىلدىڭ ەسكىلىكتى انداسى ەسۋگەيدىڭ ۇلى رەتىندە عانا ەمەس، كەرەي امىرىنە تاۋەلدى بودان رەتىندە. ال جامۇقا وسى وڭ حاننىڭ «ءىنىسى» سانالادى. دارەجەسى كەمىرەك بولسا دا، دەربەس بيلىك يەسى. ەكىنشى تاراپتان شەندەستىرگەندە، تەمۋجىنگە «اعا» بولىپ شىعادى. سول زامانداعى ديپلوماتيا تىلىنەن بۇگىنگە كوشىرسەك، توعرىل «اكە» – ءامىرشى، جامۇقا «ءىنى» – وعان تەتەلەس باۋىر، ال تەمۋجىن «بالا» – بودان. وسىعان وراي، توعرىل قاي تۇرعىدان العاندا دا، «اكە» رەتىندە ءوزىنىڭ «بالاسى»، بودانى تەمۋجىننىڭ الدىندا مىندەتكەر بولسا، «اعا» دارەجەسىندەگى جامۇقانى تەمۋجىنمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان جالعىز-اق جىپتىك – بۇدان ون بەس-جيىرما جىل بۇرىنعى، بالالىق ويىن كەزىندەگى باۋىرلاس اندالىق تۋرالى تياناقسىز ءسوز عانا.
ۇلكەندەردىڭ اسەرلى اڭگىمەسىنە قاراي، اۋەستىك قيالدان تۋىنداعان اندالىق سەرتتى تەمۋجىن ۇمىتتى-ۇمىتپادى، جامۇقا مۇلدە ەسكەرۋسىز قالدىرعانى بايقالادى. اندانىڭ ءتانى بولەك، جانى ءبىر ەدى عوي. بار قيىندىقتى بىرگە كوتەرىسۋى شارت. ءوزارا كومەك، جاردەم – مىندەتتى. قاجەتتىلىك جاعدايدا بىرگە ءولىسۋى كەرەك. كوكەسىنىڭ ولىمىنە جالعاس جىلداردا تەمۋجىننىڭ كورگەنى ازاپ پەن قورلىق. بۇل كەزدە جامۇقانىڭ ءوزى دە وكىمگە جەتپەگەن، قولى قىسقا بالا ەكەن دەيىك. ال تەمۋجىننىڭ كىرىپتارلىق كەزەڭنەن سوڭعى بىرنەشە جىلى تاعى دا قيىن-قىستاۋ زامان، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس جولىندا ءوتتى. بار بولمىسى شاتقاياق، الماعايىپ ەدى. بۇل كەزدە ۇلكەن اتاق، مارتەبەگە جەتكەن جامۇقا سول باياعى بەيتاراپ، ءۇنسىز قالپىندا قالا بەرەدى. بىراق كوپ ۇزاماي جاعداي مۇلدە وزگەردى. تەمۋجىن اكەسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ انداسى توعرىل حانمەن تابىستى. ەندى ءوزى دە جۇرت ءۇيىرىپ، اتاققا شىعا باستادى. ءبىر زاماندا انتتاسقان اندا بولعانى جامۇقانىڭ ويىنا سوندا عانا تۇسكەن سياقتى. وزىنە تەڭگەرمەسە دە، ساناسۋعا ءماجبۇر. جانە نە قىلسا دا اندالىق پارىز ەسەبىندە كورىنبەك…
مەركىت جورىعى
بىزگە «قاستەرلى شەجىرە» ارقىلى عانا جەتكەن ايگىلى مەركىت جورىعى – بورتەنى تۇتقىننان قۇتقارۋ تارابىنداعى مايدان ەمەس دەدىك. كەيىنگى تاريحتان ناقتى بەلگىلى دەرەك – شىڭعىس حان العاش رەت 1189 جىلى اق كيىزگە كوتەرىلگەن. ال بۇل وقيعا – اتالمىش مەركىت جورىعىنان ەكى-اق جىل كەيىن. بايىپتاپ قاراساق، بۇل كەزدە تەمۋجىننىڭ شاڭىراعىندا جوشىدان سوڭ تاعى ەكى ۇل تۋىپ ۇلگەرگەن: وكەتاي – 1186 جىلى، شاعاتاي – 1184 جىلى… ءۇش جاقتى شابۋىل، قالاي ەسەپتەسەك تە، 1187 جىل شاماسىندا ۇيىمداستىرىلعانى كورىنەدى. اۋەلگى مەركىت شاپقىنى، بورتەنىڭ تۇتقىندالۋى، قۇتقارىلۋى جانە جوشىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن بەرىدە بەس-التى جىل وتكەن.
«قاستەرلى شەجىرەدەن» اڭدالىپ قالعانداي، مەركىتتەر بۇل جولى دا تۇتقيىلدان تيىسىپ، تەمۋجىنگە قاراستى ۇلىستىڭ ءبىر بولىگىن ويرانداپ، «ايەلدەر مەن بالا-شاعانى تۇتقىنداپ اكەتەدى». «شىڭعىس حاننىڭ اسكەري دەرجاۆاسى» اتالاتىن بايىپتى مونوگرافيا جازعان ورىس وقىمىستىسى ر.حراپاچەۆسكي بۇل جاعدايدى بورتەنىڭ تۇتقىندالۋىنان تىس، تەمۋجىننىڭ ءوز ۇلىسىن قايتا قۇراۋ كەزەڭىندەگى، مەركىتتەرمەن اراداعى الما-كەزەك شاپقىننىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ قاراستىرعان. كۇمانسىز ماسەلە. سونىمەن قاتار، مەركىتتىڭ وسى رەتكى اتتانىسى دا كەڭ كولەمدى مايدان ەمەس، كەلتە جورتۋىل بولعانى اڭدالادى. بىراق بۇل كەزدە تەمۋجىن ءوزىنىڭ اۋەلگى ءبىر مەجەسىنە جەتكەن، مۇنشاما قورلىقتى كوتەرە المايدى، داندەگەن دۇشپان قايىرا شابۋى تاعى انىق، قايتكەندە دە بەتىن ءبىرجولا مايىرىپ، اۋىر سوققى بەرۋ قاجەت ەدى. وسىعان وراي تەمۋجىن ءوزىنىڭ قامقور اكەسى توعرىل حانعا بارىپ شاعىنادى. بۇل كەزدە كەرەي مەن مەركىت اراسىنداعى باياعى ءبىتىم مەزگىلى وتكەن بولۋعا تيىس، ونىڭ ۇستىنە مەركىتتەر توعرىلدىڭ بودان جۇرتىن شاۋىپ وتىر. جاڭا، جاپپاي اتتانىس ءۇشىن سىلتاۋ عانا ەمەس، سەبەپ. كەرەك دەسەڭىز، توعرىل سوعىس اشۋعا مىندەتتى.
كەرەي حانى بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ، بارلىق ۋاقىتتا دا قاتەرلى باقتالاس بولعان مەركىت ۇلىسىنا قارسى ۇلكەن جورىققا بىردەن كەلىسەدى. «مەن ساعان ايتپاپ پا ەدىم: «توزعىنداعان جۇرتىڭدى، – توپتاستىرىپ بەرەيىن، – بىتىراعان جۇرتىڭدى، – بىرىكتىرىپ بەرەيىن!» – دەگەم. [سول سەرتىم ورايىن تاۋىپ جاتىر.] ەندى بار مۇراتىڭ ورنىنا كەلۋ ءۇشىن باسبۇزار مەركىت اتاۋلىنى قىلىشقا شالىپ، جۇرتىن جانىشتاپ، ورداسىن ويران قىلامىن!» – دەيدى توعرىل حان تەمۋجىنگە.
البەتتە، بۇل ارادا تەمۋجىن تەتىك قانا. مەركىتكە قارسى ۇتىمدى سوعىس ەڭ الدىمەن توعرىل حاننىڭ ءوز پايداسى. تايتالاس جۇرتتىڭ ساعىن سىندىرادى، قارىق ولجاعا باتادى، ەڭ باستىسى – ەلىنىڭ ىرگەسىن بەكىتە تۇسەدى. سولايى سولاي. بىراق مەركىت – وسال جاۋ ەمەس. ۇرىس تاعدىرى قاشاندا اۋمالى-توكپەلى. تەپە-تەڭ بولماعانىمەن، قاراسىنى مول، جاۋىنگەر مەركىتپەن شايقاس اۋىر سالماق اكەلمەك. ونىڭ ۇستىنە، الدىڭعى احۋال، كەيىنگى جاعداي تۇرعىسىنان قاراعاندا، جاڭا مايدان – كەرەي–مەركىت سوعىسى ەمەس، مەركىت – قيات – كەرەي سوعىسى رەتىندە كورىنىس تابۋى تيىمدى ەكەن. سوندىقتان دا توعرىل حان تەمۋجىنگە ءوز تارابىنان، قيسىنى كەلىپ تۇرعان ارنايى مىندەت جۇكتەيدى. قياتتىڭ جارىم-جۇرتىن بيلەپ وتىرعان جامۇقا-شەشەندى ۇلكەن جورىققا قاتىستىرۋ قاجەت.
«وزىڭنىڭ انداڭ، مەنىڭ ءىنىم جامۇقاعا حابار سال، – دەيدى. – قازىر قورقوناق-جۇبۇردا وتىر. مەن وسى ارادان ەكى تۇمەن اسكەرمەن اتتانام، قالىڭ قولدىڭ وڭ قاناتى بولام. جامۇقا ءىنىم سول قانات رەتىندە ەكى تۇمەن جاراقتاسىن. توعىسار جەرىمىزدى دە جامۇقانىڭ ءوزى بەلگىلەسىن»، – دەپتى.
قونىس، كۇرەنگە ورالعاننان سوڭ تەمۋجىن جامۇقاعا حابار ايتۋعا قاسار مەن بەلگۇتايدى جىبەرەدى. ەكى ءىنى جامۇقا-شەشەنگە تەمۋجىننىڭ: «جۇرتىم ويراندالدى، ەت-جۇرەگىم ورتەندى، ۇرقىمىز ورتاق اعايىن ەدىك، قارىمتا جورىققا شىعىپ، كەك قايتارار كۇن تۋار ما؟!» – دەگەن سالەمىن جەتكىزەدى. سەرتتەس اندالىق ەمەس، اتالاس تۋىستىق العا شىققانىن كورەمىز. سونىمەن قاتار، كەرەي توعرىل حاننىڭ «قيىن-قىستاۋ كۇندەردە وزىنە قانشاما جاقسىلىق جاساعان ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ورنىنا تەمۋجىنگە اكە بولىپ وتىرعانىن جانە وسى بالاسىنىڭ جولىندا قانداي دا قيمىلدان تارتىنباسىن» ەسكەرتىپ: «مەن ەكى تۇمەن اسكەرمەن وڭ قانات بولامىن، جامۇقا ءىنىم دە ەكى تۇمەن قۇراپ، سول قاناتقا بەيىمدەلسىن; قاي جەردە كەزدەسىپ، قايتىپ اتتانارىمىز – ءوزىنىڭ ەركىندە»، – دەگەن ۇسىنىسىن العا تارتادى. تىكەلەي جارلىققا جاقىن، سالماقتى، ءوتىمدى ءسوز. سونىمەن قاتار، توعرىل حان باس بيلىكتى ۇستاتۋ ارقىلى بولاشاق جەڭىستى جورىقتىڭ ابىروي-اتاعى عانا ەمەس، الىم-سالىمى، ۇلكەن ولجاسى دا جامۇقاعا تيەسىلى بولماعىن ۋادەلەپ وتىر. تەمۋجىن ءۇشىن جالعىز ءوزى-اق اتتاناتىن نيەتىن جانە جاسىرماعان.
جامۇقا-شەشەن بۇلتالاققا سالماي بىردەن كەلىسەدى.
«تەمۋجىن اندانىڭ جۇرتى ويراندالدى دەپ ەستىگەندە جۇرەگىم جارالى بولدى، وزەگىم ورتەنىپ، باۋىرىم ەزىلدى. ايتقانى بولادى، قاندى كەكتى قايتارامىز!» – دەيدى.
بىز ارعى زاماندا مەركىت جورىعى تۋراسىندا ارنايى ەرلىك داستان بولعان، كەيىندە بۇل ەپيكالىق جىر «قاستەرلى شەجىرە» قۇرامىنا قۇيىلىپ، تيەسىلى وزگەرىسكە تۇسكەن دەدىك. الايدا، ەسكىلىكتى ەپوسقا ءتان كوتەرىڭكى اۋەز، اسەرلى تولعاۋ سارىنى ساقتالىپ قالعان.
جامۇقا ءوزىنىڭ ۇلكەن جورىق، قان مايدانعا ءازىر ەكەنىن بىلايشا سىپاتتايدى: «قاراسىنى ايبىندى، ەڭسەلى تۋىمدى شاشاعىن جەلبىرەتە كوتەردىم; قارا بۇقانىڭ تەرىسى تارتىلعان كون دابىلدى كۇڭىرەنتە قاقتىم; قارا ارعىماققا ەر سالدىم، قاپتاما دەگىل-بەرەن كيىنىپ، قارىمدى نايزا قولعا الدىم; قاندى سەمسەر بايلانىپ، ساداعىمدى سايلادىم; وشەسكەن مەركىتپەن ولىسپەي بىتىسپەسكە بەكىندىم!..» – دەيدى. «تەمۋجىن اندا مەن توعرىل حان اعاعا ءداپ وسىلاي دەپ ايت!» – دەيدى، جاۋشىلىققا كەلگەن قاسار مەن بەلگۇتايعا.
بۇدان سوڭ توعىس ءجونىن نۇسقايدى. «توعرىل حان اعا بۇرقان-قالدۇندى تۇستىك بەتىنەن كوبەلەپ، تەمۋجىن اندامەن ءتۇيىسسىن. مەن وسى قورقوناق-جۇبۇردان ءبىر تۇمەن اسكەرمەن شىعام دا، وناننىڭ باسىن جايلاعان، تەمۋجىن اندانىڭ ۇلىسىنا تيەسىلى جۇرتتان تاعى ءبىر تۇمەن جاساقتايمىن. جيىنى ەكى تۇمەن. سودان سوڭ وزەندى ورلەي جۇرەمىن. ءبارىمىزدىڭ توقايلاسار جەرىمىز وناننىڭ باستاۋىنداعى بوتاقان-بوعۇرجى بولسىن»، – دەيدى.
سونىمەن قاتار، بولاشاق جورىقتىڭ بايىپ-باعدارى مەن ءادىس-تاسىلى تارابىنداعى العاشقى ۇيعارىمىن دا بەلگىلەپتى.
«تەبىنگىنى تەرلەتىپ ۇدەرە اتتانىپ، ۇش-مەركىتتى قىرعىنعا ۇشىراتامىز. مىنا ءبىز داڭعىرا-دابىل قاققان شاقتا بۇلىكشىل توقتا بەك بۋرا-كەگەر دالاسىندا وتىرار. مىنا ءبىز ادىرناسى ۇزىن ارىس ساداقتى تولعاپ اتار كەزدە جەتەسىز دايىر-ۇسۇن ورقان مەن سەلەڭگىنىڭ قۇيعانى، تالقۇن-ارالدا وتىرار. مىنا ءبىز بولاتتى نايزانى ۇسىنا كەزەنگەن تۇستا تاۋانسىز قاعاتاي-دارمالا قارا ورماننىڭ شەگى، قاراجى-كەگەر الاسىندا وتىرار. بۇل ۇش-مەركىتتى قۇيىنداي سوعىپ، قاڭباقشا ۇشىرۋ ءۇشىن توتەلەي تارتىپ، قىلعى وزەنىنە جەتەيىك. بۋىرقانعان ارنادان سال بۋىپ وتەيىك. سوندا بۇلىكشىل-قورقاۋ توقتا بەكتىڭ تۇندىگىنىڭ ۇستىنەن باسامىز. ودان ارى ۇش-مەركىتتىڭ باس كوتەرەر ەر-ازاماتىن قىرىپ-جويىپ، قاتىن-قالاشىن ەڭىرەتىپ، بالا-شاعاسىن ولجالاپ، بۇكىل ەل-جۇرتىن ويران قىلامىز!..» – دەپتى.
بايقاپ قاراساق، جامۇقا-شەشەنننىڭ ءتۇيىندى سوزىندە ەكى تارماق كۇماندى كىلتيپان بار. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – جارىم اسكەرىن «تەمۋجىن اندانىڭ ۇلىسىنا تيەسىلى جۇرتتان» جيناقتاۋ. انىعى – بۇرنادا ەسۋگەي-باحادۇردىڭ عۇزىرىندا بولعان قاۋىم، الەيىم-تالەيىمدە جاس بالا تەمۋجىننەن باس تارتىپ، بوتەن ۇلىستارعا قوسىلعان، اقىرى، تۇگەلىمەن بولماسا دا، قوماقتى بولىگى جامۇقانىڭ بودانىنا اينالعان. جامۇقا نەگە ءبولىپ، اتاپ ايتادى؟ كەيىنگى جىرشىلار تارابىنان قوسىلعان ۇستەمە ەمەس، جامۇقانىڭ ناقتى ءوز ءسوزى دەپ قابىلدار ەدىك. ەسەبى، ءوزىنىڭ وكىمىنە، ولشەۋسىز ارتىقشىلىعىنا سەنگەن جامۇقا تەمۋجىنگە قىر كورسەتىپ وتىر: باسىم جۇرتىڭ مەنىڭ يەلىگىمدە، سەنىڭ ءوزىڭ دە مەنىڭ عۇزىرىما قاراعانىڭ ءجون دەگەن ەمەۋرىن. ەكىنشى كىلتيپان – توعرىل حاننىڭ اقىرعى توعىسۋ نۇكتەسى بوتاقان-بوعۇرجۇعا بارار جولىنا دەيىن ناقتى تاعايىنداۋى. اۋەلدە بۇكىل اتتانىس، توعىس ءجونىن ەركىنە بەرگەن وڭ حان، دالا قانشاما كەڭ بولسا دا، ەندى جامۇقا نۇسقاعان سوراپپەن عانا ءجۇرۋى شارت. ال بۇل – ەكى تۇمەن اسكەر تەمۋجىننىڭ قازىرگى مەكەن-تۇراعىنىڭ ءدال ۇستىنەن قاپتاي وتەدى دەگەن ءسوز. كەزدەيسوق شاتاق، كۇتپەگەن قاقتىعىس تۋى عاجاپ ەمەس. قايتكەندە دە، ءجايلاۋدا جازىلىپ وتىرعان جۇرت ءۇشىن تيىمسىز جاعداي…
قاسار مەن بەلگۇتاي جامۇقانىڭ شەشىمىن تەمۋجىنگە سول قالپىندا جەتكىزەدى جانە توعرىل حانعا دا تيەسىلى حابار ايتىلادى.
دىتتەگەن ءسوزى قابىل بولعان توعرىل حان كوپ ۇزاماي-اق ەكى تۇمەن اسكەرمەن اتتانادى. ارنايى شالعىنشىلارى قالىڭ قول تۇپا-تۋرا بۇرگى-جارعا بەتتەپ كەلەدى دەگەن شۇعىل اقپار جەتكىزگەن سوڭ، تەمۋجىن وسى تاراپتاعى، وزىنە تىكەلەي قاراستى جۇرتىن جوپپەلدەمە كوتەرىپ، تۇستىك بەتتەگى تانا وزەنىنىڭ اڭعارىنا ورنالاستىردى دەيدى. سودان سوڭ ەلسىز بۇرگى-جاردان ءوتىپ، قۇمۇرقا وزەنى، ايىل-قاراعانعا بارىپ جەتكەن توعرىل حانمەن تابىسىپتى.
البەتتە، جالعىز ءوزى ەمەس، اتاۋلى جاساعىمەن. بۇل جاساقتىڭ قاراسىنى قانشالىق بولدى؟ «قاستەرلى شەجىرە» ناقتى دەرەك بەرمەيدى. شىڭعىس حان تاريحىن ارنايى زەرتتەگەن پ.راچنەۆسكي بۇل كەزدە تەمۋجىن دالا امىرلەرىنىڭ اراسىندا وزىندىك ورىنعا يە بولعانى كۇمانسىز دەپ بىلەدى. ەكىنشى ءبىر زەردەلى تاريحشى ل.گامبيس وسى جولعى اتتانىستا تەمۋجىننىڭ تۋى استىندا توعرىلدىڭ ەكى تۇمەنىنە، جامۇقانىڭ ەكى تۇمەنىنە لايىعىمەن قارسى تۇرا الاتىن جەتكىلىكتى اسكەر بولدى دەپ سانايدى; الايدا، ءدال وسى شامادا مۇنشاما شەرىك قۇراپ ۇلگەرۋى – ەشبىر تۇما-نامادا اتاپ كورسەتىلمەگەن، ءبىز ءۇشىن شەشىلمەس جۇمباق، دەگەن. شىنىندا شەشىلمەس ەشتەڭەسى جوق. ول ءۇشىن اتاۋلى مەركىت جورىعىن بورتەنى تۇتقىنداعان شاپقىننان ءبولىپ قاراستىرۋ قاجەت. ياعني، ءۇش جاقتى اتتانىس 1180 جىلداردىڭ باسى ەمەس، ودان قانشاما كەيىن، 1187 جىلى (بەلگىلى وقيعالار تىزبەگىمەن سالعاستىرعاندا، كوڭىر كۇزدە) وتكەرىلگەنىن ايعاقتاساق جەتىپ جاتىر.
ايتقانداي-اق، ءراشيد-اد-دين – «جيناقتى تاۋاريحتا» اتاپ كورسەتىلگەن: حيجرانىڭ 583 – ياعني ميلادي 1187 جىلى شىڭعىس حان مەركىت ءامىرى توقتا بەككە قارسى اتتاندى، دەيدى. كەلۇرەنگە جەتپەي، سەلەڭگى وزەنىنە تاقاۋ قاراس-مۇراس دەگەن جەردە ۋدويىت-مەركىتتەرمەن ۇلكەن شايقاستا جەڭىسكە جەتتى، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جۇرتىن تالاۋعا سالدى، دەيدى. وسى سوعىس كەزىندە قولعا تۇسىرگەن البان-ولجاسىن تۇگەلىمەن وڭ حانعا تارتتى، دەيدى. (بىر ەسكەرتپە، «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» ورىسشا باسىلىمىندا 583 سانىنىڭ ورنىنا قاتەدەن 573 دەپ جازىلىپ كەتكەن، ياعني 1177 جىل، – ال بۇل كەزدە تەمۋجىن نەبارى جيىرما ەكى جاستا، قايدا، قالاي جۇرگەنىمەن، بيلىككە دە، وڭ حاننىڭ عۇزىرىنا دا جەتپەگەن.) بۇل ارادا اتاپ ايتىلماعانىمەن، وڭ حاننىڭ دا جورىققا بىرگە اتتانىپ، مايدانعا بىرگە شىققانى انىق اڭدالادى. ايتپەسە، تەمۋجىن بارلىق ءتۇسىمىن الدەقايداعى حان-اكەسىنە تولايىمەن ارقالاپ اپارىپ بەرگەن جوق، مايدان دالاسىندا ءبولىستى جانە سىباعانى تۇگەلگە جۋىق جولى ۇلكەن وڭ حاننىڭ الدىنا تارتتى. مىنە، ءبىز بورتەنى قۇتقارۋ وقيعاسىنان مۇلدە دەربەس قاراستىرىپ وتىرعان مەركىت جورىعى – ۇشتىك وداقتىڭ جامۇقا باستاعان ايتۋلى سوعىسى وسى. اقىرىندا جامۇقانىڭ قاتاردان شىعارىلىپ، اتاۋسىز قالۋى – تابيعي جاعداي. وزگەسى تۇرىپتى، سايىپقىران شىڭعىس حان باياعىدا ءوزىنىڭ باقتالاس انداسى، اقىرى جەر بولعان قاس دۇشپانى جامۇقانىڭ تۋى استىندا سوعىسىپ ەدى دەپ كىم ايگىلەمەك. باستاعان دا، اياقتاعان دا ءوزى بولىپ شىققان.
وسى ورايدا تاعى ءبىر دايەك. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ناقتى كورسەتۋىنشە، توعرىل حان ەكى تۇمەنمەن قالىڭ قولدىڭ وڭ قاناتىن قۇرادى. جامۇقا دا ەكى تۇمەنمەن سول قانات بولدى. ال ورتالىق قايدا؟ بارلىق زاماندا، بارلىق دەرەكتە كوشپەندىلەر جاساعى، سانىنىڭ از-كوبىنە قاراماي، نەگىزگى ءۇش بولىكتەن ۇيىساتىن ەدى عوي: ورتالىق، نەمەسە قول، وڭ جانە سول. «قاستەرلى شەجىرەدە» حاتقا تۇسپەي قالعان ورتالىق – تەمۋجىننىڭ ءوزى بولعانى كۇمانسىز جانە بەرى دەگەندە ءبىر تۇمەن. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر توعرىل مەن جامۇقا كوتەرگەن قىرىق مىڭ اسكەردىڭ ءوزىن ارتىق كورگەن. ەسكى زامان تاريحناماسىندا جيى كەزدەسەتىن، ادەپكى اسىرە دەسەدى. ىقتيمال جاعداي. قالىڭ مەركىتتى قيراتۋ ءۇشىن سانى مول، اسا قارىمدى جاساق قاجەت ەدى دەسەك تە. بار اسكەردىڭ جيىن سانى كەمىرەك بولعان جاعدايدىڭ وزىندە تەمۋجىننىڭ توعرىل مەن جامۇقاعا تولىمدى كۇشپەن كەلىپ قوسىلۋى كۇمانسىز.
بىزگە توعرىل حاننىڭ ەكى تۇمەنمەن اتتانۋى دا تالاسسىز جاعداي بولىپ كورىنەدى. بۇرنادا سارى حان قىرىق مىڭ قول قۇراپ ەدى عوي. كەيىنگى وقيعالار دا كەرەي ۇلىسىنىڭ ءبىر، ەكى ەمەس، الدەنەشە تۇمەن شىعارا الاتىنىن ايعاقتاعان. بۇل جولعى ەكى تۇمەن – ءراشيد-اد-دين دارىپتەگەن «مىڭ سان اسكەردىڭ» بولشەك-بولىگى عانا. جانە العاشقى ون مىڭدىقتى توعرىل حاننىڭ ءوزى باستاسا، ەكىنشى ون مىڭدىق – حان ءىنىسى كەرەيتاي بەككە تيەسىلى ەكەن; بۇل عۇزىرلى ءىنى ۇلكەن ۇلىستىڭ تاڭعۇت تارابىنداعى تۇستىك ايماعىن بيلەگەن (تاڭعۇتتىڭ «ۇلىس ءامىرشىسى» ماعناسىنداعى «جاقاعامبۋ» اتاۋى كەيىنگى تاريحي ادەبيەتتە كەرەيتايدىڭ رەسمي نىسپىسىنا اينالىپتى) ، سوندىقتان دا جاقاعامبۋ-كەرەيتاي وزىنە تىكەلەي قاراستى جاساعىمەن كەلدى دەپ شامالاۋعا بولادى.
حوش. ايىل-قاراعاندا باستارى قوسىلعان تەمۋجىن جانە توعرىل حان مەن كەرەيتاي ۇشەۋى شەرۋ تارتىپ، ونان وزەنىنىڭ باسى، بوتاقان-بوعۇرجۇعا يەك ارتقاندا الىستان قالىڭ اسكەردىڭ قاراسىنى كورىنەدى. ۋادەلى جەرگە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن كەلىپ جەتكەن جامۇقا-شەشەن ەكەن. ءوز كەزەگىندە تۋرا بەتتەپ كەلە جاتقان قاراقۇرىم قولدان سەسكەنگەن جامۇقا ەكى تۇمەن جاساعىن تۇزەمگە كەلتىرىپ، ۇرىسقا سايلانىپتى. توعرىل حان، تەمۋجىن مەن كەرەيتاي دا ءوز اسكەرىنىڭ الدى-ارتىن جيناقتاپ، تۇزەم قۇرادى. الايدا، ەكى جاقتىڭ ەشقايسىسى ۇرىس قيمىلىن باستامايدى. تاقاپ كەلگەندە كىمنىڭ كىم ەكەنى تانىلىپتى.
ىستىڭ انىعىنا كوزى جەتكەن جامۇقا-شەشەن بەتتەسىپ، تابىسقان شاقتا الدىمەن سويلەيدى: «جاڭبىرلى سەل سوقسا دا، بوراندى داۋىل تۇرسا دا، ۋاعدالى جەرگە كەشىكپەي جەتەمىز دەگەن ءسوزىمىز قايدا؟ ءبىزدىڭ جۇرتتا «ماقۇل» دەگەن لەپەس – انتپەن پاراپار ەدى عوي. «كەيىن تارتقان كەجىر ساناتتان تىس» دەمەۋشى مە ەدى! بۇل قالاي؟!» – دەپتى.
سوندا توعرىل حان: «كەلىسىمدى جەرگە ءۇش كۇن كەشىككەنىمىز ءۇشىن جامۇقا ءىنىم ءبىزدى قالاي سوكسە دە ورىندى»، – دەپ، ءجايما-شۋاقتاعان ەكەن. بار رەنىش وسىمەن بىتەدى.
ەندى بۇلار بوتاقان-بوعۇرجىدان ۇدەرە اتتانىپ، توتەلەي تارتىپ، سەلەڭگى داريانىڭ وڭ جاق، ۇلكەن ءبىر سالاسى قىلعۋ (قازىردە حيلوك) وزەنىنە جەتكەن سوڭ سال بايلاپ، بارلىق اسكەرىمەن قارسى بەتكە وتەدى دە، ءتۇن قاراڭعىسىندا تۇتقيىلدان شابادى. بۋرا-كەگەردە وتىرعان توقتا بەكتىڭ قالىڭ جۇرتىن بوران سوققانداي، قۇيىن ۇيىرگەندەي، تۇندىگىنىڭ توبەسىنەن باستى، دەپ سىپاتتايدى «قاستەرلى شەجىرە». مەركىتتىڭ بوساعاسىن قيراتا كىرىپ، قاتىن-بالاسىن ۇلارداي شۋلاتىپ، بۇكىل ۇلىستى ويران قىلدىق، قانشاما جۇرتى قىرىلدى، قانشاما جانى تۇتقىنعا ءتۇستى، دەيدى. ۋدويىت-مەركىت توقتا بەكتى تۇنگى ۇيقى ۇستىندە باسىپ قالۋ مۇمكىن ەكەن، الايدا، قالىڭ اسكەر قىلعۋ وزەنىنەن سال بۋىپ جاتقاندا، وسى تۇستا بالىق اۋلايتىن، بۇلعىن، تيىن اتاتىن كىسىلەرى اسىعا شاپقىلاپ جەتىپ، قاتەر قاۋپىن ەسكەرتىپ ۇلگەرەدى. توقتا ۇباس-مەركىت دايىر-ۇسۇن ەكەۋى قاربالاسا قاشىپ، ءبىراز جۇرتىمەن قوسا بارعۇجىن-توقىم تارابىندا باس ساۋعالاعان ەكەن. ال قاعات-مەركىت كوسەمى قاعاتاي-دارمالا قولعا تۇسەدى دە، جورىق سوڭىندا موينىنا اجىرعى كيگىزىپ، بايلاپ-ماتاپ، بۇرقان-قالدۇنعا جەتكىزىلەدى. ءسىرا، تەمۋجىننىڭ تىكەلەي تۇتقىنى. بۇدان سوڭعى تاعدىرى بەلگىسىز. (ورتاسىنان ويىلعان مەركىت ۇلىسىنىڭ، تۇستىك تاراپ – ورقان مەن سەلەڭگى قۇيعانىنداعى قاعات رۋى تۋ سىرتتا، جيىن جۇرتتان ءبولىنىپ قالعانىن اڭدايمىز. جولى كەسىلگەن قاعاتاي-دارمالانىڭ قولعا ءتۇسۋى دە سول سەبەپتى، ياعني ۇرىس قيمىلدارى «قاستەرلى شەجىرەدە» ايتىلاتىنداي، ءبىر عانا كەش ەمەس، الدەنەشە كۇنگە سوزىلعان جانە ەڭ ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراعان دا وسى قاعات بولعانى بايقالادى.)
ۋدويىت-مەركىتتىڭ وتكەندە تەمۋجىننىڭ اۋىلىنا تىكەلەي شاۋىپ، بورتەنى تۇتقىنداۋعا قاتىسقان ءۇش ءجۇز الامانى باس باسىنا ايقىندالىپ، تۇگەلدەي ولىمگە كەسىلەدى. (بۇل دا ەپيكالىق اسىرەلەۋ; قانشاماسى تۇتىلعان شىعار، الايدا كەڭ دۇنيە، قاربالاس جاعدايدا ءبارى بىردەي قولعا ءتۇسۋى مۇمكىن ەمەس.) تەمۋجىننىڭ جاس كەلىنشەگىن باۋرادى دەپ ايتىلاتىن چىلگەر-بوكە قاشىپ، امان قۇتىلادى. «قاستەرلى شەجىرە» چىلگەر-بوكەنىڭ جاۋ جاعادان العاندا جانى قىسىلىپ ايتقان، وكىنىش، ۇرەيگە تولى تولعاۋىن بەرگەن. البەتتە، ەجەلگى ەپوس سارىنىمەن. چىلگەر-بوكە بورتەگە قيانات جاساۋ ناتيجەسىندە بۇكىل مەركىت جۇرتىنا اپات اكەلدىم دەپ سوگىنىپ، ءوزىن كەمىسىتە سويلەيدى. «قارا قارعانىڭ نەسىبەسى ولەكسە جەمتىك شوقۋ بولسا دا، جەتەسىز تۋعان مەن چىلگەر قاز-تىرنانىڭ ەتىن جەمەك بولىپ، ىزگى، بەكزات حانشاعا قول سالىپپىن; قۇلادان تىشقان اۋلاۋ ءۇشىن تۋسا دا، مەن – قۇنى جامان چىلگەر، اققۋ ىلمەك بولىپ، داناگوي، قاسيەتتى حانشاعا جابىسىپپىن. اقىرى مۇقىم مەركىت جۇرتىنا قىرعىن اكەلدىم. ءدۇيىم مەركىت جۇرتىنا دۇربەلەڭ كەلتىردىم. قاراتابان قۇل تۋعان چىلگەر، باسى ماڭگۋ، بارى كەمشىن، پەيىلى بىلىق، ءبىتىمى قوقىر چىلگەر، سىلىمتىك، سىركە جانىمدى ەندى قايتىپ ساقتارمىن…» – دەپ تارىعىپ، كۇيىنەدى. البەتتە، ارتى قۋىس چىلگەردىڭ قورقىپ قاشۋى انىق، وكىنىپ، سوگىنۋى دە ىقتيمال، بىراق ءداپ وسىلاي ەمەس. بورتە – جارلۇق-قوڭىرات ءامىرى داي-نوياننىڭ قىزى بولسا، چىلگەر – بۇرنادا بۇكىل مەركىتتى بيلەگەن تۇدۇر-بىلگە-وتشىگەننىڭ ۇلى، ەندىگى ۋدويىت-مەركىت كوسەمى توقتا بەكتىڭ تۋعان ءىنىسى. البەتتە، بورتەنىڭ اق-ادال قوساعى، كەيىنگى سايىپقىران شىڭعىس حانمەن سالعاستىرۋعا كەلمەيدى، الايدا، سول تۇستاعى، جاڭا عانا اتقا قونعان تەمۋجىننەن تۋمىسى دا، دارەجەسى دە كەم ەمەس، ال جاعدايى الدەقايدا ارتىق. ونىڭ ۇستىنە، ەجەلگى زاماندا شابىندىدان كەلگەن ايەلدى قويىنعا الۋ – ەشقانداي دا كۇنا ەمەس، كەرىسىنشە ماقتانىش سانالعان. مۇنىڭ ءبارىن – چىلگەر-بوكەنىڭ «قاستەرلى شەجىرەدە» كەلتىرىلگەن اسەرلى ءارى كوركەم تولعاۋى – تاريحي دەرەك ەمەس، ەجەلگى ەپوس سارىنى، ادەبي نۇسقا ەكەنىن ەسكەرتە كەتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىز. («قاستەرلى شەجىرەنىڭ» كونە تۇرىك نەگىزدى تۋىندى ەكەندىگىنە كوپ ايعاقتىڭ ءبىرى – ماناعى «قۇلادىن»: موڭعولدىڭ دا، باتىستىڭ دا بىلگىرلەرى ناقتى اۋدارماسىن تابا الماعان. الدەنەندەي، ناشار، جىرتقىش قۇس دەپ قانا شامالايدى. وسى ورايدا، كەيىنگى قازاق اسان قايعىعا تىرەپ ايتاتىن، ال اسان-اتانىڭ ءوزى ەجەلگى حالىق ادەبيەتىنەن الماسقان ناقپا-ناق لەپەس: «قۇلادىن – قۇستىڭ قۇلى ەدى، – تىشقان جەپ كۇنىن تۇلەدى، – اققۋ – قۇستىڭ تورەسى، – ەن ءجايلاپ كولدى ءجۇر ەدى… – قۇلادىن قۋدى ولتىرسە، – ءوز باسىڭا كەلەدى».)
ەندى اۋەلگى سورابىمىزعا قايتىپ ورالساق، جەتى رۋ مەركىتتىڭ تۇتقيىل شابۋىلعا ۇشىراعان ءۇش اتاسى – ۋدويىت، ۇباس جانە قاعات جاپپاي قىرعىنعا تۇسەدى، جان ساۋعالاپ ۇلگەرگەن حالقى سەلەڭگى وزەنىن قۇلداپ، بارعۇجىن-توقىم ايماعىنا قاراي توڭكەرىلە كوشىپتى. العاشقى جەڭىسكە جەتكەن ۇشتىك وداق مەركىتتى بۇدان ءارى قۋدالامايدى. ۇزاق سۇرگىن اۋىر سالماق اكەلەرى ءوز الدىنا، جاۋىنگەر مەركىتپەن كەڭ كولەمدى مايداننىڭ اقىر ءتۇبى دە الماعايىپ بولاتىن.
قاساسقان دۇشپاننىڭ ۇيىقتى ورداسىن باسىپ، ونىڭ ىشىندە ەڭ نەگىزگى، جەتەكشى ۋدويىت رۋىن جۇرتىنان بوستىرعان سوڭ ۇرىس قيمىلدارى توقتالادى. باستاپ جاپا شەككەن، قارىمتا جورىققا ۇندەپ، اقىرى مەركىتتىڭ بەتىن قايىرىپ، ساعىن سىندىرعان تەمۋجىن توعرىل حان مەن جامۇقا-شەشەنگە العىس ايتىپ، ريزاشىلىق ىقىلاس بىلدىرەدى. «كوك ءتاڭىرى قۋات-كۇش بەرىپ، ەكە-وتۇگەن جەر-انا جەبەلەپ، توعرىل حان اكە، جامۇقا اندا ەكەۋىڭ قايرات جاساپ، قاسارىسقان مەركىتتى قيراتىپ سالدىق. جاۋىمىزدىڭ جاعاسىن جىرتىپ، باۋىر ەتىن جاردىق، كوتەرىڭكى تۇندىگىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، وردالى قونىسىن قاراڭ قالدىردىق. وشاعىن ويرانداپ، بارىن تۇگەل يەمدەندىك. كورىكتى ايەلدەرىن كىرىپتار قىلىپ، حالقىن قايتا وڭالماس كەپكە كەلتىردىك…» – دەپتى.
ايتقانىنداي-اق، توعرىل مەن جامۇقا قيساپسىز مال، قانشاما ولجاعا كەنەلگەن ەدى. قولعا تۇسكەن، ەندى ۇزىن ەتەكتىسى جاڭا جۇرتتا ءتۇتىن تۇتەتەر، بالا-شاعاسى باسقا ءبىر ۇيەلمەنگە تەلىنەر، ال ەرەسەگى مالشى، جالشى بولار قانشاما تۇتقىن ءوز الدىنا. تەمۋجىن توعرىل مەن جامۇقانىڭ قولىن قاقپايدى، وزىندە بارىن ەكەۋىنىڭ ۇلەسىنە جانە سالىپ بەرەدى.
البەتتە، تەمۋجىن دە تابىسسىز ەمەس. تاقاۋ جىلداردا ىرگەدەگى مەركىت قاتەرىنەن قۇتىلدى. اتاق-ابىرويى كوتەرىلىپ، ءوز جۇرتىنىڭ شەگىندەگى بيلىگى بەكىپ، ۇلكەن ۇلىس ۇيىستىرۋدىڭ العىشارتتارى جاسالدى. مەركىت جورىعىنىڭ نەگىزگى ناتيجەسى دە وسى.
سونىمەن قاتار، كورنەكى پايدادان دا مۇلدە قاقاس قالماۋى انىق. اياقتى مال، كىرىپتار جان. ناقتى وزىنە بولماسا دا، قاراۋىنداعى جاساعىنا بايلانعان مول ءتۇسىم. وسى رەتتە تولقىندى-تولعامالى «قاستەرلى شەجىرە» عانا ەمەس، سالقىن اعىستى «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» وزىندە بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ ەڭ ۇلكەن ولجاسى رەتىندە كۇچۋ دەگەن بەس جاسار بالا اتالادى. اپتىعا قاشقان مەركىتتىڭ يەن جۇرتىندا قالىپ قويعان پاناسىز مۇسكىن. باسىندا بۇلعىن مالاقاي، اياعىندا مارال پۇشپاعىنان تىگىلگەن ەتىك، ۇستىندە كامشات جۇرىندى قودىق جاقى، بەكزات تۋمىسى كيگەن كيىمىنەن عانا ەمەس، وتتى جانارىنان ايقىن اڭدالىپ تۇرعان سۇيكىمدى بالاقان ەكەن. ساۋعا قىلىپ مەيىربان انا وگەلىنگە اكەلىپ بەرەدى. ءوز قۇرساعىنان شىققان تورتەۋ، كۇندەسىنەن قالعان جالعىز – ەسۋگەيدەن تۋعان بەس ۇل مەن ءبىر قىزدىڭ ۇستىنە، جەتىنشى بالا قىلىپ باۋىرىنا سالىپ الادى. كەيىندە، اعايىنداس جۇرت اراسىنداعى تايتالاس ۇرىستاردا ساۋعاعا كەلىپ، وگەلىننىڭ قامقور وشاعىندا وسىپ-جەتكەن، ءبارى دە شىڭعىس حانعا ادال ءىنى، الىمدى كومەكشى بولعان ءتورت ۇلدىڭ العاشقىسى – وسى، مەركىت تەكتى كۇچۋ بولىپ شىعادى.
انتتاس اندالار
جالعاس وقيعالار اعىمىنا قاراعاندا، 1187 جىلعى مەركىت جورىعى كۇزگە سالىم وتكەرىلگەنى اڭدالادى دەدىك. تەمۋجىن، توعرىل مەن جامۇقا بىرىگە كۇش قوسىپ، مەركىت ۇلىسىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتىپ، ورداسىن ويرانداپ، بۇل رەتكى ۇرىس-مايدان مۇراتىن تاپقاننان سوڭ، ريزا، حوش ايتىسىپ، ات باسىن كەرى بۇرادى. توعرىل حان بۇرقان-قالدۇننىڭ ورماندى تەرىستىك قاپتالى، قاشاعۇرات-سۇبشىت، ءۇلاتى-سۇبشىت ارقىلى، جولاي اۋشىلىق جاساپ، سەيىل-سەرۋەنمەن ءوزىنىڭ ۇيىقتى مەكەنى – تولىنىڭ قارا-تۇنىنە قايتتى دەيدى. ال تەمۋجىن مەن جامۇقا جۇبى ايرىلماي، قورقوناق-جۇبۇرعا كەلىپ تۇسەدى (“قاستەرلى شەجىرە”) .
وسى ارادا، كۇنگەي بەتتەگى قۇلداعار-قۇنۋ داراسى، توعايلى الاستا تىنىم جاساپ جاتىپ، ەكەۋى بالا كەزدەگى اندالىق سەرتتەرىن قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت دەپ تابادى. تەمۋجىن جامۇقاعا ۋدويىت-مەركىت توقتا بەكتەن ولجالاعان التىن بەلدىگىن بۋىندىرىپ، وسى توقتانىڭ قۇلا-بەدەۋىنە مىنگىزەدى. ءوز كەزەگىندە جامۇقا ۇباس-مەركىت دايىر-ۇسىننان تۇسىرگەن التىن بەلدىگىن سىيلاپ، وسى دايىردىڭ بوز-دومباق دەگەن ارعىماعىن تارتىپتى. بۇدان سوڭ ەكەۋىنىڭ بىرلىگى، دوستىعى قۇرمەتىنە ۇلان-اسىر توي بولادى. باعزى ءبىر زاماندا قابۇل حان ۇلى قۇتۇلا اق كيىزگە كوتەرىلگەن اۋماقتى، ءزاۋلىم اۋليە-اعاشتىڭ تۇبىندە جۇرتشىلىق تەپسەڭ تىزەدەن ويىلعانشا بي بيلەپ، داۋسى قارلىققانشا ولەڭ-جىر تولعاپ، تاڭدى تاڭعا قوسىپ، ويىن-ساۋىق قۇرىپ، قىزىققا باتتى دەيدى. تەمۋجىن مەن جامۇقا جانى جاراسىپ، رياسىز ىنتىماق تاپتى، كۇندىز قالتقىسىز سىرلاسىپ، تۇندە ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتتى، توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلدى دەيدى.
وسىنداي تاتۋلىق، باۋىرلاستىق ۇستىندە تۋرا ءبىر جىل وتەدى. تاعى جارىم جىل وتەدى. اقىرى كۇندەردىڭ كۇنىندە ەكەۋى بۇكىل ەل-جۇرتىمەن جاڭا قونىسقا كوتەرىلىپتى. جازدىڭ العاشقى ايىنىڭ ون التى جاڭاسى ەكەن.
تەمۋجىن مەن جامۇقا كوش باسى، كوك كۇيمەلەردىڭ الدىندا كەلە جاتادى. ءبىر كەزدە جامۇقا-شەشەن ايتتى دەيدى:
«تەمۋجىن اندا! تاۋ ساعالاپ قونساق پا ەكەن؟ سوندا ءبىزدىڭ جىلقىشىلار سايا تاۋىپ، تىنىم الار ەدى («التىن توپشى» بويىنشا: «…شاقپاق شاعىپ، ءتۇتىن تۇتەتەر ەدى»، – م.م.) . وزەن جاعالاپ قونساق پا ەكەن؟ وندا ءبىزدىڭ قويشى-قولاڭ وت پەن سۋعا مولىعار ەدى. قالاي قارايسىڭ؟..» – دەپتى.
بۇل نە دەگەن ءسوز؟
البەتتە، بەيبىت كۇندە قوزعالعان كەز كەلگەن كوشتىڭ تۇپكى نىساناسى عانا ەمەس، جولايعى ەرۋ، قونالقاسىنا دەيىنگى بارلىق ءجون-سورابى الدىنالا بەلگىلەنبەك. تەمۋجىن–جامۇقا كوشىنىڭ دە بارىپ توقتار جەرى ىلكىدە بەكىتىلۋى انىق. ەندى مىنە، باسقا باعدار. جانە ءبىر ەمەس، ەكى تاراپ. اتاۋسىز تاۋ، بەيمالىم وزەن. تەمۋجىن الدە تۇسپال، الدە مىسال ءسوزدىڭ ماعناسىن تاپپاي، داعدارىپ قالادى.
كەيىنگى زامان زەرتتەۋشىلەرى دە توتەننەن ايتىلعان، اقىر ءتۇبى ەلەۋلى وقيعالار عانا ەمەس، ۇلى دالاداعى ۇلكەن وزگەرىستەرگە جول اشقان، «جامۇقانىڭ جۇمباعى» اتانعان وسى ءبىر ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە تىرىسقان. ارقيلى جورامال ايتىلادى. بارتولدتىڭ بايىبىنشا، مۇنداعى قويشى-قولاڭ – كەدەي-كەپشىك، بۇقارا جۇرت، ال جىلقىشى – اتقامىنەر، باي-باعلان; تەمۋجىن – اتتىلى، ياعني ۇستەم تاپ وكىلى بولسا، جامۇقا تەمۋجىنگە قاي تاپتىڭ جوعىن كوبىرەك جوقتاۋىمىز كەرەك دەگەن تۇرعىدا ساۋال سالعان سياقتى. تەتەلەس زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى، ىشىندە ب.ۆلاديميرتسوۆ پەن حارا-داۆان دا بار، وسى قيسىندى ماقۇل كورگەن. ەندى ءبىر عالىمدار جامۇقانىڭ تۇسپال سوزىندە مۇنداي تاپتىق، جىكتىك ماعنا جوق، ول دا جۋان تۇقىم، بيلەۋشى اۋلەت وكىلى، جامۇقانى بۇقاراشىل قىلىپ شىعارۋ قيسىنسىز دەسەدى. جاڭا زامان تاريحشىلارى جامۇقا لەپەسىنىڭ تۇپكى ماعىناسىن تايتالاس باقاستىققا تىرەگەن. ر.گرۋسسە كوشى-قون ءجونىن بەلگىلەۋ ارقىلى جامۇقا ءوزىنىڭ تەمۋجىننەن جوعارىراق دارەجەسىنە نۇسقادى دەپ بىلەدى. ر.حراپاچەۆسكي دە وسى پىكىرگە بەيىل. باۋىرلاس، وداقتاس ەكەۋى سىرتتاي تەڭدەس سانالعانىمەن، شىن مانىسىندە جامۇقا – «اعا»، ال تەمۋجىن – «ءىنى» بولىپ ەسەپتەلەدى، دەيدى. دج.ۋەزەرفورد باياعى بارتولدقا كەرىسىنشە، جامۇقا وسى لەپەسى ارقىلى ءوزىن ەل بيلەۋشى اقسۇيەككە تەڭەپ، تەمۋجىندى قويشى-قولاڭ رەتىندە تومەن ورىنعا قويعىسى كەلگەن، دەپتى. ە.كىچانوۆ، بالكىم، بارلىق جۇرتقا (ياعني، دوستاس ەكەۋىنە دە) بىردەي ءجايلى قونىس تابىلمايدى دەگەن يشارا دەپ ميپازدايدى. ال «قاستەرلى شەجىرەنى» قىتاي تىلىنە ىقشامداپ، جاڭادان اۋدارعان دورونا-تيب جامۇقا تۇسپال ارقىلى تەمۋجىنگە «بولىنە كوشەيىك، سوندا ەكەۋمىزگە دە وڭتايلى بولادى» دەگەن ەمەۋرىن تانىتادى، دەپتى (ە.كىچانوۆ بويىنشا) . قايتكەندە دە، كوپشىلىك زەرتتەۋشىلەر سول زاماننىڭ وزىندە جاۋابى تابىلماعان «جامۇقانىڭ جۇمباعىن» ەندىگى ءبىز دە شەشە المايمىز دەپ تۇجىرادى.
سونىمەن، اندانىڭ توسىن ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ناقتى بايىپتاپ ۇلگەرمەگەن تەمۋجىن داعدارىپ قالدى. ەشقانداي ءۋاج ايتپاي، كەلەر مەزەتتە ارتقى كوشتى كۇتكەن سىڭايمەن، تىزگىن تارتىپ، ىركىلە بەرىپتى. كوش ورتاسىندا، كوك كۇيمەدە سان-سالتاناتپەن كەلە جاتقان وگەلىن-ايكە مەن بورتە-قاتىنعا بولعان جاعدايدى ايتادى. «جامۇقا اندا: «تاۋ ساعالاپ قونساق پا ەكەن، وندا ءبىزدىڭ جىلقىشىلار سايا تاۋىپ، تىنىم الار ەدى; وزەن جاعالاپ قونساق پا ەكەن، وندا ءبىزدىڭ قويشى-قولاڭ وت پەن سۋعا مولىعار ەدى; وسىعان قالاي قارايسىڭ؟» – دەپ سۇرادى. بۇل نە ءسوز؟ مەن قاپەلىمدە جاۋاپ قايىرا الماي قالدىم…» – دەپ، شەشەسىنە كەڭەس سالىپتى. ءسىرا، وگەلىن دە توسىرقاپ، ءمۇدىرىپ قالسا كەرەك، بورتە الدىمەن ءتىل قاتادى: «جامۇقا اندا تۇراقسىز، اينىمالى كىسى دەيتىن. بىزدەن دە جالىققان ەكەن. تۇسپال ءسوزىنىڭ ماعناسى وسى. ەندەشە بىرگە قالار ءجونىمىز جوق. ءبولىنۋ كەرەك. ۇدەرە كوشكەن قالىبىمىزدا قونالقاعا توقتاماي، ءتۇنى بويى تىنىمسىز جۇرە بەرەيىك. ەڭ وڭدىسى سول!» – دەپتى.
قايتكەندە دە بورتە جامۇقانىڭ تۇسپال ءسوزىنىڭ شەشىمىن تۋرا تاپتى دەيمىز. تەمۋجىن مەركىت جورىعىنان سوڭ، اۋەلدە قاتار اتتانعان توعرىل حانمەن بىرگە قايتپاي، جامۇقامەن قوسىلىپ كەتۋى تەك باۋىرلاس اندالىق ءجونى عانا ەمەس، كەرەي ۇلىسىنىڭ بوداندىعىن جاناما تۇردە تارىك ەتىپ، وزىندىك دەربەستىككە ۇمتىلۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن. سوندىقتان، ەرتە مە، كەش پە، تەپە-تەڭدىگى كۇماندى جاڭا وداقتان دا ءبولىنىپ شىعۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. ىشتەي پىسىپ-جەتكەن، تەك شەشىمىن عانا كۇتىپ تۇرعان تابيعي جاعداي.
تەمۋجىن بورتەنىڭ ايتقان ءسوزىن قۇپ الىپتى. انداسى جامۇقادان ىرگە بولىسۋگە تاۋەكەل قىلادى. البەتتە، وزىنە قاراعان بۇكىل ەل-جۇرتىمەن.
بۇدان سوڭ، «قاستەرلى شەجىرەدە» اتاپ ايتىلماسا دا، كۇمانسىز جاعداي – كوش توقتالمايدى، «بولىنىپ شىعامىز»، دەگەن حاباردى تىكەلەي عۇزىرىنداعى باستى كىسىلەرگە تۇگەل جەتكىزەدى. ال بۇلار ءوز كەزەگىندە وسى ءبىر جارىم جىل ىشىندە كۇرەنى بولەك بولسا دا، بۇيرەگى بۇرىس كورىنگەن تاعى قانشاما ارىسقا.
تەمۋجىنگە جاقتاس جۇرت كۇن ەڭكەيگەن، كەش باتقان شاقتا مەجەلى قونالقاعا ايالداماي، سوگىلە ءبولىنىپ، توقتاۋسىز جىلجىپ، ون التىسىنان تولعان جارىق اي استىندا اۋلاققا قاراي بەت تۇزەپتى. سول قالپى، ارتتاعى ەلدەن قارا ءۇزىپ، تاڭ اتقانشا، كۇن شىققانشا، جالپاعىمەن، ۇباق-شۇباعىمەن ۇدەرە كوشكەن ەكەن.
جاڭا ۇلىس
تاڭ اتىپ، كۇن شىققان سوڭ بايىرقا تاۋىپ، الدى-ارتىن جيناقتاپ قاراسا، قابا-نوپىر، قاراقۇرىم، قانشاما جۇرت ەكەن. «قاستەرلى شەجىرە» ايرىقشا ىجداعاتپەن سانامالاپ شىققان. ءبىز دە ناقتىلاپ اتاپ كورسەتەيىك.
جالايىر تايپاسى، توقىراۋىن تابىنان قاشىعۇن، قاراقاي جانە قارالداي – ءۇش اتانىڭ اۋلەتى تۇگەلىمەن. تاعى دا سول جالايىردان سەشى-دوماق، ارقاي-قاسار جانە بالا، وزدەرىنىڭ ەر جەتكەن ۇلدارىمەن.
تارعۇت رۋىنان – قاداعان-دالدۇرقان، باۋىرلارىمەن قوسا، بەس-تارعۇت تۇگەلىمەن.
بارلاس رۋىنان – قۇبىلاي-قۇدۇس، اعا-ىنىلەرىمەن.
ماڭعىت تايپاسىنان – اعايىندى جەتەي مەن دوقولقۇ-شەربي.
ورونار رۋىنان – قاراشار، ۇلدارىمەن.
قونقوتان رۋىنان – سۇيكەتۋ-شەربي.
سۇكەگەن رۋىنان – جەگەي-قوندوعۇردىڭ ۇلى سۇكەگەي-جاۋىن.
نەگۋدەي رۋىنان – شاقان-ۇبا.
قوڭىرات تايپاسى، ولقۇنۇت رۋىنان – قىڭعى-جاداي. قوڭىرات-يكەرەس رۋىنان – بۇتۇ.
قورالاس رۋىنان – سەچەگۇر.
نۇياقىن رۋىنان – جۇڭسو.
دۇربەن رۋىنان – ماشى-بەدۇگۇن.
بارىن رۋىنان – قورشى-ۇسۇن مەن كوكو-سوس، وزدەرى باستاعان مەنەن-بارىن تابىمەن.
كەنەگەس رۋىنان – قۇنان باستاعان ءبىر كۇرەن.
«قاستەرلى شەجىرە» تاپتىشتەپ كەلتىرگەن اعايىنداس كىسىلەر جانە جەكە باتىرلار مەن بەلگىلى رۋدىڭ تۇتاس تارماعى، نەمەسە بولشەگى – كۇنى كەشە عانا جامۇقا-شەشەننىڭ عۇزىرىندا بولعان جۇرت قانا. جالايىر مەن قونقوتان، بالكىم تاعى ءبىراز جاماعات بۇرناعى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلىسىنان. ىلكىدەگى، تەمۋجىننىڭ وزىنە تىكەلەي تيەسىلى قاۋىم مۇلدە اتالمايدى. تەك باۋىرشى مەن جەلمە عانا ورايىمەن ەسكە الىنعان. وندا دا وزدەرى ەمەس. ارىدا، جامۇقا جاعىندا قالعان رۋلى جۇرتىنان ءبولىنىپ كەلگەن ىنىلەرىنىڭ انىقتاماسى ءۇشىن.
ارۋلات رۋىنان جىرىلىپ، باۋىرشىنىڭ ءىنىسى وعالاي-شەربي كەلدى، دەيدى.
ۇراڭقاي تايپاسىنان جىرىلىپ، جەلمەنىڭ كىشى ءىنىسى جاۋىرقان-سۇبىتاي-باحادۇر كەلدى، دەيدى. كەيىندە داڭقتى، بۇگىندە الەمدىك سوعىستار تاريحىنداعى ەڭ ۇلى قولباسى دەپ تانىلۋعا تيىس ءسۇبىتاي عوي. ءدال وسى كەزىندە باحادۇر اتاعىنا جەتپەگەن، نەبارى ون بەس جاستاعى ۇلان.
بۇل ەكەۋى بىرگە تۋعان باۋىرلارىنا قوسىلسا، تەمۋجىننىڭ وزىمەن قايتادان تابىسقان تۋىستارى جانە بار.
ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ەرتەرەك ءوتىپ كەتكەن اعاسى مۇڭگەدۋ-قياننىڭ ۇلى وڭعۇر، وزىنە ارعى اتادان قاراستى شانشىعۇت جانە باياۋىت رۋلارىن باستاپ اكەلىپ قوسىلادى.
ەسۋگەي-باحادۇردىڭ بايانسىز ءىنىسى دارىتاي-وتشىگەن ءبىر كۇرەن جۇرتىمەن كەلىپ جەتەدى.
سويتىپ، قانشاما حالىق ۇجىمداسىپ، قالىڭ قول قۇرالىپتى. ازىرگە تىم زور بولماسا دا، ءبىرشاما اۋقىمدى جاڭا ۇلىس.
تەمۋجىننىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان جاۋىنگەر قاۋىمدى رۋلىق تۇرعىدان جىكتەسەك، باسىم كوپشىلىك جۇرت – قيات تايپاسىنا جاتاتىنىن كورەمىز: بورجىگىت، ارۋلات، بارلاس، ماڭعىت، بارىن، نۇياقىن، كەنەگەس، دۇربەن، بەسۇت، شونەس، جۇركىن، قونقوتان، شانشىعۇت… سوندىقتان جاڭا قۇرىلىمدى شارتتى تۇردە قيات ۇلىسى دەپ اتاۋعا دا بولار ەدى. الايدا، تەمۋجىنگە ەرىكتى تۇردە قوسىلعان جۇرتتىڭ ءبىرشاما بولىگى – قيات-نيرۋن تايپاسىنان سىرتقارى اتالار اۋلەتى: جالايىر، قوڭىرات، ۇراڭقاي، تارعۇت، سۇلدۇس، ساقايىت-كەرەي، باياۋىت… (ۋاقىت وزا كەلە، قيات تەكتى قاۋىم جالپى جۇرتتىڭ ازعانا بولشەگى عانا بولىپ قالادى.)
تەمۋجىننىڭ عۇزىرىنا قۇلدىق ۇرعان ەسكىلى-جاڭا جۇرتتىڭ تۋىستىق، رۋلىق نەگىزدە ەمەس، تەك قانا ماقسات، مۇددە بىرلىگى ۇيىستىرعان، ۇلى دالا شەگىندەگى مۇلدە جاڭا ءبىر قۇرىلىم ەكەندىگىن كورەمىز. بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ وزگەشە تالايىن اڭداعان مارتتىك، كورەگەندىك بار. جاڭا ۇلىستا جاڭاشا جاعدايعا ۇمتىلعان ولەرمەندىك بار. ءوز رۋى، ءوز توبىندا ورىن تاپپاعان، نەمەسە قيسىنسىز وكتەمدىكتى، ارقيلى زورلىق-زومبىلىقتى مويىنداماعان اساۋلىق تا بار. سونىمەن قاتار، اقجولتاي جاڭا كوسەمنىڭ كولەڭكەسىندە ابىروي تاپپاق، ولجا-بايلىققا كەنەلمەك ەسەپ تە جوق ەمەس. بارىنەن دە ەجەلگى زامان سۋرەتى تانىلادى.
وسى ورايداعى وزگەشە ءبىر جاعداي تاريحتا تاڭبالانىپ قالىپتى. تەمۋجىننىڭ تۋى استىنا ءبىرشاما جۇرتىمەن كەلىپ جەتكەن بارىن قورشى-ۇسۇن ايتىپتى: «بىز جامۇقامەن جاقىن تۋىس بولامىز. ەسكىشە تاراتقاندا، جاتىرىمىز ءبىر، جەيدەمىز ورتاق. قايتكەندە دە ارامىز اجىراماسا كەرەك ەدى. بىراق مەن ساۋەگەي ءتۇس كوردىم. ءبىر قىزىل سيىر جامۇقانى شىر اينالىپ ءجۇر ەكەن. سۇزگىلەي ءسۇرىپ، اربالى ءۇيىن اۋدارىپ سالدى. بۇدان سوڭ ءوزىن سۇزە بەرگەندە ءبىر ءمۇيىزى ءۇزىلىپ ءتۇستى. سوندا قىزىل سيىر: «مۇيىزىمدى قايتار!» – دەپ، وكىرە وڭمەڭدەپ، جەر تارپىپ، جامۇقانىڭ ۇستىنە توپىراق ءشاشا باستادى. ەندى ءبىر قاراسام، جوتالى، كەۋدەلى الا بۇقا جالعىز ءوزى ۇلكەن كوك كۇيمەنى سۇيرەپ، تەمۋجىننىڭ ارتىنان ەرىپ كەلەدى. داڭعىل جولمەن نايقالا جۇرگەن قالپى، موڭىرەي وكىرىپ: «كوك ءتاڭىرى مەن جەر-سۋ القالاپ، تەمۋجىن ۇلىستىڭ ۇلىق پاتشاسى بولسىن دەپ ۇيعاردى!» – دەپ، الدەنەشە مارتە قايتالادى. مىنە، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا وسىنداي ايان كوردىم! ال، تەمۋجىن، مەنىڭ وسى ايتقانىم كەلىپ، ۇلكەن ۇلىستىڭ ەگەسى بولساڭ، ماعان قانداي قۇرمەت جاسايسىڭ؟» – دەيدى قورشى.
زادى، تەمۋجىن جاڭا ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن ورنىقتىرا باستاعان كەزدە شىققان ءاپسانا. جاقتاستارىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتى عانا ەمەس، تەمۋجىننىڭ ءوزىنىڭ دە ناقتى مۇرات-ماقساتىنىڭ كورىنىسى. كەيىندە «قاستەرلى شەجىرەگە» ەنگىزىلگەن. الايدا، توپتى جۇرتىمەن كەلىپ قوسىلعان قورشىنىڭ اقى-تولەم سۇراۋى دا انىق بولسا كەرەك. البەتتە، جالعىز قورشى عانا ەمەس، اتاۋسىز قالعان جانە ءبىر كىسىلەر. قاشان دا تەك قانا جەكە پايداسىن ويلايتىن ادامدار جەتىپ ارتىلعان. قورشىنىڭ ءىسى – تاڭباعا ءتۇسىپ قالعان ناقتى ءبىر مىسال عانا.
تەمۋجىن مۇنداي ساۋداعا تاڭىرقاسا دا، رەنجىمەيدى. ءسىرا، كۇلە جاۋاپ بەرگەن. «ءوزىڭ ايتقانداي، سونشاما ۇلىستىڭ ەگەسى بولسام، سەنى تۇمەنباسى نويان قىلامىن»، – دەيدى. ال قورشى: «وسىنداي ساۋەگەي ءتۇس كورىپ، سەنىڭ ۇلىق مارتەبەگە جەتەرىڭدى ايقىنداعان مەن ءۇشىن تۇمەنباسى نويان اتاعى جەتكىلىكسىز. تۇمەنباسى قىلاسىڭ جانە سول كەزدە ءوزىمنىڭ تاڭداۋىم بويىنشا، ماعان جاڭا پاتشالىعىڭنان وڭشەڭ سۇلۋ وتىز قىز الىپ بەرەسىڭ!» – دەپتى.
ۋاقىتى كەلگەندە قورشىنىڭ ايتقانى بولادى. تۇمەنباسى جانە ءوزىنىڭ بۇرىنعى قانشاما ايەلىنىڭ ۇستىنە تاعى دا وتىز قىزدىڭ قوجايىنى. بىراق جاۋلانعان اعايىن جۇرتتان زورلىقپەن جينالعان وتىز قىزدىڭ وقيعاسى اقىر تۇبىندە ناسىرعا شاۋىپ، كەمى وتىز مىڭ ەر-ازاماتتىڭ قاندى قازاسىنا، ونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ ەڭ دارىندى قولباسىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعانى بار. تيەسىلى اڭگىمە ءوز كەزەگىندە. بۇل ارادا ايتپاعىمىز – اۋەل باستا تەمۋجىننىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان تۇلعالاردىڭ ارقيلى كەيىپتى، ارقيلى ماقساتتى جۇرت بولعانى عانا. جانە ءوز پايداسى، تەرىس پيعىلمەن كەلگەن كىسىلەردىڭ پايدا-زيانى قاتار جۇرگەنى. بۇل دا زامانا سۋرەتى. اقىر تۇبىندە شىڭعىس حان تەمىر تارتىبىمەن ءبارىن دە ءوز ورنىنا قويعان.
سونىمەن، ءبىر-اق كەشتە، بورتەنىڭ جالعىز اۋىز سوزىمەن بولاشاق ۇلىس تاعدىرى شەشىلدى. ءبىرجولا شەشىلمەسە دە، بەرىك ىرگەتاسى ورنىقتى. كىشى-گىرىم پاتشالىق. قاراسىنى مول قانشاما جان. جاۋىنگەر، جانكەشتى توپ. جانە بولاشاق الاپات سوعىستاردا ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپ، بۇكىل ورتالىق ازيا، قالا بەردى جارىم الەمنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ۇلى قولباسىلاردىڭ العاشقى لەگى: باۋىرشى، جەلمە، ءسۇبىتاي، قۇبىلاي…
ايتپاقشى، جامۇقادان بولىنە كوشكەن تۇنگى شەرۋ مۇلدە تىنىش وتپەگەن. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ايتۋىنشا، توتەنشە كوش قاپەلىمدە تايجۋىت قونىسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. قورقىپ، توڭكەرىلە بوسقىن تاپقان تايجۋىتتار جامۇقاعا بارىپ قوسىلدى دەيدى. وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيىن تۇگەندەۋ قيىن ەمەس. كەزدەيسوق بەتتەسۋ ۇرىسسىز بىتپەگەن. ەسكىلىكتى دەرەكتەردەن ول زامانداعى قانداي دا ءبىر شەرۋ قالىبى جاقسى بەلگىلى. ادەتتە، كوش باسىندا وزا شىققان شالعىنشىلار بولادى. جول سورابىن، كولدەنەڭ قاۋىپ-قاتەر رايىن بايقاستاۋ ءۇشىن. ودان سوڭ از با، كوپ پە، تۇتاس اسكەر جاساعى. كوشتىڭ سوڭى مەن ەكى قاپتالى دا قورعانسىز ەمەس. ەسەبى، بۇرنادا ءبىلدى، بىلمەدى، اۋەلگى باعىت-باعدارىن وزگەرتىپ، اۋلاققا تارتقان تەمۋجىن كوشىنىڭ جولىندا تۇرعان، ەجەلدەن جاۋلاس تارعۇتاي-قىرىلتۇق ۇلىسىنىڭ، تۇتاس بولماسا دا، قوماقتى جۇرتى تۇتقيىل شابۋىلعا ۇشىرادى. ولگەنى ءولىپ، قالعانى قاشىپ، ەندى ءبىر ازعانا توبى قۇلدىق ۇرىپ، تەمۋجىن جاعىنا شاققانىن كورەمىز. ماسەلەن، «قاستەرلى شەجىرەدەگى» جالپاق تىزىمگە ەنگەن شەلگۇتاي-تاقى، اعا-ىنىلەرىمەن قوسا، تايجۋىت جاعىنداعى سۇلدۇس رۋىنىڭ ءبىراز كىسىلەرىن الىپ كەلدى دەپ كورسەتىلگەن. سونداي-اق، تايجۋىتتارمەن ءبىر وداقتاعى بەسۇت رۋىنان اعايىندى دەگەي مەن كۇچۇگىر اتالادى. البەتتە، بۇلار دا سوقا باسىمەن ەمەس. ءۇستىرت قاراعاننىڭ وزىندە ەكى توپ، ءبىرشاما حالىق. سوعان وراي، تايجۋىتپەن تۇتقيىل ۇرىس تۇنگى شەرۋدەن تىس، كوشى-قون ورنىققان سوڭ كوپ ۇزاماي وتكەرىلدى دەپ شامالاۋعا دا مۇمكىن. جانە ۇساق-تۇيەك قاقتىعىس ەمەس، ءبىرشاما كولەمدى مايدان. تەمۋجىننىڭ قاراسىنى مول، ەكپىندى جۇرتى جاپىرا جەڭىپ، وتىرعان قونىس-مەكەنىنەن ىعىستىرىپ شىعارعان. ىلكى زامانداعىداي تەمۋجىنمەن تەپە-تەڭ تايتالاسقا جاراماعان تارعۇتاي-قىرىلتۇق ەندى سۇيەنىش ىزدەپ، امالسىزدىڭ كۇنىنەن جامۇقا-شەشەنگە بارىپ قوسىلادى.
تايجۋىتپەن توتەنشە شايقاسقا وراي شەجىرەگە تۇسكەن تاعى ءبىر دەرەك – كوكەشى دەگەن كىشكەنتاي ۇلدىڭ ءجايى. بوسقىن تاپقان تايجۋىت پەن بەسۇت قونىسىندا پاناسىز قالعان ەكەن. تەمۋجىن ءوزىنىڭ اناسى وگەلىنگە اكەلىپ بەرەدى. وگەلىن-ايكە بۇل كوكەشى بالانى دا باۋىرىنا سالىپ الىپتى. شەتىن جاعداي ەمەس. ادام قات، بالا قاجەت زاماندا تۋىسى ءبىر جاقىن اعايىن تۇرىپتى، تەگى بوتەن جاۋدان قولعا تۇسكەن جاس بالالاردى وگەيسىمەي اسىراپ الۋ، ءوز ۇرپاعىمەن بىردەي دارەجەدە تاربيەلەپ، ءوسىرىپ جەتكىزۋ – قادىمنان قازاققا جالعاسقان ەسكىلىكتى ءبىر عۇرىپ. وگەلىن-ايكەنىڭ مەيىربان انالىعى – سول ىزگى ءداستۇردىڭ ءبىر كورىنىسى عانا بولاتىن. ءدال وسى جولى، قاربالاس بوسقىندا جۇرتتا قالعان – جالعىز كوكەشى بولماسا كەرەك. ءبارى دە جاڭا وتباسىن تاپقان. ونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ ۇيەلمەن-اۋلەتىنە قاتىستى جاعداي عانا ۇمىتىلماي، بىزگە جەتىپ وتىر…
اۋەلگى تاڭنان سوڭ ەكىنشى تاڭ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان تاعى دا كەزەكتى كۇندەر. بۇل كەزدە، ءدال وسى جازدا تەمۋجىننىڭ تۋى استىنا توپتالعان جۇرت الىس-جاقىن توڭىرەگىنىڭ بارىمەن بەيبىت بولعانى اڭدالادى. كوپ ۇزاماي، جايلاۋعا جازىلا قونىپ، تىنىس، تىنىم تاۋىپتى. ءوزىن جامۇقا ۇلىسىمەن تەڭ، تايجۋىت وداعىنان جوعارى ساناعان، ءتىپتى، ىرگەدەگى، جولى دا، ءجونى دە ۇلكەن كەرەي حاندىعىنىڭ وزىنەن تاۋەلسىز سەزىنگەن جاڭا ءبىر ۇلىس – تاقاۋ بولاشاقتا ۇلى يمپەريانىڭ اۋەلگى ۇيتقىسى بولۋعا تيىس وزگەشە ۇجىمنىڭ ىرگەسى بەكىپ، كۇش-قۋاتى كەمەلدەنە باستايدى.
الدا ۇلى دالانى دۇربەلەڭگە تولتىرىپ، ادام قانى سۋ بولىپ اققان عالامات وقيعالار تۇرعان.
دالايحان تەمۋجىن
ارادا اپتا ءوتتى مە، اي ءوتتى مە، قايتكەندە دە كوپ ۇزاماي، سول جىلى، جازدىگۇنى جامۇقا ۇلىسىنان ساشى بەك پەن تايجۋ جانە قۇشار بەك جانە التان-وتشىگەن ءبولىنىپ شىعادى. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ تۋعان اعاسى نەكۇن-تايشىنىڭ ۇلى ۇزىن وقتى قۇشاردىڭ ءجايى بىزگە بۇرىننان ماعلۇم – كەزىندە جاقىن باۋىرىنىڭ جەتىم-جەسىر ۇيەلمەنىن جۇرتقا تاستاپ، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ قولتىعىنا كىرگەن. ساشى بەك پەن تايجۋ – ەسۋگەي-باحادۇردىڭ اكەسى بارتان-باحادۇردىڭ ۇلكەن ۇلى، ايگىلى ۇكۇن-بارقاقتىڭ نەمەرەلەرى، بۇل كەزدە قيات-جۇركىن اتالاتىن، اسا جاۋىنگەر رۋ بىرلەستىگىنىڭ كوسەمدەرى. ال التان-وتشىگەن، ول دا بارتان-باحادۇر ءىنىسى قۇتۇلا حاننىڭ كەنجە ۇلى. بۇل، قۋاتتى، اتاقتى ءتورت الپاۋىت تا ەسۋگەيدىڭ كەشەگى جەتىمەك ۇلى ءبىرجولا كۇش الىپ بارا جاتقانىن اڭداعان سوڭ، تارعۇتاي-قىرىلتۇق پەن جامۇقا-شەشەننەن جىگىن ايىرىپ، اتاسى ءبىر، باباسى ورتاق تۋىستىعىن العا تارتىپ، وسى تەمۋجىننىڭ عۇزىرىنا جەتىپتى. البەتتە، قانشاما قارۋلى اسكەر، قارا-قۇرىم جۇرتىمەن. التان-وتشىگەن ءبىر كۇرەنمەن، قۇشار بەك ءبىر كۇرەنمەن كەلدى دەيدى. ال ساشى بەك پەن تايجۋ – رۋلى ەلىمەن. بۇل – تەمۋجىن ءوزىنىڭ اكەسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلىسىن تۇگەلگە جۋىق، ال باباسى قابۇل حاننىڭ ۇلكەن حاندىعىنىڭ ءبىرشاما بولىگىن تولىق باۋرادى دەگەن ءسوز ەدى. قانشاما جۇرتتىڭ ەگەسى ەندى رەسمي تۇردە مويىندالۋى عانا قالعان.
ورداسى ەڭسەلەنە تۇسكەن تەمۋجىن، ەل باستاعان بۇرىنعى جانە كەيىنگى اعايىندارىمەن بىرگە ەسكى جۇرتتان قوزعالىپ، كولدەنەڭ دۇشپاننىڭ قارىمى جەتپەس كۇرەلگى داراسىنا بويلاي ەنىپ، كوكو-نور كولىنە تاقاۋ توڭىرەكتەگى سەڭگىر جىلعاسى مەن قارا-جۇرگەنگە كەلىپ ورنادى دەيدى. مىنە وسى ارادا التان مەن قۇشار، ساشى بەك جانە باسقالارى ءوزارا اقىلداسىپ، كەڭەسە كەلە، تەمۋجىندى حان كوتەرۋگە ۇيعارادى.
«بىز سەنى حان سايلاۋعا شەشىم قىلدىق، – دەپتى تەمۋجىنگە. – ۇلىسىمىزدىڭ حانى بولۋعا ريزاشىلىق بەر!» – دەيدى.
قالىپتى ءراسىم بويىنشا، تەمۋجىن بىردەن كەلىسپەيدى. اۋەلگى وتىنىشكە: «مەن حان بولمايمىن، حاندىق دارەجەگە قۇتۇلا حان ۇلى التان-وتشىگەن لايىق!..» – دەيدى. ەكىنشى مارتە وتىنىشكە تاعى دا قارسى ءۋاج ايتادى: «حاندىققا ۇكىن-بارقاق اعامىزدىڭ نەمەرەسى ساشى بەك لايىق!» – دەيدى. تەك ءۇشىنشى قايىرا وتىنىشتەن سوڭ عانا ماملەگە كەلەدى.
«قاستەرلى شەجىرە» تەمۋجىن حان كوتەرىلەر الدىندا ۇلىستىڭ ۇلىق كىسىلەرى ايتقان ۋاعدا-سەرتكە ارنايى توقتالىپتى.
«ەگەر سەن ءبىزدىڭ حانىمىز بولساڭ، مىنا ءبىز:
قالىڭ جاۋمەن شايقاستا قاشاندا العى لەكتە شابامىز. جورىقتا، سوعىستا قولعا تۇسكەن كورىكتى قىزدار مەن كوركەم ايەلدەردىڭ ەڭ سۇلۋىن ساعان سىيلايمىز. باسىپ العان كوك كۇيمە، دۇنيە-مۇكامالدىڭ باسىم بولىگىن ءوزىڭنىڭ الدىڭا تارتامىز. ۇيىرە ايداعان ازبان اتتاردىڭ ارعىماعى تۇگەل سەنىكى.
كەڭ دالا، ادىر-بەلەستەگى قاماجاۋ اڭشىلىق كەزىندە ۇنەمى وزا قيمىلداپ، تۇتىلعان اياقتى اڭنىڭ تەڭ جارىمىن سەنىڭ ۇلەسىڭە بەرەمىز.
قاقتىققان ۇرىس كەزىندە قالقانىڭ بولماساق، جارلىعىڭنان شىعىپ، جان ساۋعالاساق، مەيىرىم، كەشىرىم جاسالماسىن، ءبىزدى قاتىن-بالامىزدان ايىرىپ، ۇيەلمەن-ۇيىمىزدى ويرانداپ، قۋ باسىمىزدى قارا جەرگە تەڭەستىر!
مامىرالى بەيبىت كۇندە ەلدىڭ تىنىشىن بۇزساق، سەنىمەن بىرلىكتەن اينىساق، ءبىزدى جاساقتى اسكەرىمىزدەن ايىرىپ، وت-وشاعىمىزدى تالقانداپ، سور باسىمىزدى يەن تۇزدە ءشىرىت!» – دەپتى.
وسىلاي دەپ انت بەرىپ، تەمۋجىندى حان كوتەرەدى.
بارى دە سوناۋ عۇن زامانىنان كەلە جاتقان، ارالىقتا تۇرىك قاعاناتى كەزەڭىندە ءبىرجولا ورنىققان ەجەلگى ءراسىم جونىمەن. دەسە دە… تەك دالا جۇرتى عانا ەمەس، ىرگەلەس، ارالاس كورشى، ۇلكەن پاتشالىقتاردىڭ وزىندە بيلىككە جەتكەن جاڭا امىرشىگە جاڭا مارتەبە، ءتىپتى، جاڭا ەسىم بەرىلەتىن ءداستۇر بار ەدى عوي. تەمۋجىن ءجاي عانا «حان» اتاندى ما، الدە باسقاداي ءبىر انىقتاما يەلەندى مە؟ «قاستەرلى شەجىرە» جانە ونىڭ كولەڭكەسىندەگى «التىن توپشى» ءدال وسى رەتتە تەمۋجىن – «شىڭعىس حان» اتاعىن يەلەندى دەپ كورسەتەدى.
قالىپتى ۇعىم بويىنشا، بۇل «شىڭعىس» اۋەل باستا جەكە ەسىم ەمەس، اتاق-دارەجە بولعان دەپ سانالادى. كەيىندە جيھانگەردىڭ ءوزىنىڭ ەسىمىنە اينالعان، دەيدى. ءبىز بۇكىل عىلىمي قاۋىم، جالپاق جۇرت قابىلداعان مۇنداي بايلاممەن كەلىسپەس ەدىك. ىرگەلى قىتاي پاتشالىعىنداعى، جاڭا حۋانديگە جاڭا ەسىم بەرىلەتىن ادەپكى ءداستۇردى ايتپايىق. دالالىق ۇلىستاردا دا وسى سالت ەجەلدەن-اق قالىپتاسقان. ماسەلەن، ەلتەرىس، ەستەمي، قاپاعان، بىلگە قاعانداردىڭ تاريحتان بەلگىلى ەسىمدەرى – تۋما ات ەمەس، تاققا وتىرعان كەزدە جاڭادان بەرىلگەن نىسپىلار. سونداي-اق «شىڭعىس» تا وسى ەجەلگى ءراسىم جونىمەن قۇدىرەتتى امىرشىگە قويىلعان ناقتى ەسىم. ويتكەنى… ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ، ءبىز ءبىرىنشى كىتاپتا ارنايى ءسوز ەتكەن مەملەكەتتىك ءمورىنىڭ بەتىندە شىڭعىس حاننىڭ ەسىمى جوق. بىراق مارتەبەسى ناقتى ايعاقتالعان: «دالاي حان». ايتتىق، بۇل «دالاي حان» – تۇرىك قاعاناتىنان سوڭعى، تەرىستىك قىتاي پاتشالىقتارىنا قارسى كۇرەس كەزەڭىندە بۇكىل ۇلى دالانى بىرىكتىرگەن، رەسمي تاريحنامادا «تسزۋبۋ بىرلەستىگى» اتالاتىن جاڭا قاعانات – توعىز-تاتار امىرلەرىنىڭ اتاق-دارەجەسى دەپ. ەجەلگى، داڭق-دابىرالى «قاعان» ەمەس، جەكە ءبىر ۇلىستارعا قاتىستى ءجاي عانا «حان» دا ەمەس، «دالايحان» – تەلەگەي-تەڭىز، ۇلى حان!
كەيىنگى تاريح عىلىمى، اتاقتى، بىلگىر وقىمىستىلار «شىڭعىس» ءسوزى اۋەلدە دارەجە، تيتۋل رەتىندە 1206 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدا العاش رەت كورىنىس بەرىپ، بەكىدى دەپ سانايدى. ءداپ سولاي، ەسىم ەمەس، دارەجە بولعان كۇنىڭ وزىندە، قالاي تالداساق تا، نەگىزگى، جالپى ماعناسى، ءراشيد-اد-دين ايتقانداي، «حانداردىڭ حانى» دەگەن اتاق – تەك وسى كەزەڭگە عانا لايىق، ال ازىرشە ۇلى دالاداعى كەرەي، نايمان حاندىقتارىنان كۇش-قۋاتى كوپ تومەن، جامۇقا ۇلىسىنىڭ وزىنەن بويى اسا الماي تۇرعان جاڭا بىرلەستىك ءامىرى ءداپ سول 1189 جىلى ونداي دارەجەگە جەتپەگەن. سونىمەن قاتار، وسى كەزدىڭ وزىندە الىس كوكجيەكتى بولجاعان تەمۋجىن ءجاي عانا حاندىق مارتەبەنى ولقى ساناۋى عاجاپ ەمەس. ەندەشە، كەيىندە ءمور بەتىنە تۇسكەن «دالاي حان» – وسى تۇستاعى تەمۋجىننىڭ ۇلىق مارتەبەسى دەيمىز. مۇنىڭ تاعى ءبىر دالەلى – كوپ ۇزاماي، قارسى توپ حان كوتەرگەن جامۇقا-شەشەننىڭ «گورحان» اتانۋى – بۇل دا حانداردىڭ حانى دەگەن ءسوز.
قاجەتتى ءراسىم وتكەرىلگەن سوڭ، جاڭا ۇلىس قۇرىلعانى، تەمۋجىننىڭ حان سايلانۋى تۋراسىندا توعرىل حانعا ارنايى حابار جەتكىزىلەدى. ەلشىلىككە تاقاي مەن سۇكەگەي بارىپتى. ءمان-ءجايدى ەستىگەن سوڭ، توعرىل حان ايتتى دەيدى:
«جون-اق! مەنىڭ ۇلىم تەمۋجىندى حان كوتەرگەندەرىڭ دۇرىس بولعان. قيات جۇرتىنىڭ وزىنشە ۇلىس قۇرۋى ورىندى. ەندى بەرىك ۇيىسىڭدار، ىنتىماق-بىرلىك بۇزىلماسىن. بۇرا تارتۋعا جول قالماسىن، جىعا قيسايىپ، جاعا جىرتىلماسىن!» – دەپتى.
«قاستەرلى شەجىرە» ارقىلى جەتكەن كەپ وسىنداي. ۇلى دالاداعى ەڭ ۇلكەن ۇلىس يەسى نە ويلادى؟ زادى، شىن كوڭىلمەن ايتىلعان ءسوز. شاعىن حاندىق، شەكتەۋلى بيلىك. تەمۋجىن ءوزىمنىڭ عۇزىرىمنان ءبىرجولا شىعىپ كەتەدى دەپ بىلمەسە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، استارى مول، استامشىلىعى ودان دا زور جامۇقاعا قارسى تۇرار قوسىمشا كۇش دەپ ساناۋعا تيىس. قايتكەندە دە، جاڭا ۇلىس ىرگەلى كەرەي حاندىعى تارابىنان رەسمي مويىندالادى.
توعرىل حاننىڭ ماقۇلىنان سوڭ تەمۋجىن ارقاي-قاسار مەن جاۋىرقان ەكەۋىن جامۇقا-شەشەننىڭ ورداسىنا اتتاندىرادى. جامۇقا رەنىش-كۇيىنىشىن جاسىرماپتى. جاڭا ۇلىستىڭ قۇرىلۋىن، تەمۋجىننىڭ حان كوتەرىلۋىن ىشتەي ماقۇلداماسا دا، سىزىن شىعارمايدى، نارازىلىق لەپەسىن باسقا ءبىر تۇرعىدان بىلدىرگەن ەكەن.
«التان مەن قۇشارعا مەنىڭ اتىمنان ايتىڭدار: «التان مەن قۇشار، نەگە كولدەنەڭنەن كىرىسىپ، تەمۋجىن اندا ەكەۋىمىزدىڭ ورتامىزعا جىك سالدىڭدار؟ ءبىرىمىزدى سۇبەدەن ءسۇزىپ، ءبىرىمىزدى قابىرعادان شانىشقىلاپ، ارامىزدى ايىردىڭدار. تەمۋجىن اندانى ەكەۋىمىز بىرگە جۇرگەن كەزدە نەگە حان كوتەرمەدىڭدەر؟ اقىرى، قانداي ماقساتپەن حان سايلاپ وتىرسىڭدار؟ التان مەن قۇشار، ەندىگىدە ايتقان سەرتتەرىڭە بەرىك بولىڭدار. مەنىڭ تەمۋجىن انداما ادال قىزمەت قىلىڭدار!» – دەپتى.
تىكەلەي تەمۋجىننىڭ اتىنا ايتىلعان ءىلتيپات تا، وكپە، كەيىس تە جوق. سونىمەن قاتار، جاڭا ۇلىستىڭ بولاشاعىنا كۇماندى. انداسىنىڭ حان كوتەرىلۋىن جەكە ءبىر كىسىلەردىڭ پايداقور ارەكەتىنىڭ عانا ناتيجەسى ساناعانداي. وسى رەتتە «ماعان وپا بەرمەگەن التان مەن قۇشار ەرتەڭ سەنەن دە اينىپ كەتەدى» دەگەن ءدۇدامال تاستايدى جانە قالعان جۇرتىڭ دا تۇراقسىز دەگەن ەمەۋرىن بار. تەمۋجىندى بۇرىنعىشا اندا اتاعانىمەن، تاتۋلىق، دوستىق تۋراسىندا لەبىز جوق، تىم قۇرسا الىستان سىيلاسقان ىقىلاس بايقالمايدى. بىراق جاڭا ۇلىستىڭ قۇرىلۋىن دا، تەمۋجىننىڭ حان سايلانۋىن دا تەرىستەي الماعان.
سونىمەن، بولاشاق شىڭعىس حان العاش رەت اق كيىزگە كوتەرىلىپ، ءوزىن وسىنىڭ الدىندا عانا وتكەن ۇلى دالايحاندار اۋلەتىنىڭ تىكەلەي جالعاسى رەتىندە ايگىلەدى. بۇل اتاقتىڭ ءتۇپ نەگىزىندە كوپ ماعنا جاتقان. بىرىنشىدەن – باۋىردا بارمەن قاناعاتتانباي، بۇكىل ۇلى دالانى ءوز تۋىنىڭ استىنا قاراتۋ. ەكىنشى – سول ۇلى دالانى بىرىكتىرىپ بولعاننان كەيىن، داڭقتى دالايحاندار اياۋسىز كۇرەسىپ وتكەن تەرىستىك قىتاي پاتشالىعى – بۇگىنگى وكتەم شۇرجەن يمپەرياسىنان ءبىرجولا تاۋەلسىز جاعدايعا جەتۋ!
ميلادي 1189 – تاۋىق جىلى ەكەن. بولاشاق شىڭعىس حان نەبارى وتىز ءتورت جاستا. اقىلى تولىسىپ، قايراتى قابىنداپ، كەمەلىنە كەلگەن كەزى.
ۇلىستىڭ اۋەلگى قالىبى
حان كوتەرىلىپ، تۋ تىگىپ، ورداسىن ورنىقتىرعان سوڭ تەمۋجىن جاڭا ۇلىستىڭ ىشكى قۇرىلىمىن تياناقتايدى. كوشپەندى اسكەري قوعامدا كەز-كەلگەن رۋلىق، تايپالىق، ۇلىستىق ۇجىمدا اتا-بابا زامانىنان قالىپتاسقان ءداستۇرلى باسقارۋ جورالعىسى بار. كىشىدە – جۇپىنى، ۇلكەندە – ءبىرشاما كۇردەلى. تەمۋجىن بىزگە بەلگىلى دەرەكتەگى جيىرما ءتورت، شىندىعىندا ودان دا كوپ، تۋىستاس رۋلار بىرلەسكەن ەرەكشە ۇلىستىڭ جاڭارعان، جاڭعىرعان قۇرىلىمىنا ءوزى وتە جاقسى بىلەتىن كەرەي حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن ۇلگى رەتىندە قابىلدايدى.
دەربەس حانى بار، تيەسىلى قونىس-مەكەنى ، بەلگىلى شەكاراسى بار بۇل ەڭسەلى ۇلىستىڭ اكىمشىلىك ءتۇزىمى ءوزارا دەربەس ءۇش تارماققا بولىنگەن ەكەن.
بىرىنشى – وردا قوجالىعى. ۇلىستىڭ ىشكى جانە سىرتقى ىستەرىن اتقارۋ، دالايحاننىڭ جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى، ونىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ءۇي-ءجايىنا قىزمەت كورسەتۋ توبى.
ەكىنشى – اسكەر بيلىگى، ۇلىستىڭ كۇش-قۋاتىنا ۇيتقى بولۋعا تيىس قولباسى نوياندار قاتارى.
ۇشىنشى – تۇرمىس-شارۋا اكىمشىلىگى – ءتورت تۇلىك مالعا يەلىك، سونىمەن قاتار، ءجايىلىم جەر ءجونىن مەڭگەرۋشى ءھام ماۋسىمدىق مەكەن، تۇراق، كوشى-قون ءتارتىبىن رەتتەۋشى ۇلىقتار.
ەڭ ماڭىزدى شارا – اسكەر ءىسى بولاتىن. تەمۋجىن باس قولباسى جانە سونىمەن قاتار، بارلىق اكىمشىلىك جۇيەنىڭ ءامىرشىسى مىندەتىن ءوزىنىڭ بايىرعى جانە ەڭ سەنىمدى نوكەرلەرى باۋىرشى مەن جەلمەگە تاپسىرادى – ەندىگى جەردە باۋىرشى-نويان جانە جەلمە-نويان.
جاۋاپتى، ۇلكەن مىندەت ارتا وتىرىپ، ۇلىستىڭ بارلىق ۇلىق كىسىلەرىنىڭ الدىندا باۋىرشى مەن جەلمەگە قاراتا ايتقان ماداق ءسوزى:
«سەن ەكەۋىڭ مەندە كولەڭكەدەن باسقا سەرىك جوق كەزدە تايانىش، تىرەك بولدىڭدار; قىلقۇيرىقتان باسقا قۋات جوق كەزدە قايرات، كۇش قوستىڭدار; قيىنشىلىق كۇندەردە مەنىڭ كوڭىلىمدى دەلبەپ، كوكىرەگىمە تىنىس بەردىڭدەر; ەندى قاشاندا مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ تورىندە تۇراسىڭدار! وسى ەكەۋىڭ ۇلىستاعى ەڭ ۇلكەن مارتەبەگە لايىقسىڭ، وسى ەكەۋىڭ ورداداعى بارلىق ۇلىققا اعا بولاسىڭ، ۇلىستاعى بارلىق جۇرتقا جاعا بولاسىڭ!» – دەپتى.
باۋىرشى مەن جەلمەگە تەتەلەس اسكەرباسى رەتىندە ءۇش قورشى – قورامساقتى ۇشەۋ: باۋىرشى-نوياننىڭ ءىنىسى وعالاي جانە اعايىندى جەتەي مەن دوقولقۇ-شەربي بەلگىلەنەدى.
قورشى-ساداقشىلارمەن قاتارلاس، تەمۋجىننىڭ تۋعان ءىنىسى قاسار باستاعان ءۇش قىلىشكەر تاعايىندالادى: قۇبىلاي جانە شەلگۇتاي مەن قاراقاي-توقىراۋىن. بۇل ساداقشى جانە قىلىشكەر نوياندار وكىمىندەگى ارنايى ەكى توپ جاساققا حان ورداسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە جۇكتەلەدى.
ارقاي-قاسار، تاقاي، سۇكەگەي جانە جاۋىرقان تورتەۋىنە تەمۋجىن: «الىسقا جەتەر قايىڭ وق، جاقىنعا جەتەر ايىر وق بولاسىڭدار»، – دەيدى، ياعني بارلاۋشى-حابارگەر جاساقتىڭ باسشىلارى ەتىپ بەكىتكەن.
«قاستەرلى شەجىرە» ۇلىس قولباسىلارى قاتارىنان ءسۇبىتاي-باحادۇر ورىن الدى دەپ كورسەتكەن، بىراق ناقتى قىزمەتى ايتىلمايدى، شىندىعىندا بولاشاق داڭقتى قولباسى بۇل كەزدە نەبارى ون بەس جاستا، كوزگە تۇسسە دە، قاتارىنان وزىپ، بيىك مارتەبەگە جەتە قويماعان.
دالايحاننىڭ جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن قاتار، ونىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن، وتباسى-ۇيەلمەنىنىڭ ءجاي-كۇيىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇرمەتتى قىزمەتشى ۇلىقتار قاتارى بەلگىلەنىپتى. وڭعۇر، سۇيكەتۋ-شەربي، جانە قاداعان-دالدۇرقان اس-سۋ ەگەسى – باۋىرشى سايلانادى. بۇلار حان داستارحانىن جابدىقتاۋمەن قاتار، ەرتەلى-كەش تارتىلماق تاعام، سۋسىن اتاۋلىنىڭ ءدام تازالىعىن، كولدەنەڭ قاۋىپسىز ادالدىعىن قامتاماسىز ەتۋگە تيىس ەدى. سونىمەن قاتار، حان ورداسىنداعى قاساپشى، اسپاز، تاباقشى، كۇتۋشى – بۇكىل قىزمەتشى قاۋىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى دوداي-شەربي بار.
حان ورداسىنىڭ قاجەتىنە ارنالعان سويىس مالى – وتارلى قوي شارۋاشىلىعى – اعالى-ىنىلى دەگەي مەن كۇچۇگۇرگە تاپسىرىلادى. ال سويىسپەن قاتار، ءمىنىس جانە جەگىن كولىگى – قوستىلى جىلقى، تابىندى سيىر – ءوزارا اتالاس قۇتۋ، مورشى جانە مۇقالقۋ ۇشەۋىنە جۇكتەلدى دەيدى.
«قاستەرلى شەجىرە» اتاپ كەلتىرگەن مانساپ، قىزمەت ورىندارى، البەتتە، ۇلىستىڭ بۇكىل باسقارۋ جۇيەسىن، ونداعى ۇلىق كىسىلەر، ەڭ باستىسى – بەلگىلى اسكەريلەر مەن تۋما ۇلىقتار ءجونىن تولىق-تۇگەلىمەن قامتىمايدى. تەمۋجىندى حان كوتەرگەن ىرگەلى الپاۋىتتار مۇلدە اتاۋسىز قالعانىن كورەمىز. بىراق جوق ەمەس، بار. ساشى بەك پەن التان-وتشىگەن، قۇشار مەن دارىتاي-وتشىگەن – ارقايسىسى بۇرنادان تاۋەلدى، كەم دەگەندە ءبىر-بىر كۇرەن جۇرتى بار، ۇلىس ىشىندەگى ۇلىس ەسەپتى، وزدەرىن ءبىرشاما دەربەس ۇستاعان امىرشىلەر بولاتىن. ال مانساپ ۇلەسكەن قاۋىم – تەمۋجىننىڭ تىكەلەي بودانى. سونىڭ وزىندە بۇرناعى جۇرتىنان گورى كەيىندە كەلىپ قوسىلعان جاقتاستار كوبىرەك اتالعانىن كورەمىز. سىباعانىڭ قوماقتى بولىگى دە سولاردا. وزگەشە ۇلەس، ەرەكشە سەنىممەن قاتار، تەمۋجىن بۇل اعايىندارعا ارنايى العىس ايتادى.
«ماعان كۇش-قۋات بەرىپ وتىرعان ءتاڭىرى سەندەردى دە جەبەلەپ، جامۇقا اندادان بولىنە كوشتىڭدەر، ەت-جۇرەكتىڭ ىرقىمەن ماعان كەلىپ قوسىلدىڭدار. ەندى مەنىڭ بايىرعى، باقىتتى اسكەرىمنىڭ قاتارىنا تۇرۋعا شىنىمەن لايىقسىڭدار. سوندىقتان دا مەن سەندەردىڭ ارقايسىڭدى وزدەرىڭە تيەسىلى ورىنعا جەتكىزدىم!» – دەيدى.
كەيىننەن كەلىپ قوسىلعان جۇرتقا ەرەكشە ءىلتيپات، ارتىق ۇلەس – سول ءبىر ساتتەگى ريزاشىلىق قانا ەمەس، «مەنىڭ جاعىما شىققان جۇرتتىڭ ءبارىن جارىلقايمىن!» – دەگەن اشىق ەمەۋرىن.
مىنە، وسى كەزدە الىس-جاقىن جۇرت اراسىنا: «تەمۋجىن – ءمارت، تەمۋجىن – جومارت! جاقتاسقان جانىنا استىنداعى اتىن ءتۇسىرىپ بەرەدى، ۇستىندەگى تونىن شەشىپ بەرەدى!» – دەگەن لەپەس تاراپتى. «جەكەلەگەن جاقتاستارعا عانا قامقور ەمەس، جالپى جۇرتتى جارىلقايتىن بىرەگەي تۇلعا; قارۋلى اسكەردىڭ قامىن بىلەتىن، وردالى ۇلىستىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، ىرىس، بەرەكەسىن ارتتىراتىن ايدىندى، ايبارلى ءامىرشى!» – دەگەن باعام ايتىلادى.
ەكى جاعى دا راس. جاڭادان كەلىپ قوسىلعاندى جارىلقايدى. بايىرعى نوكەرلەرىن جانە ۇمىتپايدى. حان كوتەرىلگەننەن سوڭ، الگىندە عانا جامۇقا-تارعۇتاي توبىنان ءبولىنىپ كەلگەن الپاۋىتتارعا ايرىقشا ىقىلاس بىلدىرە تۇرا، ەڭ ۇلكەن دارەجە، ەڭ ۇلكەن بيلىكتى ءوزىنىڭ بۇرناعى، قيىن كۇندەردە اينىماعان ەڭ ادال سەرىكتەرىنىڭ عۇزىرىنا قالدىرىپتى. سونىمەن قاتار، بارلىق ىس-ارەكەتى جاڭا ۇلىستىڭ ىشكى ۇجىمىن نىعايتىپ، ەڭسەسىن كوتەرۋ، كۇش-قۋاتىن اسىرىپ، دەربەس، تاۋەلسىز قۇرىلىمعا اينالدىرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، بودان جۇرتىنىڭ تۇرمىس-احۋالىن تۇگەندەۋ تارابىنا باعىتتالعانى ايقىن اڭدالسا كەرەك.
البەتتە، ەڭ زور بيلىك – تەمۋجىن دالايحاننىڭ ءوز قولىندا. باسقاشا ويلاعان، ارنەدە، ءتىپتى، ۇساق-تۇيەكتە بۇرا تارتقان بوداننىڭ كۇنى قانداي بولماعى كوپ ۇزاماي-اق كوپكە تانىلادى.
جاڭا عانا، وندا شەكتەۋلى بيلىككە جەتكەن تەمۋجىن سونشاما نىعىز. اقىل مەن قايرات، دارىن مەن مىنەز كورىنىسى عانا ەمەس. اتاۋلى سوزىنەن بايقالعانداي، الاپات تۋىسى، ايرىقشا تالايىنا سەنىم: تەمۋجىن ءوزىن ءتاڭىرى القاعان، ءتاڭىرى تىكەلەي كۇش بەرەتىن اسقارالى تۇلعا سانايدى ەكەن! وسىنداي، ءتاڭىرى جارىلقاپ تۋعان، ءتاڭىرى جەبەلەپ وتىراتىن اسپاني تۇلعا – ومىردەگى العا قويعان بارلىق ماقساتىنا جەتۋى حاق! كەيىندە مەملەكەتتىك ءمور بەتىنە تۇسكەن، جارلىق اتاۋلىنىڭ باستامى، ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ وزەكتى يدەولوگياسىنا اينالعان ۇران.
V
ت ا ر ا ۋ
ازامات سوعىسى – العاشقى كەزەڭ
دالان-بالجۇت – امالسىز ايقاس
ارادا جارىم جىل وتەر-وتپەستە جامۇقا-شەشەن اعايىنداس جۇرت اراسىنداعى اياۋسىز قانتوگىس – دامىل ۇزىلىستەرمەن تۇپا-تۋرا ون بەس جىلعا سوزىلعان ازامات سوعىسىنا جول اشتى.
راس، ۇلى دالادا بۇدان بۇرىن دا ارقيلى قاقتىعىس، تىنىمسىز ۇرىستار بولىپ تۇراتىن. ماسەلەن، تاتار مەن قيات اراسىنداعى قايشىلىق، نايمان مەن كەرەي تارتىسى. باسقاسىن ايتپاعاندا، ەڭ سوڭعى، جامۇقا – توعرىل – تەمۋجىننىڭ مەركىت جورىعى. بەلگىلى ءبىر تايپانىڭ ءوز ىشىندەگى بۇلىكتەر تاعى بار: بورجىگىت–تايجۋىت تىرەسى، كەرەي ۇلىسىنداعى بۇلعاق دەگەندەي. تۇپتەپ كەلگەندە، اۋىل، ايماق كولەمىندەگى مۇنداي سوعىستاردا ەشكىم دە تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتپەگەن. بەلگىلى ءبىر ناتيجەدەن سوڭ، ءتىپتى، ەشقانداي ناتيجەسىز-اق توقتالىپ، تىنىم تاۋىپ، سودان سوڭ قايتا جالعاسىپ جاتقان. ويتكەنى، وسىنىڭ ءبارى دە رۋ-ارالىق كۇرەس اياسىنداعى قۇبىلىس بولاتىن. قارىمى دا، ماقساتى دا شەكتەۋلى. ال 1190-1205 جىلدار ورايىنداعى دۇربەلەڭنىڭ اۋقىمى بۇكىل ۇلى دالانى قامتىدى. جاپپاي، كەڭ كولەمدى سوعىستىڭ سىر-سىپاتى دا مۇلدە باسقاشا. ءبىر رۋ ەكىگە، ۇشكە جارىلدى، ەتجاقىن ءبىر اتانىڭ بالالارى ءوزارا جانداستى. بۇل – شىن مانىسىندەگى ازامات سوعىسى بولاتىن.
ادىلىن ايتۋ كەرەك، ۇلى دالاداعى ازامات سوعىسى – وسىعان دەيىنگى ەكى عاسىر بويى قوردالانعان تاريحي جاعداي، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، ەڭ باستىسى – ناسىلدىك قىسىمنىڭ ءتۇيىندى شەشىمى بولاتىن. شۇرجەننىڭ ءجاي-جاپسارىن تانىپ ۇققان، ءوزىنىڭ تۋعان جۇرتىنىڭ سوڭعى جەتى اتا شەگىندەگى ازابى مەن كۇرەسىن جاقسى بىلەتىن تەمۋجىن ەرتە مە، كەش پە، كيىز تۋىرلىقتى قاۋىمدى قايتادان ۇيىستىرۋ تارابىنداعى تۇپكى مۇراتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اتقا قونۋى انىق ەدى. بالكىم، ەكى-ۇش، اسسا تورت-بەس جىلدان سوڭ. كۇش جيناپ، قۋاتى ءبىرشاما تولىسقان شاقتا، مەزگىلدى ساتىمەن. الايدا، جامۇقا كەسەلدى تەتىكتى ۋاقىتىنان بۇرىن اعىتىپ جىبەرەدى.
اسىعاتىن ءجونى بار. تەمۋجىننىڭ قۇرالماي جاتىپ ءىريدى دەگەن ۇلىسى كۇن وزعان سايىن قوردالانىپ بارادى. قاتارى كوبەيىپ، جۇرتى مولىعىپ بارادى. باسقا ەمەس، وسى جامۇقا ۇلىسىنىڭ ەسەبىنەن. تۇنگى كوش ۇستىندە كەتكەنى ءوز الدىنا. بۇدان سوڭ دا جەكەلەگەن كىسىلەر جىرىلىپ، تۇتاس اۋىلدار ءبولىنىپ، تەمۋجىن جاعىنا شىعىپ جاتىر. تەزىنەن توقتاۋ سالۋ قاجەت ەدى. اۋەلى وسى، اۋلاقتاي قونعان بۇرىنعى بودان جۇرتقا قىساس ارقىلى. مالىن ايداپ، جانىن بايلاپ اكەتە بەرسە. ۇساق قاقتىعىستىڭ ارتى، ارينە، زور مايدان.
الايدا، باستاپقى شاتاق جامۇقانىڭ ءوزى دە كۇتپەگەن جەردەن شىعادى. جولباسار ۇرلىققا، شىن مانىسىندە كوپە-كورنەۋ زورلىققا اتتانعان ءبىر توپ شاپقىنشى تەمۋجىن جۇرتىنىڭ شەتكەرى ءبىر قونىسى سارى-كەگەردە وتىرعان جوشى-دارمالا دەگەن كىسىنىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن ايداپ جونەلەدى. جوشى-دارمالا شاعىن جاساق – قاراستى الامانىمەن بارىمتالى جىلقىنىڭ سوڭىنان قۋا شىعىپ، كەلتە ۇرىستان سوڭ بارلىق مالىن وزىنە قايتارىپتى. الايدا، وسى تۇنگى شايقاستا تۋ سىرتىنان ساداق تيىپ، جامۇقانىڭ ءىنىسى، جورتۋىل شوعىرىن باستاعان تايشار قازاعا ۇشىراعان ەكەن.
تۋعان باۋىرىنىڭ ءولىمى – ۇلكەن قايعى، سونىمەن قاتار، جامۇقاعا جاقسى سىلتاۋ بولدى. تەزىنەن ساۋىن ايتىپ، اسكەر جيىپ، جورىققا سايلانادى. وسىنىڭ الدىندا عانا وداقتاسقان تارعۇتاي-قىرىلتۇق تا قاتارعا قوسىلىپتى. جيناقتاپ كەلگەندە ون ءۇش رۋ: ءجۇريات، تايجۋىت، يكەرەس-قوڭىرات، نۇياقىن، ۇرۇت، بارلاس، بارىن، قورالاس، قاتاعان، سالجىعۇت، دۇربەن، تاتار، ءۇراۋىت – ۇزىن سانى وتىز مىڭ الامان اتقا ءمىندى دەيدى.
تەمۋجىن اۋەلگى شاتاقتان دا، كەيىنگى دۇربەلەڭنەن دە بەيحابار، ەجەلگى ءبىر قونىسى – قاۋىپ-قاتەرسىز كۇرەلگى داراسىندا جاتقان. بىراق كەشتەۋ بولسا دا وشار الادى. وتكەندەگى ەل ايرىلعان قاربالاستا تەمۋجىن جاعىنا قوسىلعان يكەرەس بۇتۇن دەگەن جىگىتتىڭ اكەسى نەكۇن تايجۋىت توبىندا قالىپ قويعان ەكەن، دەپ جازادى ءراشيد-اد-دين. وسى، تەمۋجىنگە بۇيرەگى بۇرىس نەكۇن، ءسىرا، تۋىسقانشىلاپ، سول جاققا الدەقالاي بارا قالعان بارلاس مۇلكە جانە توتاق («قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا يكەرەس مۇلكە-توتاق جانە بورالداي) دەگەن ەكى جىگىتكە تۇتقيىل جورىق ءجايىن بىلدىرەدى. بۇل ەكەۋى بيىك اسۋ ارقىلى توتەسىنەن تارتىپ، بارلىق جاعدايدى تەمۋجىنگە جەتكىزىپتى.
بۇل كەزدە تەمۋجىنگە قاراستى ۇلىس ءۇش تۇمەن جاساق شىعارا الادى ەكەن. الايدا ۋاقىت تىعىز، تەمۋجىن جۇرتىنا تۇگەل حابارلاپ، بۇكىل اسكەرىن كوتەرىپ ۇلگەرمەگەنى بايقالادى. قولدا بار كۇشپەن جامۇقاعا قارسى اتتانىپ، دالان-بالجۇت دەگەن جەرگە كەلىپ جەتتى دەيدى.
تەمۋجىن جاۋىنگەر جاساعىن ون ءۇش كۇرەنگە ءبولىپتى. نەگە وڭ قانات، سول قانات، ورتالىق قول (جانە تۇتقاۋىل) ەمەس، پالەنباي كۇرەن؟ كۇرەن – ادەتتە، بەيبىت كۇندە الدەنەشە اۋىلدان قۇرالعان قوماقتى توپ. «كۇرەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى – شەڭبەر»، – دەگەن انىقتاما بەرەدى ءراشيد-اد-دين. بۇدان ءارى تاراتىپ ايتادى. بۇرناعى زاماندا الدەبىر رۋلى ەل الدەنەندەي ءبىر جەرگە ايالداعان، بەلگىلى جۇرتقا قونعان كەزدە، [اربالارىن] شەڭبەرلەي، دوڭگەلەتە تىزبەلەپ، قورشاۋ جاساعان، رۋ اعاسى وسى شەڭبەردىڭ قاق ورتاسىنا ورنىققان. قازىردىڭ وزىندە، جاقىن جەردە جاۋ قاراسى بايقالسا، موعۇلدار ءداپ وسىلاي، ىشكى تۇراققا ەشكىم وتپەس ءۇشىن، دوڭگەلەنە شەپ قۇرىپ ورنالاسادى، دەيدى. وزگەشە قورعانىستىڭ كۇرەندى شەڭبەر ءتاسىلى قازاق اراسىندا ح
V
ى-ح
V
ىى عاسىرعا دەيىن ساقتالعان. بۇقارلىق ءشايباني حاننىڭ قازاق ورداسىنا قارسى، 1509 جىلعى قىسقى جورىعىنىڭ تولىق شەجىرەسىن تاڭبالاعان پارسى تاريحشىسى رۋزبيحاننىڭ ناقتى كۋالىگى بار. «جاۋ شاپقان جاعدايدا قازاقتار وزدەرىنىڭ بالا-شاعاسىن، مال-مۇلكىن ورتاعا الىپ، دوڭگەلەنە شەپ قۇرىپ، قايتپاي سوعىسادى. كولدەنەڭ ءبىر سەبەسىن بولىپ قالماسا، مۇنداي قورمالدى بۇزۋ وتە قيىن»، – دەگەن. ياعني، سوعىس جاعدايىنداعى كۇرەن شەبى – كۇشى باسىم جاۋدان قورعانىستىڭ وزگەشە ءبىر تاسىلىنە اينالعان.
بىر كۇرەن جۇرتتىڭ (اسكەردىڭ) ناقتى سانى تۇراقسىز. ءبىر كۇرەن – ءبىر مىڭ شاڭىراق (بىر مىڭ جاراقتى اسكەر) دەپ شامالانادى. از-ماز ارتۋى مۇمكىن، كوبىنە-كوپ اجەپتاۋىر كەم بولۋعا تيىس. ەسەبى، تەمۋجىننىڭ دالان-بالجۇت ۇرىسىنداعى بار جاساعى ءارى دەگەندە ون-ون ەكى مىڭنان اسپاسا كەرەك. ارنايى تاڭداپ العان كۇرەن ءتاسىلى دە وسى كەمىستىككە بايلانىستى.
«يۋان شي» كۇرەن سانىن ايعاقتاۋمەن شەكتەلگەن، «شەن-ۆۋ تسين-چجەن لۋ» – ون ءۇشتىڭ ون ءبىرىن سانامالاپ شىعادى، «قاستەرلى شەجىرە» بۇل ون ءۇش كۇرەن – ءۇش تۇمەن اسكەر بولاتىن دەگەن قىسقاشا اقپارمەن توقتالادى. تەمۋجىن جاساعىنىڭ ناقتى قۇرامى – ءراشيد-اد-دين شەجىرەسىندە.
ەندى جيناقتاپ كورسەتەيىك.
بىرىنشى كۇرەن – تەمۋجىننىڭ اناسى وگەلىن-ايكەگە قاراستى قاۋىم: توركىن تۋىستارى مەن جاقتاستارى، باعىنىشتى ءۇي-وعلاندارى (قولبالا جىگىتتەر) ، قىزمەتشىلەرى – ياعني وزىنە تىكەلەي تاۋەلدى، قارۋ ۇستاۋعا جارايتىن قاراشى جۇرت.
ەكىنشى كۇرەن – تەمۋجىننىڭ ءوزى، ۇلدارى مەن جاقىن نوكەرلەرى، جەكەلەگەن ۇلىقتار مەن ولاردىڭ بالالارى، جاساۋىل كەشىكتەن جانە باسقا دا، كومەكشى، باسىبايلى ارنايى توپ.
ۇشىنشى كۇرەن – بالتاشى-باحادۇر باستاعان قادارقىن رۋى، كەرەي تايپاسىنىڭ الدەبىر بولشەك تارماعى (سايشيال جىرقىن رۋى دەپ ايعاقتاعان) ، جانە قورالاس رۋى.
تورتىنشى كۇرەن – سۇقتى-نوياننىڭ ۇلدارى دەرەڭگى مەن قۇرىداي، قيات-نيرۋننىڭ ءبىر تارماعى جانە بۋدات رۋى.
بەسىنشى كۇرەن – ساشى بەك باستاعان جۇركىن رۋى جانە سول قاتارداعى تاۋەلدى قاۋىم.
التىنشى كۇرەن – تايجى باستاعان جۇركىن توبى جانە جالايىر.
جەتىنشى كۇرەن – وتۇجىق جانە… (وسى ءبىر تۇس كەيىنگىدە اجىراتىپ وقىلماعان، – م.م.) ۇلدارى باستاعان قيات جانە باسقا دا باعىنىشتى كىسىلەر. «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» ءوشىپ قالعان، ءدۇدامال جەرىن سايشيال باسقا ءبىر دەرەكتەر نەگىزىندە تولىقتىرىپ، ناقتىلايدى. سونىمەن: «…جانە بارتان-باحادۇردىڭ باۋىرى قۇتۇقى-مۇڭكىردىڭ ۇلى بورتە-بوكە، تاعى ءبىر ءىنىسى قۇلان-باحادۇردىڭ ۇلى ەكە-سەرەن، كەنجە ءىنىسى تاۋدان-وتشىگەننىڭ ۇلدارى باستاعان…»
سەگىزىنشى كۇرەن – تەمۋجىننىڭ نەمەرە تۋىسى، مۇڭگەدۋ-قيان ۇلى وڭعۇر باستاعان شانشىعۇت جانە باياۋىت رۋلارى.
توعىزىنشى كۇرەن – ەسۋگەي-باحادۇردىڭ تۋعان ءىنىسى دارىتاي-وتشىگەننىڭ جاساعى، ەسۋگەي-باحادۇردىڭ اعاسى نەكۇن-تايشىنىڭ ۇلى قۇشاردىڭ جاساعى جانە ءدالۋ باستاعان قاۋىم جانە دۋلات، ساقايىت-كەرەي، نۇكۇز-قۇرقان، ەجىن-دارلەكىن رۋلارى.
ونىنشى كۇرەن – بارتان-باحادۇردىڭ ءىنىسى قۇتۇلا-حاننىڭ ۇلى جوشى، وزىنە قاراستى بارلىق بودانى جانە جاقتاستارىمەن.
ون ءبىرىنشى كۇرەن – قۇتۇلا حاننىڭ كەنجە ۇلى التان-وتشىگەن، بارلىق باعىنىشتى اسكەرىمەن.
ون ەكىنشى كۇرەن – داكي-باحادۇر، ءوزىنىڭ كۇنعيات رۋىمەن جانە سۋقان رۋى.
ون ءۇشىنشى كۇرەن – شونەس رۋى.
تەمۋجىن دالايحاننىڭ وسى ارادا اتالعان جانە بۇرنادا كورىنىس بەرگەن بارلىق جۇرتى – جيىنى وتىز ءۇش رۋدان قۇرالعان ەكەن. (اتاپ ايتقاندا: بورجىگىت-قيات، جالايىر، تارعۇت، بارلاس، ماڭعىت، ورونار، قونقوتان، سۇكەگەن، نەگۋدەي، ولقۇنۇت-قوڭىرات، يكەرەس-قوڭىرات، نۇياقىن، قورالاس، دۇربەن، بارىن، كەنەگەس، ارۋلات، ۇراڭقاي، باياۋىت، جۇركىن، شانشىعۇت (شانىشقىلى) ، بەسۇت، تايجۋىت، قادارقىن، بۋدات، قۇرقىن-نۇكۇز، ەجىن-دارلەكىن، كۇنعيات، دۋلات، سۋقان، شونەس، جىرقىن-كەرەي، ساقايىت-كەرەي…) كەيبىر شاعىن اتالار تۇتاسىمەن، تۇگەل، كوبىنە-كوپ ۇلكەندى-كىشىلى رۋ-تايپالاردىڭ الدەنەندەي بولشەگى، جارقا-جارماعى. ياعني، بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ توڭىرەگىنە تارتىلعان جۇرت اۋەل باستان-اق رۋلاس، تايپالاس تۋىستىق نەگىزىندە ەمەس، مۇددەلەس، تىلەكتەس، ماقسات بىرلىگى ورايىندا ۇيىسقان.
جيناقتاپ كەلگەندە، بالكىم، «قاستەرلى شەجىرەدە» ايتىلعانداي، بۇكىل ۇلىستاعى جاراقتى الامان وتىز مىڭعا تارتار، الايدا، مايدان شەبىنە شىعىپ، توسقاۋىل قۇرعان ون ءۇش كۇرەن، ايتتىق، ون-ون ەكى مىڭ مولشەرىندە بولۋعا تيىس، ءتىپتى، وعان جەتپەۋى دە ىقتيمال.
قانتوگىس ۇرىس وتكەرىلگەن دالان-بالجۇت ناقتى قاي تۇس ەكەنى بۇگىندە بەلگىسىز. ۇقساس اتاۋلى جەرلەر ۇشىراسادى، بىراق ءدال ءوزى ەمەس. زادى، ول دا قاي تاۋدىڭ قانداي جۇلگەسى ەكەنى ۇمىتىلعان بۇرقان-قالدۇننىڭ تۇستىك، نەمەسە تۇستىك-شىعىس ەتەگى.
قىتاي تاريحشىسى تۋ تسزي دالان-بالجۇت اتاۋىنا انىقتاما جاساعان. دالان – دالا، ال بالجۇت – تۇستىك بەتكەي، تۇستىك تاراپ دەگەن ءسوز دەيدى. «دالان» مەن «دالانىڭ» ۇيلەستىگىنە كۇمان جوق، سونىمەن قاتار، قازىرگى قازاق تىلىندە «دالان» («دالاڭ») ءدال وسى قالپىندا ساقتالعان: اشىق جەر، الدەبىر مەكەن، نىساننان شىعا بەرىس، سوندا «دالان-بالجۇت» – الدەنەندەي تاۋ، ساي، شاتقالدىڭ اۋزى، تۇستىك بەتتەگى جازىق الاڭقاي بولادى. شىنىندا دا، تەمۋجىن ءوزىنىڭ شەكتەۋلى اسكەرىن ەلدىڭ ىشكى ايماعىنا باستار جولداعى كەڭ سايدىڭ شىعا بەرىسى، تاۋ ەتەگىنە ورنالاستىرۋى ابدەن قيسىندى.
تەمۋجىننىڭ ۇلىسىن ءبىرجولا جەرمەن-جەكسەن قىلۋ ماقساتىمەن ۇدەرە اتتانعان جامۇقا-شەشەن بۇدان بۇرىن تالاي مايدانعا تۇسكەن، تاجىريبەلى ءارى اسا دارىندى قولباسى بولعانى انىق. بۇل رەتتە وتكەندەگى مەركىت جورىعىن ەسكە الۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. جامۇقانىڭ اسكەري-ستراتەگيالىق جوسپارى بويىنشا قيمىلداعان ۇشتىك وداق مەركىت ۇلىسىنا تاقاۋ، ۇرىمتال مەجە – وڭتۇستىكتەن شابۋىلدامايدى. اسكەر جيىنى بەلگىلەنگەن تۇستىك-شىعىس بەتتەن توتەلەي تارتىپ، ارنالى وزەننەن سال بايلاپ ءوتىپ، مەركىت قونىسىنا قاق ورتادان كەلىپ تيگەن. جاۋ كۇتپەگەن جۇرتتى تۋ-تالاقاي قىلىپ، بۇكىل ۇلىستى قاق ايىرعان. قىرىلعاننان قالعانى باس ساۋعالاپ، تەرىستىك بەت – بايكولدىڭ شىعىس تارابى، بارعۇجىن-توقىمعا قاراي بوسقىن تاپقان ۋدويىت، ۇباس رۋلارىن وكشەلەپ قۋعىنداماي، ات باسىن تۇستىككە بۇرادى دا، توبىنان ءبولىنىپ، قاماۋدا قالعان قاعات رۋىن ءبىرجولا قيراتادى. تەمۋجىنگە قارسى تۇتقيىل مايدان اشقان، شالت قيمىلداعان جامۇقا ءداپ وسىلايشا، جاڭا ۇلىستىڭ ورتالىق ورداسىنا تۋرا اتتانعانىن كورەمىز. تەمۋجىن بار اسكەرىن تولىق جيناقتاپ ۇلگەرمەگەن، الايدا ەل ىشىنە ەنگىزبەي، سىرتقى دالاڭدا قارسى الادى.
ايتتىق، ساقاراداعى سوعىس تاسىلىندە ورتالىق قول، وڭ قانات، سول قانات بار، تۇتقاۋىل، توسقاۋىل شەرىك تاعى بار. جەر ىڭعايىنا قاراي، شەپتى تۇزەم قۇرىپ، نەگىزگى ءۇش جاساق قاتارلاسا، قالعان قۇرامالار قاباتتاسا، قالقالاسا ورنالاسپاق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اشىق مايدان. تەمۋجىن دالان-بالجۇتتا ءوز اسكەرىن مۇلدە باسقاشا جاساقتايدى. اتاپ كورسەتىلگەندەي، كۇرەن تاسىلىمەن جانە ءار كۇرەندى جەكەلەي. ون كۇرەن قاراما-قارسى، مايدان وتىنە شىعادى، ءۇش كۇرەن ەكىنشى قاتاردا ورايلى كەزەگىن كۇتەدى. جانە جازىلا جايىلماعان. ون ءۇش كۇرەن ون ءۇش شەڭبەر قۇرىپتى. مىنگەن اتتارىن كۇرەننىڭ ىشىنە ماتاستىرىپ، بار قارۋىن سايلاپ، جاۋ بەتىندە جاياۋ تۇردى دەيدى.
توتەلەي تارتقان جامۇقا الاۋىت-تۇراۋىت دەگەن بيىك قىرقادان اسىپ، دالان-بالجۇتقا كەلگەندە، وسىنداي، كۇتپەگەن توسقاۋىلعا ۇشىرايدى. «ۇرىستا تۇرىس جوق» دەگەن، ءۇش تۇمەن – وتىز مىڭ اسكەر وزدەرىنەن ءۇش ەسە كەم اعايىنداس جۇرتقا قارسى لاپ قويادى. شىنىندا دا اعايىنداس. قالىڭ قيات تا، قالعان رۋلار دا قاق جارىلعان، اتالاس تۋىستاردىڭ اراسى اجىراعان، ەكى تاراپتا دا قوڭىرات پەن دۇربەن بار، قورالاس پەن نۇياقىن، بارىن مەن بارلاس بار، قالعان جۇرتتىڭ دا ناسىل-تەگى بىردەي.
ۇرىس مەيلىنشە تاباندى، ايرىقشا قاتال بولادى. (ي.بەرەزين دالان-بالجۇت ۇرىسىن باستان-اياق تاپتىشتەپ سىپاتتاعان. تەمۋجىن ءوز جاساعىنىڭ ءبىر شالعايىن جاۋدىڭ اتتى اسكەرى وتە الماس قالىڭ جىنىسقا تىرەپ، ەكىنشى شالعايىن اربالارمەن بەكىتتى. ەكى قاناتقا اۋىر جاراقتى اتتى قوسىنداردى قويىپ، وندىق، جۇزدىككە بولىنگەن تاعى ءبىرشاما اتتى جاۋىنگەردى ارتقا، مايداننىڭ سىرتىنا ورنالاستىردى… تايجۋىتتار بەس لەك قۇرىپ، كەڭ كولەمدى شابۋىلعا شىقتى… تەمۋجىننىڭ اسكەرى دۇشپانىن ءبىر ورىندا، ساداق وعىن جاۋدىرىپ، نايزالارىن سايلاپ، شەپتەرىن بۇزباعان قالپىندا قارسى الدى… وسىنداي جاعدايدا تايجۋىتتار اۋىر شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى سەرپىلگەن ەدى… دەپ جازادى. بەرەزيننىڭ ناقتى قانداي كۋالىك، دەرەكتەرگە سۇيەنگەنى بەلگىسىز. زادى، سول زامانداعى ۇيرەنشىكتى سوعىس ءتاسىلىن ويشا بۇرىپ، دالان-بالجۇت شايقاسىنا تەلىگەن سياقتى. قايتكەندە دە شىندىقتان تىم الىس ەمەس.) قانتوگىستى مايدان ەرتەدەن كەشكە دەيىن سوزىلسا كەرەك. مۇندايدا ەجەلگى تاريحشىلار «ەكى جاق تا ەرلىك پەن قايراتتىڭ وزگەشە ۇلگىسىن كورسەتتى، ەكى جاق تا جەڭىسكە لايىق ەدى» دەپ جازاتىن. ال ءدال وسى رەتتە – دالان-بالجۇت ۇرىسىندا ناقتى كىم جەڭگەنى ەكى ءتۇرلى ايتىلادى.
«جيناقتى تاۋاريح»، «اۋليە جيھانگەر» مەن «يۋان شي» – شىڭعىس حان جەڭىسكە جەتتى، جامۇقانى قيراتىپ سالدى دەپ ايتقان. ال «قاستەرلى شەجىرە» كەرىسىنشە، جامۇقا باسىم ءتۇستى دەپ اتاپ كورسەتەدى. جالپى، «قاستەرلى شەجىرەدە» شىڭعىس حاندى مۇمكىندىگىنشە كەمىسىتە بەينەلەۋ سارىنى بار. سونىمەن قاتار، اتالمىش رەسمي تاۋاريحتار ۇلى جيحانگەردى كوتەرە سىپاتتايتىنى تاعى راس. اقيقاتىندا، شىڭعىس حان، قاي تۇرعىدا كەمىتكەنمەن دە ويسىراپ تومەندەمەيدى، قالاي كوتەرسەڭىز دە اسقارالى بيىگىنەن اينىمايدى. مۇنداي ەكى تاراپ كۇماندى جاعدايدا سول بەلگىلى وقيعامەن شەكتەلىپ قالماي، الدىڭعى سەبەپ، كەيىنگى سالدار ءوزارا شەندەستىرىلىپ، جالعاس جانە قاباتتاس وقيعالار بەزبەنگە سالىنۋعا تيىس. ءبىز شىڭعىس حاندى قالاي ماداقتاساق تا ارتىق ەمەس دەپ بىلەمىز، ايتكەنمەن، ءدال وسى، دالان-بالجۇت ۇرىسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعانى انىق. ۇتىلىس سەبەبى تۇسىنىكتى – جامۇقا تۇتقيىلدان شاپتى، تەمۋجىن ءوزىنىڭ بار كۇشىن جيناقتاپ ۇلگەرمەدى. سونىڭ وزىندە بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ قولباسىلىق ايرىقشا دارىنى، ەرلىك، جاۋىنگەرلىك بولمىسى انداعايلاپ تۇر. شاپقان جاۋدىڭ ەل ىشىنە بويلاپ ەنۋىن كۇتپەي، اسىعىس قارسى اتتانۋ، قولايلى ديسپوزيتسيا، جانە ۇرىستىڭ ازشىلىق ءۇشىن ەڭ تيىمدى نۇسقاسى – كۇرەن ءتاسىلىن تاڭداۋ – وسىنىڭ ءبارى دە بۇل كەزدەگى تەمۋجىننىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، ءوز زامانىندا جەر الەمنەن وزىق دالالىق اسكەري ءىلىمدى جەتە مەڭگەرىپ ۇلگەرگەنىن ايعاقتايدى.
سانى ءۇش ەسە باسىم، ول دا سوعىس ونەرىنە جەتىك قولباسى باستاعان جانە جاۋجۇرەك الامانداردان قۇرالعان قالىڭ قولمەن قارجىسا شايقاسىپ، قىرىلسا دا بەرىسپەي، بىراق سەلدىرەپ توزعان ون ءۇش كۇرەن ىعىسا شەگىنىپ، ءتارىزى، تىم الىس ەمەس، تاقاۋ سىرتتاعى تار شاتقالعا يىق تىرەي بەكىنەدى. ونان وزەنىندەگى جارعانا شاتقالى دەپ ناقتىلايدى «قاستەرلى شەجىرە» مەن «التىن توپشى». ەسەبى، دالان-بالجۇت تا وناننىڭ جاعاسىنا تاقاۋ بولعان، البەتتە، تومەنگى، نەمەسە ورتا اعىسى ەمەس، باستاۋ بولىگى، ياعني، مانا ايتقانىمىزداي، بۇرقان-قالدۇننىڭ ەتەگى، نەمەسە جاقىن توڭىرەگى. ەجەلگى سوعىستار تاريحىنان بەلگىلى، تار قىلى، تەرەڭ شاتقالدا ءجۇز كىسى مىڭعا قارسى تۇرا الادى، ال بىرەر مىڭ قارۋلى جاساق – الدەنەشە تۇمەنگە. تار جەردە كوپتىك كادەگە اسپايدى، تەك ەرلىك پەن تاباندىلىق قانا بەلگىلى ناتيجەگە جەتكىزبەك. جامۇقا جارعانا شاتقالىنا بەرىك بەكىنگەن تەمۋجىندى قايتكەندە دە الا الماعانىن كورەمىز. ايتكەنمەن، ۇلكەن مايداندا جەڭىسكە جەتكەنى، جاڭا ۇلىستىڭ قارۋلى كۇشتەرىن ولشەۋسىز شىعىنعا ۇشىراتۋى تاعى كۇمانسىز. بالكىم باستاپقى قاندى قىرعىننان تەمۋجىننىڭ جانكەشتى جاساعىنىڭ ۇشتەن ءبىرى، ءتىپتى، بەستەن ءبىرى عانا امان شىققان شىعار. ايتسە دە، جامۇقانىڭ ەڭ سوڭعى سەرپىنى ناتيجەسىز اياقتالادى. تەمۋجىننىڭ قاتارى سەلدىرەگەن قۇرىش جاساعى بەرىسپەدى. جامۇقا ۇلىستىڭ جيىن ورتاسىنا وتە المادى. ەرتەسىنە مە، ارعى، نەمەسە ودان سوڭعى كۇنى مە، ماعناسىز شابۋىلدى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولىپتى.
«جەڭىس بىزدىكى. ونى جارعانا شاتقالىنا قۋىپ تىعىپ، قايتا شىقپاستاي قىلدىق!» – دەپتى ماساتتانعان جامۇقا. اندالىق انت باياعىدا ادىرا قالعان. جامۇقا-شەشەن تەمۋجىننىڭ شىپاسى ءبىتتى، ەشقاشان ەڭسە كوتەرە المايدى دەگەن سەنىممەن ات باسىن كەرى بۇرىپتى.
جالعاس وقيعالار
جامۇقا-شەشەن جەڭىسكە جەتتى. سونىمەن قاتار، ويسىراعان، ەڭ ۇلكەن جەڭىلىس، اقىر تۇبىندە ەل-جۇرتىنان ايىرىپ، باسىن جويعان قاتەرلى، تايعاق قادامى دا وسى دالان-بالجۇتتان باستالعانى انىق.
جامۇقا قايتار جولىندا وراي شاۋىپ، قارۋلى ازاماتى تۇگەلدەي تەمۋجىن جاساعىنا كەتكەن شونەس رۋىن قىرعىنعا ۇشىراتادى. ءتارىزى، جاسى كەلىپ، كۇشى قايتقان، سوندىقتان دا ۇرىستان تىس قالعان، كورنەكتى دەگەن جەتپىس ادامىن تىرىدەي، جەتپىس تايقازانعا قايناتىپ، ازاپتاپ ولتىرەدى. جالعىز شونەس ەمەس، تەمۋجىن ۇلىسىنا تيەسىلى تاعى ءبىرتالاي جۇرت جازاعا تارتىلعانى بايقالادى. وتكەن جىلى عانا، ەل ايرىلعان تۇنگى كوشتە ءوزىن تاستاپ شىققان شاقان-ۇبانى ءولتىرىپ، كەسىلگەن باسىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ، سۇيرەتىپ اكەتەدى. بۇل – نەگۋدەي رۋى. ەل اعاسى شاقان-ۇبانىڭ اسكەر جيىنىنا ۇلگەرمەي قالعانىن كورەمىز. جامۇقانىڭ قاھارىنا ۇشىراعان وسى ەكى رۋ عانا بولماسا كەرەك.
ىلكىدەگى مايداننان تىس بەيبىت جۇرتتى قىرعىنعا تۇسىرگەن مۇنشاما قاتالدىق الىس-جاقىن اعايىن جۇرتتى ۇركىتكەنىمەن، ءبىرجولا بۇقتىرا المايدى. كەرىسىنشە، تاباندى مەن تايعاقتىڭ اراسىن اجىراتقان سىن-بەزبەن بولعانىن كورەمىز. كەلەشەك شىڭعىس حاننىڭ اتقا مىنگەننەن بەرگى ەڭ اۋىر، الماعايىپ كەزەڭى.
سىرا، جەڭىلىستىڭ العاشقى جىلى، تەمۋجىن ۇلىسىنداعى كەيبىر اعايىندار جازدىق-جاڭىلدىق دەپ، كەشۋ سۇراپ، جامۇقاعا قايتادان بارىپ قوسىلعانى بايقالادى. ماسەلەن، تەمۋجىننىڭ ەڭ جاقىن اعاسى دارىتاي-وتشىگەن. بالكىم، شەجىرەدە تاڭباعا تۇسپەگەن تاعى بىرقانشا جۇرت.
سونىمەن قاتار، جامۇقانىڭ قاھارىنان عانا قايمىعىپ، ازىرشە تەمۋجىن ۇلىسىنىڭ شەگىندە قالعان كەيبىر اتالى تۇلعالار ءوزىن مۇلدە بوستان ۇستاپ، باسبۇزارلىق شەگىنە جەتكەنىن كورەمىز. مۇنىڭ ايقىن مىسالى – جۇركىن رۋىمەن اراداعى كيكىلجىڭ بولدى. «قاستەرلى شەجىرەدە» تاپتىشتەپ باياندالاتىن جانە «يۋان شي» مەن «اۋليە جيحانگەردەن»، ءتىپتى «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» وزىنەن قاقاس قالماعان، سىرتتاي قاراعاندا تىم ەلەۋسىز جانە تۇسىنىكسىز، ءمانسىز بۇل وقيعانىڭ ءتۇپ تامىرى تەرەڭدە جاتقان. سالدارى دا سويقان بولىپ شىعادى.
جۇركىن – بىزگە بۇرنادان بەلگىلى ۇكۇن-بارقاق ۇرپاقتارى باستاپ، ءار تاراپ اعايىندار ۇيىسقان، قوعامى شەكتەۋلى، بىراق قارىمى قاتتى، جاۋىنگەر رۋ بولاتىن. وسى تۇستا تەمۋجىننىڭ شوبەرە باۋىرلارى تايجۋ مەن ساشى بەكتىڭ عۇزىرىندا. بۇلار دا قابۇل حان ۇرقى. سوندىقتان تەمۋجىنمەن تەرەزەسى تەڭ. ۇلكەن ۇلدان تاراعان سەبەپتى، وزدەرىنىڭ مارتەبەسىن ارتىعىراق ساناعان. تەمۋجىندى حان كوتەرىسكەنىمەن دە، بارلىق ۋاقىتتا «ۇزىن ارقان» ساياساتىن ۇستانعانى بايقالادى. راس، دالان-بالجۇتتا ەكى كۇرەن جاساقتاپ، قايتپاي سوعىسقان. ەندى، تەمۋجىن السىرەپ، بەزبەننىڭ باسى دىرىلدەپ تۇرعان شاقتا مۇلدە ەركىنسىپ كەتىپتى. قايتكەندە دە ەڭ جاقىن ءارى قاۋمەتى زور اعايىن، ۇلىستىڭ ۇيتقىسى بولۋعا تيىس ساناۋلى سەرەكتەر قاتارىندا.
العاشقى سوققىدان ءبىرشاما وڭالىپ، ەل-جۇرت قايتادان ەڭسەلەنە باستاعان ءبىر مەزەتتە، ءتارىزى، ويسىراعان ۇرىسقا تەتە، نەمەسە ودان كەيىنگى جىل، تەمۋجىن ونان بويىنداعى ەمەندى-توعايدا جۇركىن كوسەمدەرى ساشى بەك پەن تايجۋ ەكەۋىنىڭ وردا-ۇيەلمەنىمەن جۇزدەسە قاۋىشىپ، جاراستى قوناقاسى بەرمەك بولادى. وقيعا بارىسىنان كورىنگەندەي، جالپىعا ارنالعان ءدۇبىرلى توي ەمەس، تەك بورجىگىت پەن جۇركىن عانا قاتىسقان، ىنتىماق، بىرلەستىك ورايىنداعى مەرەكەلى كەڭەس. الايدا، ءبارى كەرىسىنشە شىعىپتى.
زادى، بۇعان دەيىن دە ەكى ارالىقتا سىز بار. ايتكەنمەن، العاشقى جانجال كەسىرلى قاتىندار تارابىنان تۇتانادى. البەتتە، مۇنداي وتىرىستىڭ ءوز ءراسىمى بولادى. داستارقان سالتاناتى قىمىز قۇيۋدان باستالماق. العاشقى زەرەن وگەلىن-ايكەگە تارتىلادى. سودان سوڭ تەمۋجىنگە. ساشى-بەك پەن تايجۋعا. كەلەسى رەتتە رۋ اعاسى ساشى-بەكتىڭ تۋماعان، ۇلكەن شەشەسىنە (راشيد-اد-دين; ال “قاستەرلى شەجىرە” بويىنشا – ايەلى ەبەگەيگە) . ودان كەيىن ساشى بەكتىڭ تۋعان شەشەسى قورىجىن-قاتىن جانە كىشى شەشەسى قوعۇرشىن-قاتىن… (قاتارلاس نۇسقادا الدىڭعىلارعا جەكەلەي، ءبىر-بىر سابا، كەيىنگى ەكەۋىنە ورتاق ءبىر سابا قويىلعان.) مىنە، وسى كەزدە ەكى كەمپىر كۇتپەگەن جانجال شىعارىپتى. بىزگە نەگە ايرىقشا ىزەت كورسەتىلمەدى، جەكە-جەكە سابا تارتىلىپ، قىمىز دا الدىمەن قۇيىلۋى كەرەك ەدى دەپ. ايقاي-شۋمەن توقتالمايدى، تەمۋجىن ورداسىنداعى داستارقان ءمازىرىن باسقارىپ جۇرگەن باۋىرشى شىكىگۇردى تاياقپەن سالىپ قالادى. سوندا ۇلىق ساناتىنداعى قارت قىزمەتشى: «ەگەر ەسۋگەي-باحادۇر مەن نەكۇن-تايشى ءتىرى بولسا، مەن مۇنشاما ءجابىر كورمەس ەدىم عوي!..» – دەپ جىلاپتى. وسىنداي ءسوزدى ەستي تۇرا، تەمۋجىن سابىر ساقتاعان ەكەن. سونىمەن، ەكى كەمپىرگە ەكى سابا قويىلىپ، وتىرىس قالىپتى جاعدايعا تۇسكەندەي كورىنەدى.
بۇل جيىننىڭ ءتارتىپشىسى بەلگۇتاي ەكەن. جۇركىندەر جاعىنان بورى-بوكە بەلگىلەنگەن. بەلگۇتاي كەرمەدەگى اتتاردى قارايلاپ شىققاندا، جۇركىن توبىنداعى، قاتاعان رۋلى قاداعىداي دەگەن كىسى الدەبىر اتتىڭ شىلبىرىن شەشىپ جاتقانىن كورىپتى. ۇرىنى ۇستاپ الىسادى. وسى ارادا بورى-بوكە ءوز كىسىسىنە ارا تۇسەدى دە، بەلگۇتاي ەكەۋى سالعىلاسىپ قالادى. كەنەت بورى-بوكە قىلىشىن سۋىرىپ، بەلگۇتايدى يىعىنان جارالاپتى. بىراق بەلگۇتاي قارۋ قايىرمايدى. بۇل ەكى ورتادا جوسىقسىز جانجال ءجايى داستارقان باسىنداعىلارعا جەتىپتى. كەۋدەسى زور تۋىستارىمەن بىرگە، سايالى اعاش تۇبىندە تويلاپ وتىرعان تەمۋجىن اتىپ تۇرىپ، جارادار بەلگۇتايعا جەتەدى. «بۇل نە سۇمدىق!؟» – دەپتى. شاتاقتىڭ ءمان-ءجايىن ايتا كەلە، بەلگۇتاي: «ەشتەڭە ەتپەس. اعا، مەن ءۇشىن ءباتۋالاسىپ تابىسىپ جاتقان باۋىرلاردىڭ شىرقى بۇزىلماسىن!..» – دەيدى. بۇل ءسوز ىزا بۋىپ تۇرعان تەمۋجىنگە وتپەسە كەرەك. يىعىنان قان ساۋلاعان بەلگۇتايدىڭ ەندىگى ايتقان: «جاراقات جەڭىل، مىنە، ەشقانداي قاتەرسىز، سىرتقى سىزات»، – دەگەن ءسوزىن حانىنان ارمەن اشۋعا مىنگەن نوكەرلەر دە تىڭدامايدى. ەكى توپتا دا قىمىزدىڭ بۋى بار. جاپپاي توبەلەس باستالادى.
بەيبىت جاعدايدا قارۋ كوتەرۋ ۇلكەن قىلمىس سانالعان. ەكى جاق جالاڭ جۇدىرىقپەن، قولعا تۇسكەن تاياق، ءتىپتى سابادان سۋىرىپ العان پىسپەكپەن ۇرعىلاسىپ كەتەدى. اقىرى، ءوز قونىسىندا وتىرعان، سانى دا باسىم تەمۋجىننىڭ جاساۋىلدارى جۇركىن توبىن جاعالاي تومپەشتەپ، قۋىپ شىعادى. جانجالدىڭ اۋەلگى ءتۇتىنىن قوزداتقان ەكى كەمپىر جەڭگەن جۇرتتىڭ قولىندا قالىپتى.
ەرتەسىندە، الدە ارعى كۇنى كەسىرلى قوس كەمپىر ءوز كۇرەندەرىنە قايتارىلادى. ەكى ارالىقتا سابىلعان شاپقىنشى ءجۇرىپ، جاۋشىلار تىنىمسىز الماسىپ، اقىرى ءبىتىم جاسالعانداي كورىنەدى. جۇركىندەر تەمۋجىن ۇلىسىنان ءبىرجولا اجىراپ كەتپەيدى، باسقاعا قوسىلمايدى، بىراق قاناتتاس وتىرىپ-اق ىرگەسىن بولگەنى انىق اڭدالادى.
وسى العاشقى، الماعايىپ جىلداردا تەمۋجىن قاتارى سەلدىرەپ، قادامى قىسقارعانىمەن، مۇلدە قاۋقارسىز ەمەس، قايىرا سوققىدان عانا ساقتانىپ، قولدا بار كۇشىمەن ءتاس-تۇيىن وتىرسا كەرەك. باس امان، وردا ورنىندا، ويسىراعان جۇرتى جاراسىن ەمدەپ، جاعاسىن وڭداي باستاعان.
مىنە، ءدال وسى كەزدە قۇدىرەتتى كەرەي حاندىعىندا، سوڭعى ەلۋ جىل بويىندا ادەتكە ەنگەن كەزەكتى بۇلعاق باستالادى.
اقىلى كەلتە، مىنەزى بايلامسىز توعرىل حان ۇلىستىڭ ءبىر بولىگىن بيلەپ وتىرعان ءىنىسى ەركە-قارامەن سىيىسپاي قالىپتى. مۇندايدا وكتەم اعادان جولى كىشى بوداننىڭ نە كۇتەرى بەلگىلى. توعرىل حاندىققا وتىرار-وتىرماستا بىرگە تۋعان باۋىرلارىن دا، اكەسىمەن اعايىنداس ۇلكەن اعالارىن دا اياماعان. سەبەپتى، سەبەپسىز قانشاما قان توككەن. ەركە-قارا وسى ەسكىلىكتى جاعداي ەسىنە ءتۇسىپ، نايمان ينانىش-بىلگە حانعا قاشادى. جالاڭاش-جالپى ەمەس، ءوز عۇزىرىنداعى جاراقتى جاساعىمەن.
كەرەيمەن بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ، قاشاندا باقتالاس، بىراق سوڭعى وتىز-قىرىق جىل ورايىندا بەيبىت وتىرعان نايمان ۇلىسى ۇتىمدى جاعدايدى قالت جىبەرمەپتى. حانى باستاپ، قالىڭ اسكەر شىعارادى. البەتتە، قانشاما جاساعىمەن، ەركە-قارانىڭ ءوزى دە قايىرا اتتانعان. تاريحي جازبالاردا ۇلكەن ۇرىس تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق. زادى، قاراۋىنداعى جۇرتى دا شىدامنىڭ شەگىنە جەتكەن، ۇرىس-سوعىسسىز-اق تۋما حانىنان جەرىپ شىقسا كەرەك. توعرىل باس ساۋعالاپ، ازعانا جاساۋىلىمەن، جەتىسۋداعى قارا-قىتاي حاندىعىنا قاشادى.
اياعى تۇسالىپ وتىرعان تەمۋجىننەن ەشقانداي كومەك جوق ەدى. سونداي-اق، تەمۋجىننىڭ ءوزى دە بۇرنادا قۋاتتى قامقورشى، قازىر دە قاجەتتى قولداۋىن ىرىكپەسى انىق، ەڭ سەنىمدى سىرتقى كۇشتەن ايرىلدى.
الايدا، ءتاڭىرى ءوزىنىڭ تاڭبالى پەندەسىن نازارىنان تاستاماپتى. جانە بۇل – بارلىق بەرەكەنىڭ باسى عانا ەكەن.
توعرىل تاقتان تايىپ، كەرەي ۇلىسىنىڭ بيلىگىنە بىرگە تۋعان ءىنىسى ەركە-قارا كەلگەننەن كەيىن، ەكىنشى ءبىر ءىنى، تاڭعۇت بەتتەگى ايماق ءامىرشىسى كەرەيتاي (جاقاعامبۋ) ، ول دا قاتەر ەلەسى قۋىپ، تۇڭقايىت، تۇمەن-تۇبەگەن جانە كەرەيدىڭ تاعى ءبىر اتالارى بار – كوپ جۇرتىمەن تەمۋجىنگە كەلىپ قوسىلادى. بۇل – تىڭ تىنىس تاپقان تەمۋجىن ۇلىسى اۋىر سوققىدان ءبىرجولا وڭالا باستادى دەگەن ءسوز ەدى. وڭالعانى سونشاما، السىرەگەن ەلدى ودان ارمەن جانىشتاماق بولىپ اتتانعان، كەڭ كولەمدى مەركىت شاپقىنىن وڭاي تويتارادى.
وسى شامادا جامۇقا ۇلىسىندا ىشتەي بوجىراۋ باستالعان. قاتال عانا ەمەس، تايعاق مىنەزدى، امال-ايلاسى مەن ارامدىق، ايارلىعى قابات جۇرەتىن جامۇقانىڭ جاقىن ۇلىقتارىنىڭ ءبىرازىنىڭ ىجداعات، ىقىلاسى ازايىپ، كوڭىلىن كۇمان جايلاعان. قاراشى كوپ جۇرتتىڭ مەسەلدەسى قايتقان. امالسىزدان ارعى بەتتەگى تەمۋجىنمەن سالىستىرادى. دۇنيەگە قىزىقپايتىن جومارت، كەز كەلگەن ۇلكەن، كىشىمەن ءتىل تابىسا الاتىن جۇعىمدى، الدى كەڭ، الىمى زور، قاتال بولسا دا عادىل، شيىرتپاقسىز تۋراشىل، وزگەشە تالايى نۇر ءجۇزى مەن وتتى كوزىنەن تانىلىپ، ەر كوڭىلى، ءمارت مىنەزى انداعايلاپ تۇرعان تەمۋجىننىڭ بيلىگىنەن اتاعى زور ەكەن.
ەندى جامۇقانىڭ جۇرتىنداعى، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ عۇزىرىنداعى، امىرشىگە سەنىمى از، جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن كەلەشەك باراقاتىن ويلاعان كەيبىر بەلگىلى بەكتەر تەمۋجىن ۇلىسىنا قاراي ويىسا باستايدى.
ەڭ الدىمەن، ءساتتى كەزەڭىن تاۋىپ، ۇرۇت جۇرشەداي مەن ماڭعىت قۇيىلدار وتەدى، ۇرۇت، ماڭعىت رۋلارىنىڭ وزدەرىنە تيەسىلى قانشاما جۇرتىن قوسا كوشىرىپ. سوقتالداي جەتى ۇلى، بارلىق قوڭسى-قولاڭىمەن قونقوتان موڭلىك كەلەدى. باياعىدا ەسۋگەي-باحادۇر ارتىندا قالىپ بارا جاتقان بالا-شاعاسىن تاپسىرعان موڭلىك قوي. كوپ ۇزاماي، جالپى دۇرمەكپەن ول دا تايجۋىتتارعا بارىپ قوسىلعان. ەندى قۇلدىق ۇرىپ وتىر. تارشىلىق جاعدايداعى تەمۋجىن ەشكىمنىڭ دە وتكەندەگى كىناراتىن بەتىنە باسپايدى. قابىل، قۇپ الىپتى. باياعى، تەمۋجىننىڭ تايجۋىت بۇعاۋىنان قۇتىلۋىنا سەبەپ بولعان سورقان-شيرا جەتەدى، جىلاۋقان، شىمباي دەگەن جاۋجۇرەك ەكى ۇلىمەن. قايتادان كەلىپ قوسىلعان ەجەتتەس، ەنشىلەس اعايىن، ەسكى تانىستارىمەن قاتار، بۇرنادا سىباي قونباسا دا، ەندىگى تاعدىرىن تەمۋجىن ۇلىسىمەن بايلانىستىرعان كولدەنەڭ جۇرت قاتارى وسى اتالمىش كىسىلەرمەن شەكتەلمەسە كەرەك.
«جيناقتى تاۋاريحتا»، «يۋان شي» مەن «اۋليە جيھانگەردە» تاڭباعا تۇسكەن ءبىر عانا وقيعا.
تەمۋجىن اجەپتاۋىر اسكەرىمەن قاماجاۋ اڭشىلىق كەزىندە، تايجۋىت بىرلەستىگىنەن، ولار دا اۋعا شىققان ءتورت ءجۇز الامانمەن ۇشىراسىپ قالادى. بەيبىت زامان، كەڭ دالانى كوپتەسىپ، كومەكتەسىپ، بىرگە قورشالاپ، مول ولجاعا كەنەلىپتى. كەلتە اڭشىلىق جونىمەن سالت جۇرگەن تايجۋىتتار كەشكە قاراي ءوز قونىسىنا قايتپاق بولعاندا، قازان-وشاعى دا، قوس-كۇركەسى، باسقا قاجەتى دە تۇگەل تەمۋجىن بۇلاردىڭ تەڭ جارىمىن بوگەپ قالادى. وت جاعىپ، ەت اسىپ، كەڭەسىپ، بىرگە تۇنەپتى. ەرتەڭىنە تاعى دا قاماجاۋعا شىعادى، تاعى دا قانشاما قوڭىر اڭ تۇتىلادى. اقىرى، ورتاق ولجانى بولىسكە سالعاندا، تەمۋجىن تايجۋىت توبىنا ەسەسىمەن، ارتىق سىباعا سىيلاپتى. ەندى بۇل كىسىلەر ءوز جۇرتىنا بارعان سوڭ ويلاسىپ، اقىلداسىپ، كوپ ۇزاماي-اق ءتۇپ كوتەرىلە كوشىپ، تەمۋجىننىڭ ۇلىسىنا كەلىپ قوسىلادى. سوندا وسى ءبىرشاما جۇرتتى ءبولىپ اكەلگەن ۇلۇع-باحادۇر تەمۋجىنگە ايتتى دەيدى: «بىز وتاعاسى جوق پاناسىز جەتىم-جەسىر، باقتاشىسى جوق يەسىز تابىن سياقتى ەدىك. ءبىزدى بيلەپ وتىرعان ۇلىقتار جانىمىزدى قيناپ، مالىمىزدى تالاۋدان باسقانى بىلمەدى. ەندى ساعان نوكەر بولۋعا شەشىندىك. ەركىمىز سەنىڭ موينىڭدا، قىلىشىمىز سەنىڭ قولىڭدا. ەندى سەنىڭ دۇشپانىڭ ءبىزدىڭ دە جاۋىمىز بولماق!…» – دەپتى.
پانا، قورعانىش ىزدەپ، تىنىشتىق، بەرەكە تىلەپ، تەمۋجىنگە كەلىپ قوسىلىپ جاتقان جۇرت قاراسى كۇن وزعان سايىن كوبەيە بەرەدى.
پەيىلى كەڭ، شۇلەن، دارقان، ءمارت مىنەزدى تەمۋجىننىڭ قىتىمىر، ساراڭ، راقىمسىز تارعۇتاي-قىرىلتۇق، زودىر، قاتقىل، زاندەم جامۇقادان عانا ەمەس، ءوز تۇسىنداعى، ەل-جۇرت بىلەتىن باسقا دا امىرشىلەردەن ەڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى جانە كەۋدەسى كوتەرىڭكى ازامات اتاۋلىنى ءوز جاعىنا تارتقان ارتىقشا قاسيەتى – كەز كەلگەن كىسىنى ارىداعى تەلىم-تەگىنە، بۇگىنگى اتاق-دارەجە، باي-كەدەيىنە قاراماستان، تەك قانا جەكە باسىنىڭ قاسيەتىنە وراي باعالايتىن عادەت-داعدىسى انداعايلاپ كوزگە تۇسەدى. ەرلىك ءىسى، اڭساعاي بولمىس، اقىل-پاراساتىمەن تانىمال كەز كەلگەن ادام تەمۋجىن ۇلىسىندا ءوزىنىڭ تيەسىلى ورنىن الىپ، لايىقتى مارتەبەگە جەتەتىنى جالپىعا ماعلۇم بولعان. سوندىقتان دا كۇن وزعان سايىن، جەكە باتىر، وركەۋدە جىگىت، سانامالى عانا ەمەس، ۇلكەندى-كىشىلى تۇتاس ءبىر جاۋىنگەر جاساقتاردىڭ تەمۋجىن جاعىنا شىعۋى ادەپكى جاعدايعا اينالىپتى.
سونىمەن قاتار، بەرى كەلىپ، ارى قايتىپ، نەمەسە ارى كەتىپ، بەرى قايتىپ جاتقان جۇرت تا ءبىرشاما بولعان سياقتى. تەمۋجىن مۇنداي تولقىمالى توپتاردى اۋەلدە كەشىرەدى، كەيىندە، ابدەن كۇش العان كەزىندە وپاسىز ساتقىن رەتىندە تيەسىلى جازاعا تارتىپ وتىرعانىن كورەمىز. ال ازىرشە كۇش جيناپ قانا جاتقان.
كوپ ۇزاماي-اق ءساتتى وقيعالار تىزبەگى باستالادى. مۇنىڭ ەڭ العاشقىسى – باعزىدا وكتەم، بولاشاقتا وداقتاس كەرەي ۇلىسىنداعى بۇلعاق تيىلىپ، ەل بيلىگىنە توعرىل حاننىڭ قايتىپ ورالۋى بولدى.
سىرتقى قىسىم، ىشكى تەپكىن ناتيجەسىندە اتا تاعىنان ايرىلعان توعرىل 1190 جىل شاماسىندا جەتىسۋعا قاشىپ ەدى عوي. قارا-قىتاي پاتشالىعى. ەجەلدەن-اق الىس-بەرىسى، ساۋدا-ساتتىعى بار، ەلشى جۇرىسكەن، جاقسى قاتىناستا بولعان تۋىسقان ۇلىس. مۇندا وردالى جۇرتىنان نەبارى الپىس جىل بۇرىن ءبولىنىپ كەتكەن قارا-كەرەي بار. ورتالىق دالادان شىققان بايىس پەن بايجىگىت بار. ول جاقتاعى نايمان بۇل جاقتاعى نايماننان جاقىنىراق سانالماق. سورى قالىڭ توعرىل كۇنى كەشە وزىمەن امپەي بولعان گورحان جۇلقىنىڭ عۇزىرىنا كەلىپ جەتەدى. ءسىرا، جۇرتىن قايتا جاۋلايتىن اسكەر سۇرادى. تىم قۇرسا، قالعان ءومىرىن وسى اعايىن اۋلەت ىشىندە، تىنىش وتكەرۋدى ويلادى. بىراق قارا-قىتاي ۇلىسىنىڭ گورحانى جۇلقى وڭ قاباق تانىتپايدى. تاعىنان ايرىلعان ءامىرشى كىمگە تۇلعا. اتقا مىنگەن ازاماتتىڭ ءبارى بىردەي قايران دا قايران ەسۋگەي-باحادۇر سياقتى ايرىلماس دوس، اينىماس ءمارت ەمەس. ونىڭ ۇستىنە… كەشەگى كەرەي ۇلىسىنىڭ حانى بۇگىندە قارا-قىتاي پاتشالىعىنىڭ قۇرامىندا وتىرعان قارا-كەرەي مەن بايىس، بايجىگىتكە، ءتىپتى، ءوزى انا جاقتان جاۋلاسىپ كەلگەن نايمانعا ىرىتكى سالۋى ابدەن ىقتيمال. قارلۇق پەن قاڭلىنى تاعى قوسىپ، پاتشالىقتى باسىپ الۋى دا عاجاپ ەمەس. ءتىپتى، سونداي ءبىر پالەنىڭ ۇشىعى اڭدالىپتى دەگەن ەمەسكى دەرەك تە بار. قايتكەندە دە سەنىمسىز كەپتە، ءجايسىز جاعدايعا تۇسكەن، ءتىپتى، قاتەر لەبىن سەزىنگەن توعرىل كەرى قاشادى. قاڭعايدان قارا ەرتىسكە دەيىنگى ارالىقتا جازىلا شالقىپ جاتقان نايمان ۇلىسىن شىر اينالىپ، تۇستىك-شىعىستاعى تاڭعۇتقا وتەدى. مۇندا دا بايىز تاپپاي، ءۇمىتتى ءبىر قاۋەسەت جەتەگىمەن، ەجەلگى انداسى ەر ەسۋگەيدىڭ، ەرەن ەسۋگەيدىڭ تۋعان ۇلى، ەسەبى، وزىنە دە ەكى تاراپتان بىردەي بالا بولعان تەمۋجىننىڭ وڭالعان ۇلىسىنا قاراي جول تارتادى. اشىعادى، شولدەيدى، قاجىپ-توزىپ، ارىپ-ارشىپ ەل شەتىنە جەتەدى دە حابار سالادى.
تەمۋجىن تالىعىپ كەلە جاتقان جولاۋشىعا جەتكىلىكتى ازىق-تۇلىك، بارلىق كەرەك جابدىعىمەن، سەنىمدى ەكى نوكەر – تاقاي-باحادۇر مەن سۇكەگەي-جاۋىندى شۇعىل اتتاندىرىپتى. كوپ ۇزاماي، توعرىل-اكەنىڭ الدىنان ءوزى دە شىعىپ، مەجەلى، ۇرىمتال تۇس – كەلۇرەننىڭ باستاۋىندا قارسى الادى.
قۇرمەتپەن اق ورداسىنا اكەلىپ ءتۇسىرىپ، باعىپ-قاعىپ، ابدەن وڭالعاننان كەيىن دە قاسىندا ۇستايدى. بۇل ەكى ورتادا كۇن سۋىتىپ، قار تۇسەدى، تەمۋجىن قۇباقاي دەگەن جەردە قىستاعان ەكەن، توعرىل دا سوندا بولىپتى. البەتتە، اۋەل باستان-اق ەكەۋى دە تىنىم تاپپايدى، ارقيلى دايىندىق قارەكەتىن جاساپ باعادى. بۇعان دەيىن بۇلعاق جايلاعان كەرەي تايپاسى ەندى ەكىگە، ۇشكە ءبولىنىپ، بەي-بەرەكەت، الاۋىزدىق جاعدايدا، تولقىنىپ وتىرعان ەكەن. ەل ىشىندە جاڭا بيلىككە نارازىلار جەتىپ ارتىلادى، بۇرىنعى حانىن ۇمىتپاعان جۇرت تا كوپ. توعرىلعا ادال، بەلگىلى بەكتەرمەن بايلانىس ورناتىلادى. اقىرى، قىس ءوتىپ، جەر اياعى كەڭىگەندە تەمۋجىن مەن توعرىل قاباتتاسا اتقا مىنەدى. سىڭايىنا قاراعاندا، شيىرسىز ءتۇيىن وڭاي شەشىلگەن سياقتى. ۇلكەن ۇرىس، قانتوگىس مايدانسىز، بار ماقسات ورنىنا كەلىپتى. توعرىل اتا تاعىنا ورالادى. ابدەن اۋزى كۇيگەن، پۇشايمان ءامىرشى بۇل جولى قولعا تۇسكەن باۋىرلارى مەن تۋىستارىنىڭ ەشقايسىسىن جازاعا تارتپاي، تەك كىنالارىن موينىنا قويىپ، بەتتەرىنە تۇكىرۋمەن شەكتەلدى دەيدى.
توعرىل حان تىنىس تاۋىپ، وردالى قونىسى قارا-تۇندە ءجايلانادى. كەرەي ۇلىسى ەتەك-جەڭىن جيىپ، قايتادان ۇيىستى دەيدى.
كۇزدە ۇلى دالانىڭ قاق جۇرەگى، ورحۇن بويىندا ۇلان-اسىر توي بولادى. توعرىل حان ۇمىتىلماس انداسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ەنشىلەس ۇلىن ەندى ءوزىنىڭ بەل بالاسى رەتىندە باۋىرىنا تارتۋ ءراسىمىن جاساپ، ءوز اۋلەتىندەگى ۇلكەن ۇل دەپ جاريالايدى. بەرەكەسى كەتكەن حاندىقتى بەرىك ۇستايدى، ەجەلگى جۇرتتى ەسكىلىكتى كۇش-قۇدىرەتىنە جەتكىزەدى، بالكىم، باياعى دالايحاندار زامانىنداعى ايبىندى ۇلىس قالپىنا كەلەدى دەگەن ءۇمىت، سەنىممەن، تەمۋجىندى ءوزىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە ايگىلەۋدى ويلاپتى. شىن مانىسىندە، «ۇلكەن ۇل» – كەلەشەك تاق يەسى دەگەن ءسوز ەدى. جالعىز كەرەي ۇلىسىنىڭ عانا ەمەس. ءوزىنىڭ اتا جۇرتى قياتتىڭ دا. جانە سول توڭىرەكتەگى الىس-جاقىن قانشاما قاۋىمنىڭ. قايتا بىرىككەن بۇكىل ۇلى دالانىڭ. باعزىداعى دالايحان، كەرەي موعۇسى سياقتى.
كوكجيەگى شەكتەۋلى، بىراق كورگەنى مەن تۇيگەنى مول ءھام ءوزىنىڭ تاقاۋ اتالارىنىڭ كىم بولعانىن، قانداي جولدا كۇرەسكەنىن جاقسى بىلەتىن توعرىل حان ءدال وسىلاي ويلادى ما، ويلامادى ما – تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق تۋعان ۇلدارى بولا تۇرا، تۋماعان تەمۋجىندى تىكەلەي مۇراگەر رەتىندە ءوزىنىڭ ورنىنا بەلگىلەپ كەتۋ نيەتى بولعانى انىق. بۇل دەگەن… جاڭاعى ءبىز ايتقان كەپ. بەرى دەگەندە كەرەي-قيات دالايحانى!
بىرىنشى تاتار جورىعى
شۇرجەن-تسزين يمپەرياسىمەن شەكتەس تۇستىك-شىعىس – ۇلى دالانىڭ ەڭ تىنىمسىز ايماعى بولاتىن. بۇل تاراپتاعى تاتار تايپاسى ۇنەمى جاۋ بەتىندە تۇردى. ارعى ءبىر زامانداردا ۇلكەن قۋاتقا جەتكەن، ءتىپتى، اعايىنداس بارلىق جۇرتقا ءوزىنىڭ ەسىمىن بەرىپ، كەيىنگى تۇرىك قاۋىمىنا ۇيتقى بولعان تاتار ۇلىسى بۇل كۇندەردە ىشكى بىرلىكتەن ايرىلعانى ءوز الدىنا، تۋىستاس، باۋىرلاس جۇرتپەن تىنىمسىز جاۋلاسۋ ناتيجەسىندە مۇلدە وقشاۋ قالعان ەدى. كەيدە شۇرجەنگە ىڭعاي ءبىلدىرىپ، قول جالعاپ، ءوز اعايىندارىن قوسا شابىسىپ وتىرعانىمەن، كوبىنە-كوپ قۇدىرەتتى يمپەريامەن جەكەلەي جاعالاسىپ كەتەتىن. سوعان وراي زورلىقشىل شۇرجەن مىندەتتى تۇردە، ءۇش جىلدا ءبىر رەت تاتار ۇلىسىنا قارسى مول اسكەر شىعارىپ، باس كوتەرەر ەر-ازاماتتارىن قىرىپ-جويىپ، ءجاسوسپىرىم جەتكىندەرىن مىڭداپ تۇتقىنعا اكەتىپ، جالپى جۇرتىن ءجايپاپ، جانىشتاپ وتىرۋدى تۇراقتى ساياساتقا اينالدىرادى. الايدا، جاۋىنگەر تاتار ۇلىسىن ءبىرجولا جۋاسىتا الماعان. قارىمتا شاپقىن توقتالمايدى. مۇنداي جورىقتارعا جالعىز تاتار عانا ەمەس، ىرگەلەس قوڭىرات، ىشكەرى قيات پەن جالايىر جانە باسقا دا تايپالار بەلسەنە قاتىناسقان. بۇرناداعى كەرەي ۇلىسى باستاعان تۇتاس ءبىر جارىم عاسىرلىق قاندى مايداننىڭ جالعاسى. تىنباعان، تولاستاماعان.
1194 جىلى قاتاعان جانە سالجىعۇت تايپالارى شۇرجەن شەگىنە باسىپ كىرەدى. ەجەلگى جاۋلىق ءجونى ءارى تيىمدى ولجا ورايىمەن. شۇرجەننىڭ قارسى، جازالاۋ جورىعى كەلەر جىلى عانا جۇزەگە اسىپتى. ەجەنحان چجان-تسزۋن ءۇش تۇمەن شەرىك شىعارادى جانە بۇل جازالاۋشى جاساققا شەكتەس ايماقتاعى تاتار تايپاسى دا كۇش قوسادى. بىرىككەن شۇرجەن-تاتار اسكەرى حالحا وزەنى، قۇلىن-نور كولىنەن اسىپ ەل ىشىنە كىرىپ، سالجىعۇت پەن قاتاعاندى قيراتىپ، مال-جانىن تالاۋعا ءتۇسىرىپتى. تاتار ءامىرى مۇجىن-سولتى مول ولجاعا كەنەلدى دەيدى. بىراق العانى از كورىنسە كەرەك. قايتار جولدا شۇرجەن اسكەرىنە شابۋىل جاساپ، ارتقان جۇگى، ايداعان مالىنىڭ ءبىرازىن تارتىپ الادى. جاڭا ءبىر ماملەگە كەلە الماي، ابىرويدان ايرىلعان، ءتىپتى، كۇتپەگەن قاقتىعىس شىعىپ، ۇلكەن قاتەرگە ۇشىراعان شۇرجەن قولباسشىسى سياگۋ تسانچەن شاراسى قۇرىپ، ەلىنە پۇشايمان بولىپ ورالادى.
مۇجىن-سولتىنى انتبۇزار دەپ جاريالاعان يمپەراتور چجان-تسزۋن كەلەسى، 1196 جىلى جازعىتۇرىم تاتار ۇلىسىنا قارسى كەڭ كولەمدى جورىق ۇيىمداستىرادى. اۋەلگىدەن الدەقايدا مول، قالىڭ اسكەردىڭ تىزگىنىن «وڭ قول» ۇلىعى، ياعني باس ءۋازىر ۆانيان-چينسانعا تاپسىرادى. جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ، ەكى تاراپ – قوس قاناتتان قاۋسىرا ءتۇيىسىپ، ساقارعا بويلاپ كىرگەن قالىڭ قول كوپ ۇزاماي-اق، كەلۇرەننىڭ ەتەگىندە توسقاۋىلعا ۇشىراپ، شەپ قۇرۋعا ءماجبۇر بولىپتى جانە تولىعىمەن قورشاۋعا تۇسەدى. ۇزاق ءۇش تاۋلىك بويى، الماعايىپ جاعدايدا، ارەڭ قورعالاپ تۇردى دەيدى. اقىرى، شۇرجەن شەرىگى تاتار كۇزەتىنىڭ سالعىرتتىعىن پايدالانىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا جاپپاي شابۋىلعا شىعادى دا، قورشاۋدى بۇزادى جانە تاتار اسكەرىن ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتىپ، شەبىنەن ىعىستىرىپ، اربالى ازىعىن، قانشاما سويىس مالى مەن ءمىنىس كولىگىن قولعا ءتۇسىردى دەيدى. ايتسە دە، نەگىزگى كۇشىن ساقتاعان تاتارلار ۇلجى وزەنىن ورلەپ، باتىس تاراپ – ورتالىق ايماققا قاراي شەگىنەدى.
وسى كەزدە ۆانيان-ۇلىق تەزىنەن قولقابىس جاساپ، تاتاردىڭ الدىن توسۋ تۋراسىندا توعرىل حانعا حابار سالادى. تسزۋبۋ بىرلەستىگى تالقاندالعان ءحى عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ بۇكىل تاتان دالاسى شارتتى تۇردە اۋەلدە قيدان، ودان سوڭ شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ عۇزىرىندا سانالاتىن. توعرىل حان بۇل ۇسىنىس كەيىپتى ءوتىنىش-جارلىقتى قابىل الادى جانە قولما-قول، تۋماسا دا تۋعانداي بەل بالاسى، ءالى دە بودان ەسەپتى تەمۋجىندى ءوز قاتارىنا شاقىرىپتى. اسكەرىن جيناقتاپ، شۇعىل جورىققا سايلانعان تەمۋجىن بۇل كەزدە ءدۇرداراز بولسا دا، ارالارى مۇلدە اجىراپ كەتپەگەن ساشى بەك پەن تايجۋعا سالماق تاستايدى. وسىنداي دا وسىنداي جاعداي، تاتار تايپاسى – ەجەلگى دۇشپانىمىز; ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ تالايىنىڭ قانىنا قالعان. ەندى قولايلى ساتتە التىن حاننىڭ اسكەرىمەن بىرگە اتتانىپ، كەگىمىزدى قايتارايىق، دەپ. سوڭعى ءۇش-تورت اتاعا كەتكەن جاۋلاس جاعدايدى، قامباعاي حاننىڭ مەزگىلسىز اجالىن ايتپاعاندا، ساشى بەك پەن تايجۋدىڭ ۇلكەن اكەلەرى ۇكۇن-بارقاقتىڭ ءوزى تاتار امىرلەرىنىڭ وپاسىزدىعى ناتيجەسىندە شۇرجەن تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، ازاپپەن ولگەن. ونىڭ ۇستىنە، ىلكىدەگى، بورجىگىت-جۇركىن جانجالىنىڭ ءبىرجولا ءبىتىمى دە ساشى بەك پەن تايجۋدىڭ وسى جولعى وڭ قادامىنا بايلانىستى. تۋىستارىنىڭ وزىنە كەلىپ قوسىلاتىنىنا ءۇمىتتى عانا ەمەس، سەنىمدى تەمۋجىن تىزگىنىن تۇزەگەن سوڭ دا التى كۇن توستى دەيدى. بىراق جۇركىننىڭ قاراسى شالىنبايدى. بۇرناعى شەشىم بە، كەيىنگى بايلام با، ەندى تەمۋجىن ۇلىستاعى بارلىق اسكەرىمەن ەمەس، شەكتەۋلى عانا جاساق – ءبىر كۇرەنمەن اتتانىپتى. ونىڭ ەسەسىنە توعرىل حان قارۋلى كۇشتەرىن تۇگەل كوتەرگەن سياقتى.
توعرىل مەن تەمۋجىن ماۋسىمنىڭ سوڭىندا ونان بويىنان ۇلجى وزەنىنە تىكەلەي تارتىپ، اۋليەلى قۇسۇتى-شيتۋگەن، ناراتۋ-شيتۋگەن دەگەن جەردە تاتار شەرۋىنىڭ قارسى الدىنان شىعىپتى. جاۋ قاراسىن كورىسىمەن تاتارلار جارقاباقتى وزەنگە ارقا تىرەپ، مايدان بەتكە اربالارىن كۇرەگەيلەي تىزبەلەپ، بەرىك شەپ قۇرادى. تابانداسقان، اۋىر ۇرىستان سوڭ توعرىل مەن تەمۋجىننىڭ اسكەرى قورشاۋدى بۇزىپ، كۇرەننىڭ ىشىنە وتەدى. مۇجىن-سولتىنى قولعا ءتۇسىرىپ، سول جەردە ءولتىردى دەيدى. (شىندىعىندى مۇجىن-سولتى ۇرىس ۇستىندە قازا تابۋعا تيىس، ەگەر تىرىدەي قولعا تۇسىرسە، بۇرنادا انت بۇزعان قىلمىسكەر رەتىندە جانە تاتاردىڭ ءوزى سالعان جولىمەن شۇرجەن ۇلىعىنىڭ الدىنا كەلتىرىلۋى كەرەك ەدى.) البەتتە، جەڭگەن جاق مول ولجاعا كەنەلەدى. ءتورت تۇلىك مال، ءۇي-ءجاي، ارقيلى مۇلىك، قىمبات جيھاز. قاتارلاس دالالىق قاۋىممەن سالىستىرعاندا تاتار تايپاسىنىڭ ءسان-سالتاناتى دا ارتىق، مادەنيەتى دە جوعارى بولعان. وسى رەتتە «قاستەرلى شەجىرەدە» تەمۋجىننىڭ ۇلەسىنە تيگەن وزگەشە ءناسىپ – كۇمىس بەسىك پەن مەرۋەرت توگىلگەن كورپەشە اتاپ ايتىلادى. سونىمەن قاتار، تالقاندالعان تاتار جۇرتىندا يەسىز قالعان ءبىر بالا – بۇلعىنمەن جۇرىندالعان، التىن تۇيمەلى قامقا كازەكەي كيگەن كىشكەنتاي ۇلدى ساۋعالاپتى. وگەلىن-ايكەگە اكەلىپ سىيلايدى. وگەلىن-انا تەكتى تۇقىمنان شىققانى كورىنىپ تۇرعان بالاعا شيگى-قۇتۇقى دەگەن ەسىم بەرىپ، باۋىرىنا سالىپ الادى. بۇل شيگى-قۇتۇقى كەيىن، سارتاۋىل جورىعى كەزىندە قول باستاعان، بۇدان سوڭ ەكە-ۇلىستاعى توبە بي قىزمەتىن اتقارادى.
قيامپۇرىس تاتار كوسەمى مۇجىن-سولتىنىڭ ولگەنىن، بوسقىن جۇرت ءبىرجولا جۋاسىعانىن ەستىگەن ۆانيان-ۇلىق مەيلىنشە ريزا بولىپتى دەيدى. ريزا بولماس ءجونى جوق. ۇلكەن جورىق ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتىن ورىندادى. بۇلىكشىل تاتار سول تاتاردىڭ جانە ءبىر تايپالارىنىڭ كومەگىمەن جەر بولىپ جەڭىلدى. يمپەريانىڭ باس ءۋازىرى ايرىقشا ىقىلاس كورسەتىپ، جەڭىستى جورىقتى ساتىمەن تۇيىندەگەن كەرەي توعرىلعا «وڭ» دەگەن لاۋازىم بەرەدى. بۇل اتاق حۋاندي چجان-تسزۋننىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن بەكىتىلسە كەرەك. ول زامانداعى اسا بيىك مانساپ: بەكتەردىڭ بەگى، ۇلىقتاردىڭ ۇلىعى. شۇرجەن–قىتاي تۇرعىسىنان العاندا، يمپەرياعا قاراستى حالىقتىڭ پاتشاسى دەگەن ءسوز. ساقارا جۇرتى وسى «وڭ» (كەيىنگى زاماندا دىبىستالۋى – ۆاڭ، ۋاڭ) مارتەبەسىنە «حان» دەگەن انىقتاما جالعاپ، وڭ حان اتاندىرعان. يمپەريالىق جارلىق ناتيجەسىندە ەندى توعرىل وڭ حان ۇلى دالا شەگىندەگى ەڭ مارتەبەلى ءامىرشى بولىپ تانىلادى. باتىس زەرتتەۋشىلەرى جەرى كەڭ، جۇرتى مول، اسكەرى ايبىندى توعرىلعا بۇل ەرەكشە اتاق تاتار جورىعىنا قاتىسقان ەڭبەگى ءۇشىن ەمەس، ساقاراداعى ەڭ قۋاتتى حان بولعاندىقتان بەرىلدى دەپ سانايدى. قايتكەندە دە كەرەي ۇلىسىنىڭ ءامىرى وسى وڭ حان دەگەن اتپەن بار تاريحقا ەنىپتى.
توعرىل-وڭ حاننىڭ ۇلى تەمۋجىن دە ەسكەرۋسىز قالماعان. عۇزىرى زور بولسا دا وكىمى شەكتەۋلى ۆانيان-چينسان تەمۋجىنگە ءوز تارابىنان «جاۋتحۋري» دەگەن دارەجە بۇيىرادى. ماعناسى – شەكارالىق اسكەرباسى ەكەن. سونىمەن قاتار «ديۋ» – بۇراتانا جاساقتىڭ قولباسشىسى دەيتىن اتاققا بەكىتىلىپتى. ەكەۋى دە ونشاما جوعارى مانساپ ەمەس. تەمۋجىن ونسىز دا قولباسى، كەرەك دەسەڭىز، تىم ءىرى بولماسا دا، وزىندىك ۇلىستىڭ حانى. بىراق وسى، ورايلاس ەكى اتاقتىڭ دا پايداسى مول ەدى. تەمۋجىننىڭ وزىندىك بيلىگى وكتەم يمپەريا تارابىنان مويىندالدى، ەندىگى جەردە باستاس امىرلەردىڭ ەشقايسىسى دا ونىڭ وكىمىنە كۇمان بىلدىرە المايدى; ەكىنشى، بۇدان گورى ماڭىزدىراق، ءماندىسى – ەگەر تىكەلەي باسبۇزارلىق جاساماسا، قانداي جاعدايدا دا تەمۋجىننىڭ (البەتتە، ەڭ الدىمەن وڭ حاننىڭ) ۇلىسى شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ شاپقىنىنان تىس، بودان دەڭىز، وداقتاس دەڭىز، ايتەۋىر وزىندىك ورنى بار، بەيبىت جۇرت سانالادى دەگەن ءسوز.
ايتكەنمەن، تەمۋجىننىڭ تاتار جورىعىنداعى ەڭ ۇلكەن تابىسى – جەڭىلىسكە ۇلىراعان اعايىنداس جۇرتتىڭ ءبىرشاما بولىگىن ءوز ۇلىسىنا قوسىپ العانى بولدى. ءراشيد-اد-دين كۋالاندىرعان. ۇلجى بويىنداعى ۇرىستان سوڭ مۇجىن-سولتىنىڭ ۇلى الاق-ۇدۇر جانە ءىنىسى قىرقىر-تايشى تەمۋجىننىڭ عۇزىرىن مويىنداپ، قاراۋىنداعى ەل-جۇرتىمەن قوسا بىرلىككە كەلدى دەيدى. الداعى زامانداردا ۇنەمى شىڭعىس حانمەن ىنتىماقتا بولىپ، بىرگە سوعىسىپ، اقىرىنا دەيىن بىرگە ءجۇردى دە
يدى. البەتتە، الاق-ۇدۇر مەن قىرقىر-تايشى باستاعان بۇل ۇلكەن توپ كەيىنگى، ەجەلدەن جاۋلاس تاتار تايپاسى قاندى قاساپقا ۇشىراعان اپاتتان تىسقارى قالدى. سوعان وراي، شىڭعىس حانعا ۋاقىتىندا قوسىلىپ ۇلگەرگەن قاۋىم – سەگىز ارىس تاتاردان ءبۇتىن شىققان جالعىز سەرەك – كەيىنگى جوشى ۇلىسىنا جالعاسقان، ودان قازاق ورداسىنا جەتكەن التىن رۋى دەپ نىقتاپ ايتۋعا بولادى.
جۇركىن جانىشتالدى
جۇركىن شىن مانىسىندە ءبىر اتانىڭ اۋلەتى سانالاتىن رۋ ەمەس، كۇنى كەشە عانا قالىپتاسقان قۇراما بىرلەستىك بولاتىن. قابۇل حاننىڭ تۇڭعىشى ۇكۇن-بارقاقتىڭ ەنشىسىنە ۇلىستاعى ىرىكتەلگەن، ەڭ تاڭداۋلى جاساق بولىنەدى. بۇل ىعاي-سىعاي الامانداردىڭ ارقايسىسى «باۋىرىنىڭ ءوتى مول – قايتپاس جىگەرلى، بارماعىنىڭ ءسىڭىرى قاتتى – قاپىسىز مەرگەن، كەۋدەلەرى – كەرنەگەن ىزا، اۋىزدارى – اشۋلى ىزبار، بىلەكتەرى بىلەۋ – بالۋان، اقىلى ارتىق، الىمى زور»، ەرەكشە كىسىلەر ەدى دەپ سىپاتتايدى «قاستەرلى شەجىرە» مەن «التىن توپشى». بۇل ىرەبدەل اسكەر ۇكۇن-بارقاقتىڭ ۇلكەن ۇلى قۇتۇقى-جۇركىننىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ەسىم ماعناسىن بۇگىنگى تىلىمىزگە ىڭعايلاساق، قۇتتى-جۇرەكتى بولار ەدى. «جۇركىن» انىقتاماسى، ءسىرا، قۇتۇقىنىڭ جاۋجۇرەك، باتىرلىعىنا وراي بەرىلسە كەرەك. وسىعان سايكەس، ونىڭ قاراۋىنداعى، ارقيلى اتادان شىققان، راسىندا دا وڭشەڭ قايتپاس ەرلەردەن قۇرالعان جۇرتى «جۇركىن» اتانادى. بۇل قۇتۇقى-جۇركىن ەسۋگەي-باحادۇردىڭ نەمەرە اعاسى بولىپ كەلەدى، تيىسىنشە، قۇتۇقى-جۇركىننەن سوڭ رۋ بيلىگىن العان ۇلدارى ساشى بەك پەن تايجۋ ءوز كەزەگىندە تەمۋجىنىڭ شوبەرە تۋىستارى. شىن مانىسىندە ەتجاقىن باۋىر. (باسقا ءبىر دەرەكتە تايجۋ – قۇتۇقىنىڭ ءوزىنىڭ ءىنىسى، بىراق ساشى بەكتەن ۇنەمى جولى تومەن بولعانىنا قاراعاندا، ولاي ەمەس; قايتكەندە دە بۇدان ءىس ءمانىسى وزگەرمەسە كەرەك.)
اۋەلدە بەدەلى مەن تانىمى ارتىق تەمۋجىندى حان سايلاۋعا ىقىلاستى بولعانىمەن، كەۋدەلەرى زور ساشى بەك پەن تايجۋ وزدەرىن باعىنىشتى بودان ساناماعانىن كورەمىز. بۇرىنعى، التىباقان الاۋىز زامانداعى عادەتپەن، تاۋەلسىز، ەركىن ءجۇرۋدى ويلايدى جانە تەمۋجىننىڭ كۇن وزعان سايىن كۇشەيىپ بارا جاتقان بيلىگىن تولىعىمەن مويىنداماعان. ەمەندى-توعايداعى ماملە ۇستىندە شىققان توبەلەس – سونىڭ سىرتقى ءبىر كورىنىسى عانا. قيسىنى كەلىپ تۇرعان، وزدەرى سۇرانۋعا تيىس تاتار جورىعىنان قالىپ قويۋى دا وسى باعامسىز ەركىندىك ناتيجەسى.
تەمۋجىن وسىعان قاراماستان، جۇركىنمەن ءتىل تابىسپاق ەدى، سوعىستان قايتار ساپارىندا ساشى بەك پەن تايجۋعا ارنايى ساۋعا سايلادى، دەپ جازادى ءراشيد-اد-دين. «قاستەرلى شەجىرەدە» مۇنداي ماعلۇمات جوق. بىراق تەمۋجىن جورىق جولىندا جۇرگەن كەزدە جۇركىن رۋىنىڭ ءبىر توپ كىسىسى ونىڭ قارالتۇ-نوردا قالعان، كارى-قۇرتاڭ، بالا-شاعالى، قورعانسىز كۇرەنىنە كەلىپ تيىسىپ، ون كىسىسىن ءولتىرىپ، ەلۋ ادامدى تاقىر-تازا توناپ اكەتتى دەپ ايتىلعان. «اۋليە جيحانگەردىڭ» تولىق ساقتالماعان ۇزىگى جانە «يۋان شي» بويىنشا، اۋەلدە تەمۋجىننىڭ شەتكەرى ءبىر جۇرتىنا نايماندار شابادى. تەمۋجىن جورىقتان ورالعان بەتتە ەندى نايمانعا قارسى اتتانايىق دەگەن ۇسىنىسپەن، ساشى بەك پەن تايجۋعا الپىس كىسىلىك جاۋشى جىبەرىپتى. جۇركىندەر بەيبىت بارعان جاۋشىلاردىڭ ونىن ءولتىرىپ، قالعان ەلۋىنىڭ اتىن الىپ، تونىن سىپىرىپ، جاياۋ ايداپ سالادى. وسى سوڭعى دەرەكتە شىندىق نىشانى بار. ءتارىزى، تەمۋجىن ساشى بەك پەن تايجۋعا عۇزىرىما باس ۇرىڭدار دەگەن قاتاڭ تالاپ قويعان. ايتكەنمەن، جاۋشىلاردىڭ جازاعا ۇشىراۋى قيسىنسىز. دالالىق ءداستۇر-سالتتا مۇنداي ادەت جوق. بالكىم، ەكى جۇرتتىڭ شەكتەس وڭىرىندە باسقاداي ءبىر جانجال شىعىپ، قان توگىلدى. بالكىم، ەشتەڭە دە بولعان جوق. تەمۋجىننىڭ تالابىن جەتكىزگەن جاۋشىلاردىڭ باسى امان، بىراق ۇسىنىس وتپەي، مۇمكىن، اۋىر ءسوز ەستىپ، مۇمكىن، ونشاقتىسى دۇرەگە جىعىلىپ، تاياق جەپ قايتتى.
قالاي دەسەك تە، تاتار جورىعىنان سوڭ سالماعى ارتىپ، جاعدايى نىعايعان تەمۋجىن جۇركىننىڭ ۇلىس شەگىنەن شىققان ارەكە الاۋىزدىعىنا كونىپ وتىرا المايتىن ەدى. باسقاسى تۇرىپتى، وزىمەن شەندەس، ءتىپتى، جولى ۇلكەن، كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاتارلاس حان كوتەرىلۋى ىقتيمال اعايىنداردىڭ بۇلىگىنە.
تەمۋجىن بار اسكەرىن جيناقتاپ، تەزىنەن اتتانادى. ساشى بەك پەن تايجۋ كەلۇرەن بويىنداعى دولان-بۇلداقتا وتىر ەكەن. مۇنشاما شۇعىل شاپقىن كۇتپەگەن. تەمۋجىن بۇكىل جۇركىن قاۋىمىن قيراتا جەڭىپ، مالىن ايىرىپ، جانىن تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ساشى بەك پەن تايجۋ قورشاۋدى بۇزىپ، قاتىن-بالاسى، ازعانا جۇرتىمەن باس ساۋعالاپ ۇلگەرىپتى. بىرنەشە اي ءوتىپ، قىس كوزى قىراۋدا («جيناقتى تاۋاريح» بويىنشا كەلەسى كوكتەمدە) قايىرا شىققان تەمۋجىن تاعى دا تۇتقيىلدان باسىپ، تەلەتۋ داراسىندا ەكەۋىن دە بىردەي قارماپ ۇستايدى.
ساشى بەك پەن تايجۋ وزدەرىن ءتىپتى دە كىنالى سانامايدى ەكەن. «سونشاما نە جازدىق، ايت! – دەپتى الدىنا كەلتىرگەن تەمۋجىنگە. – الدەنەندەي كىنامىز بولسا، دالەلدە!» – دەيدى. ياعني، ءبىز الگىندە بايىپتاعانداي، ەشكىمدى ولتىرمەگەن، تەك قانا تەمۋجىننىڭ بيلىگىن مويىنداماي، ءبولىنىپ شىققان. سول كەزدەگى قالىپتى ۇعىم بويىنشا، ونشاما اۋىر ايىپ ەمەس، مۇلدە جازىقسىز دەۋگە بولادى. بىراق تەمۋجىننىڭ كوزقاراسى، ول جاڭادان قۇرىپ جاتقان ۇلكەن ۇلىس مۇددەسى، تۇپتەپ كەلگەندە، ۇرپاق بولاشاعى تۇرعىسىنان العاندا، مۇلدە باسقاشا.
«مەن سەندەرگە بۇكىل ۇلىستىڭ بيلىگىن قولعا الىڭدار دەگەم. باس تارتتىڭدار. مەنى حان كوتەردىڭدەر. سوندا بەرگەن سەرتتەرىڭدى ەسكە سالايىن»، – دەيدى.
«مىنەكي: «قالىڭ جاۋمەن شايقاستا قاشاندا العى لەكتە شابامىز… قاقتىققان ۇرىس كەزىندە قالقانىڭ بولماساق، جارلىعىڭنان شىعىپ، جان ساۋعالاساق، مەيىرىم، كەشىرىم جاسالماسىن، ءبىزدى قاتىن-بالامىزدان ايىرىپ، ۇيەلمەن-ۇيىمىزدى ويرانداپ، قۋ باسىمىزدى قارا جەرگە تەڭەستىر!» – دەپ انت قىلدىڭدار. ءيا، جامۇقادان بىرگە قورعاندىق. سودان سوڭ… اتا جاۋىمىز – تاتار تايپاسى ەمەس پە ەدى!؟ وزگەسىن ايتپاعاندا، ءبارىمىزدىڭ بابامىز قامباعاي حاندى قۇدالىققا بارعان كەزىندە وپاسىزدىقپەن ۇستاپ، شۇرشىتكە بايلاپ بەرگەن، وزدەرىڭنىڭ ۇلكەن اكەلەرىڭ ۇكۇن-بارقاق اعامىزدى تاعى دا سول شۇرشىتكە ازاپتى ولىمگە قيعان كەسىرلى تاتار جۇرتىنا قارسى جورىققا مۇلدە قاتىسپاي قالدىڭدار. بۇدان سوڭ، ورتاق ۇلىسىمىزدىڭ شەتىنەن كەلىپ تيگەن نايمانعا قارسى اتتانىستان تاعى دا باس تارتتىڭدار. سەرتتەن تايعان دەگەن وسى ەمەس پە!
تاعى دا: «مامىرالى بەيبىت كۇندە ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزساق، سەنىممەن بىرلىكتەن اينىساق، ءبىزدى جاساقتى اسكەرىمىزدەن ايىرىپ، وت-وشاعىمىزدى تالقانداپ، سور باسىمىزدى يەن تۇزدە ءشىرىت!» – دەگەنسىڭدەر. وسى، سەرتتەسكەن بىرلىك قايدا قالدى؟ مەنى حان رەتىندە مويىنداماي، ىنتىماقتان كەتتىڭدەر، جان-جاقتان جاۋ قىسىپ تۇرعان قىتىمىر شاقتا ۇلىستىڭ شىرقىن بۇزدىڭدار. انتالاعان كوپ دۇشپاننىڭ الدىندا وزدەرىڭ جاۋ بولىپ شىقتىڭدار.
ەندى، بۇرنادا وزدەرىڭ قابىلداعان انتقا سايكەس، بارلىق وتباسى-ۇيەلمەن، باعىنىشتى جۇرتىڭمەن قوسا، ءوز اۋىزدارىڭمەن ايتقان جازاعا تارتىلاسىڭدار!» – دەپتى تەمۋجىن.
سول ارادا ساشى بەك پەن تايجۋ ەكەۋىن ولىمگە كەسەدى. البەتتە، اتالى تۇقىمنان شىققان اسىل سۇيەگىن سىيلاپ «ايرىقشا قۇرمەتپەن»، قانىن توكپەي، كيىزگە وراپ بۋىپ، تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن. (ايتسە دە، تەمۋجىن مەيىرىمسىز جازاعا بىردەن بەكىنبەگەن ءتارىزدى. كەيىن، وڭ حانمەن كىنالاسقان كەزىندە: «حان-اكە، سەنى ۇش-مەركىت قاتتى قىسىمعا العان كەزدە مەن ءوزىمنىڭ اعام ساشى بەك پەن ءىنىم تايجۋدى شۇعىل كومەككە اتتاندىرىپ، جاۋىڭدى جامساتىپ بەرىپ ەدىم»، – دەپ، قيماستىقپەن ەسكە الاتىنى بار. تەمۋجىن دالان-بالجۇت ايقاسىن بىرگە اتقارىسقان ساشى بەك پەن تايجۋدىڭ ەرلىگىنە قانىق، باۋىرلاس تۋىستىعىن دا تەرىسكە شىعارمايدى، بىراق بولاشاق ۇلكەن ۇلىستاعى دارا بيلىك ورايىندا كەشىرىمگە، شەگىنىسكە جول جوق ەكەن.)
قانداس ەكى تۋىس تا، باسقاداي الىس-جاقىن اعايىن دا كۇتپەگەن، شۇعىل ءارى قاتال ۇكىم. بۇل دەگەن – الداعى ۋاقىتتا تەمۋجىن ءوزىنىڭ جەكە بيلىگىن ءبىرجولا كۇشەيتىپ، قانداي دا قيقالاق، بۇرا تارتقان باسبۇزارلىق، جولدان تايعان كىساپىرلىك اتاۋلىنى اياۋسىز جازاعا كەسەدى، تۇپتەپ كەلگەندە ءوز قاراۋىنداعى ۇلىستا تەمىر ءتارتىپ ورناتادى دەگەن ءسوز ەدى.
ايتقانىنداي-اق، تەمۋجىن ساشى بەك پەن تايجۋدىڭ كوزىن قۇرتۋمەن شەكتەلمەيدى. بۇكىل جۇركىن رۋىن ءىزىم-قايىم، جوققا اينالدىرادى. ەكى قابات شاپقىننان امان قالعان كىسىلەرىن باعىنىشتى بودان، باسىبايلى قۇل رەتىندە باسقا اتالاردىڭ اراسىنا تاراتىپ جىبەرىپتى. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» تىلىمەن اتقاندا، تەمۋجىن قارىمى قاتتى، قۋاتى زور، قاپىسىز مەرگەن، بالۋان، باتىر، جاۋجۇرەك جۇركىن رۋىن وسىلايشا توزدىرىپ، ءبىرجولا قۇرتقان ەكەن. الداعى ۋاقىتتا دا بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ جولىنا كەسە كولدەنەڭ تۇرعان، ودان سوڭ بولعان، تولعان شىڭعىس حانعا قايشى كەلگەن، جەكەلەگەن ءبىر تۇلعالار عانا ەمەس، رۋلى ەل، تايپالى جۇرت، تۇتاس ءبىر حالىق، ءتىپتى، قۇدىرەتتى پاتشالىقتاردىڭ ءوزىنىڭ كورەتىن كۇنى وسىنداي بولماق!..
ايتپاقشى، كەيىنگى اتتانىس كەزىندە، ويرانى شىققان جۇركىن قونىسىندا پاناسىز قالعان تاعى ءبىر كىشكەنتاي ۇل وگەلىن-ايكەنىڭ شاڭىراعىنا تارتىلادى. سونىمەن، شىڭعىس حاننىڭ اناسى، ىزگى جاراتىلعان وگەلىن ءوزىنىڭ ءبىر قىزى، ءتورت ۇلىنا قوسا تاعى دا ءتورت بالانى، بۇل مۇسكىندەردىڭ «كۇندىز قادامىنا قارايتىن، تۇندە ۇيقىسىن اڭدايتىن كىمى بار» دەپ، باۋىرىنا سالىپ، ماپەلەپ، تاربيەلەپ ءوسىرىپ، ۇلىستاعى بەلگىلى كىسىلەردىڭ قاتارىنا قوسىپتى. بۇلار: مەركىت جورىعىنان اكەلىنگەن كۇچۋ، تايجۋىت جۇرتىندا قالعان، بەسۇت رۋلى كوكەشى، قيراتىلعان تاتار كۇرەنىنەن تابىلعان شيگى-قۇتۇقى، جانە جۇركىن توپالاڭىندا تۇسكەن بوراعۇل.
بۇل كەزدە تەمۋجىن-شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە ءۇيلى-باراندى: ءتورت ۇل – شامامەن 1183 جىلى تۋعان جوشى، 1184 جىلى تۋعان شاعاتاي، 1186 جىلى تۋعان وكەتاي، 1193 جىلى تۋعان كەنجە ۇل تولە جانە تاريحي دەرەكتەردە تاڭباعا تۇسكەن، جوشىدان بىرەر جىل بۇرىن تۋعان تۇڭعىش پەرزەنت قوجىن-بيكە ءھام… وكەتايدان كەيىن جانە تولەدەن سوڭ دۇنيەگە كەلگەن تاعى ءتورت قىز – جيىنى توعىز بالا. ءبارى دە بورتە-بيكەدەن. ازىرشە باس بايبىشە رەتىندەگى جالعىز ايەل. كورىكتى عانا ەمەس، اقىلدى، پاراساتتى، كەڭپەيىل، جىبەك مىنەزدى بورتەنىڭ قادىر-قۇرمەتى سونشالىق، تەمۋجىن قانشاما زامان ەكىنشى ءبىر وردا كوتەرمەگەن. تەك بورتە اجەپتاۋىر ەگدە تارتقان كەزدە عانا تاعى ءبىر سۇلۋلاردى تاپقان. جاس ءيىس قانا ەمەس، ءورىسىن بەكىتە تۇسەتىن ءراسىمدى ساياسات تارماعى.
تاتار جورىعى، وعان جالعاس جۇركىن ويرانى كەزىندە تەمۋجىن قىرىق ءبىر-قىرىق ەكى جاستا. بالا كەزدەگى پاناسىز جەتىمدىك تە، وعان جالعاس كىرىپتار ازاپ، ەرجەتكەن شاقتاعى جالاڭ قىلىشتى جالعىزدىق، الماعايىپ ارپالىس تا، قاتارعا قوسىلىپ، بيىككە ۇمتىلعان تايتالاس مايدان دا ارتتا قالعان. ايتسە دە جانكەشتى كۇرەس كۇن وزعان سايىن اۋىرلاي ءتۇستى. جەكە باسىنىڭ عانا ەمەس، وردالى جۇرتىنىڭ، ءبىر تايپا، ءبىر ايماق ەمەس، ورتالىق ازياداعى بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنىڭ تاعدىر-تالايى ءارى دە، بەرى دە توڭكەرىلۋى مۇمكىن تايعاق بەزبەن، ءۇزىلۋى وڭاي قىلاۋ-قىل ۇستىندە تۇرعان. بىراق جۇرەگى تۇكتى، جۇيكەسى قۇرىش تەمۋجىن – جەر-الەمدى تىتىرەتكەن شىڭعىس حان اتالاتىن كۇن دە جاقىنداي ءتۇسىپتى.
ۇلىس ىرگەلەنە بەردى
تەمۋجىن العاش اتقا مىنگەن كەزدەن باستاپ، ونىڭ توڭىرەگىنە ءوز كەلەسىنەن ءبولىنىپ، ارقيلى رۋدان جىرىلىپ شىققان، باسى بۇلا، كەۋدەسى بيىك جەكە باتىرلار جينالا بەردى دەدىك. ەندى بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ عۇزىرىنداعى قاۋىم مولايىپ، كۇش-قۋاتى بەلگىلى ءبىر مەجەگە جەتكەن كەزدە شار تاراپتان توپ-توبىمەن كەلىپ قوسىلعان جۇرت تا قۇراما بولاتىن. قىرىق رۋ، بىراق ءوزارا الىس-جاقىن اتالاس، تۇپتەپ كەلگەندە ءبارىنىڭ تەگى ءبىر، ءتىلى ورتاق، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى ۇيلەس. وداقتاس، ىرگەلەس قاۋىم دا، قارسى بەت تە ءداپ وسىلاي. باياعى عۇن زامانىندا بوي كوتەرگەن، ۇلى قاعاناتتار داۋىرىندە ءبىرجولا قالىپتاسقان، ەجەلگى تۇرىك جۇرتى. ياعني، كەرەي مەن قيات، ۇراڭقاي مەن قوڭىرات، سالجىعۇت پەن تايجۋىت، بارىن مەن بارلاس، جالايىر مەن قاتاعان، ماڭعىت پەن قورالاس، دۋلات پەن كەنەگەس جانە باسقا دا، ورتالىق دالادا قونىستانعان، شىڭعىس حان سوعىستارىنىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ مايدانعا تۇسكەن رۋ-تايپالاردىڭ ناسىلدىك ايىرىمى جوق، ءبارى ءبىر حالىق بولاتىن. ەسەبى، ازامات سوعىسى كەزىندەگى جاۋلاس ۇلىستاردىڭ ءوزارا ەشقانداي بوتەندىگى جوق، ءار رۋ ەكىگە، ۇشكە بولىنگەن، ەندى باۋىرلاس، تۋىستاس جۇرت ءوزارا سوعىسىپ جاتىر جانە ارقيلى جاعداي ورايىمەن ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا ءوتۋ، ارعى بەتتەگى اعايىننىڭ بەرگى بەتكە قوسىلۋى جانە كەرىسىنشە، بەرىدەن ارىعا كەتۋى دە قالىپتى، ۇيرەنشىكتى جاعداي ەكەن. ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ۇعىمداعى «وتانعا، ۇلى كوسەمگە وپاسىزدىق» ەمەس، اراسى اشىلعان اعايىن قايتا تابىستى، اداسقان جۇرت ۇيىرىنە ورالدى، جاۋلاس تۋىستار جاڭادان ءبىتىستى دەگەن ءسوز. باسشى كوسەمدەرى قازاعا ۇشىراعان بۇلىكشىل جۇركىن بىرلەستىگىنىڭ ءوزى بۇرناعى اتاۋىنان ايرىلعانىمەن، تاقي-تازا قۇرىپ كەتپەگەن. تەك ۇيرەنشىكتى ۇجىمى عانا جويىلىپ، قالعان، اۋەلدەن قۇراما جۇرتى ەندى تۋىستاس، ءتىپتى تۋمالاس اتالار اراسىنا سىڭگەن ەكەن.
جۇركىننىڭ ەڭ سوڭعى كۇرەنىن تالقانداپ، ساشى بەك پەن تايجۋدى جازاعا تارتىپ، امان قالعان، تۇتقىنعا تۇسكەن جۇرتتى ايداپ كەلە جاتسا، بۇلاردىڭ ىشىندە جالايىر توبىنان تەلگەتى-بايان اۋلەتى گۋىن-ۇبا، شىلاعۇن-قايشى جانە جىبكە دەگەندەر بار ەكەن، دەپ تىزبەلەيدى «قاستەرلى شەجىرە». مىنە، وسى قاتارداعى گۋىن-ۇبا تەمۋجىنگە ءوزىنىڭ ەكى ۇلىن تانىستىرادى: مۇقالى جانە بۇقا. «بوساعادا قۇلىڭ بولسىن! كەسىرلەنىپ، كەرگىسە، قىلتاسىن قيىپ سال، بۇلتارىپ، بۇلقىنسا، باۋىرىن جارىپ سال! سەنىڭ دارگەيىڭدە ماڭگىلىك قۇل بولسىن!» – دەپ، ەر جەتكەن ەكى ۇلىن دا باسىبايلى تاپسىرعان ەكەن. البەتتە، مۇنداعى، جانە وسىعان ۇيلەس باسقا دا جاعدايداعى «قۇل» – بەينەلى، كەڭ ماعناسىنداعى ءسوز – مەنشىكتى نوكەر، اينىماس قىزمەتشى دەمەك. (شىنىندا دا، كەيىنگى زاماندا وسى ەكى ۇلدىڭ ۇلكەنى – شىڭعىس حاننىڭ ادال نوكەرى عانا ەمەس، اتاقتى قولباسى، سەنىمدى سەرىگى دارەجەسىنە جەتكەن ءماشھۇر مۇقالى-نويان عوي.) سونداي-اق، شىلاعۇن-قايشى دا ءوزىنىڭ تۇڭكە جانە قاشى دەگەن ەكى ۇلىن تەمۋجىننىڭ عۇزىرىنا تاپسىرادى. «سەنىڭ التىن بوساعاڭدى كۇزەتسىن، قيىس اتتاپ كەتە قالسا، ولىمگە بايلا. سەنىڭ ەسىگىڭدى كوتەرىپ اشىپ تۇرسىن، كەرى شەگىنسە، قولقا تامىرىن ءۇز»، – دەپتى.
بايىپتاپ قارايىق. اعايىن-تۋىس، اكەلى-بالالى جەتى ادام. ەكى رەتكى مايداندا دا قارۋ ۇستاپ، قارسى ۇرىسقان كىسىلەر. ەندى كىرىپتار تۇتقىن. ونسىز دا باسىبايلى، بەرىدەن ايتقاندا. سويتە تۇرا ەكى اكە دەپ ەركىن سويلەيدى، باياعىدا، قيىنشىلىق زاماندا ءوز قالاۋىمەن كەلگەن باۋىرشىنىڭ، ودان سوڭعى جەلمەنىڭ باسى بۇلا اكەلەرىنىڭ ءسوزىن قايتالايدى. جانە تۇتقىندار تارابىنان ايتىلعان وسىنداي ۇسىنىس-تىلەك سوكەت كورىنبەگەن. بۇل اراداعى كوپە-كورنەۋ باعام – جەكەلەي، ەرەكشە ءبىر اۋىر قىلمىسى بولماسا، اعايىندار اراسىنداعى قاعىس-سوعىستا تەمۋجىن كەشىرىمشىل بولعان. ءدال وسى رەت، وسى ساتتە عانا ەمەس، كەيىن دە. بارلىق ۋاقىتتا. كوپ ۇزاماي، بار تەتىگى تەمۋجىنگە كەلىپ تىرەلگەن اتاۋلى ازامات سوعىسىنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى، اقىر تۇبىندە سايىپقىران شىڭعىس حاندى قالىپتاپ شىعارعان، ونى جارىم الەمنىڭ بيلەۋشىسى دارەجەسىنە جەتكىزگەن ارتىقشىلىق جاعداي دا وسى، قانتوگىس قاتالدىققا جالعاس دارقان كەڭشىلىك بولاتىن. ءبىز توقتالىپ وتىرعان جۇركىن رۋىنىڭ ۇرىستان امان شىققان ۇلكەن-كىشى بارلىق جۇرتى تەمۋجىن ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا قالتقىسىز ەندى دەيمىز. سونىمەن قاتار، جاراقتى مايداننان تىس، توتەنشە كىناسى بارلار تيەسىلى جازاعا تارتىلعانىن كورەمىز. بۇل رەتتە ەسكىلىكتى جازبالاردا تاڭباعا تۇسكەن بورى-بوكە تاعدىرى ناقتى مىسال.
جۇركىن توبىنداعى كورنەكتى تۇلعالار قاتارىندا بولعان بورى-بوكەنىڭ ساشى بەك پەن تەمۋجىنگە جاقىندىعى بىردەي – شوبەرە تۋىس: ۇكۇن-بارقاقتىڭ بارتان-باحادۇردان كەيىنگى تەتەلەس ءىنىسى قۇتۇقتى-مۇڭكىر اۋلەتى. اۋەل باستان-اق جۇركىن جاعىندا بولعان بورى-بوكە ەكى جولعى ۇرىسقا دا قاتىسادى جانە قايتپاي شايقاسقانى تاعى كۇمانسىز. بىراق بۇل – ايىپ سانالمايدى ەكەن، الدىڭعى كەپتەن كوردىك. جەڭىلىسكە ۇشىراعان جالپى جۇرت قاتارلى تۇتقىنعا تۇسكەن كەزىندە بورى-بوكە دە ەشقانداي ءجابىر-جاپا شەكپەيدى، تەمۋجىن ۇلىسىنا كوپشىلىكپەن بىرگە قوسىلعانداي كورىنەدى. الايدا، بورى-بوكەنىڭ ايرىقشا كۇناسى بار: ەمەندى-توعايدا وتكەرىلگەن، تاتۋلىق، بىرلىك جولىنداعى مەرەكەلى كەڭەستىڭ شىرقىن بۇزعانى، كەرەك دەسەڭىز، ەكى اتانىڭ بالاسىن ءبىرجولا جاۋلاستىرعان جانجالدىڭ ورىستەپ، ۋشىعۋىنا سەبەپشى بولعانى ۇمىتىلماعان. جانجال عانا ەمەس، تىنىشتىق كۇندە قىلىش سۋىرعانى، حان ءىنىسى بەلگۇتايدى ءجاي عانا ايدىندىرماي، جەڭىل بولسا دا جارالاپ، قان شىعارعانى كەشىرىمسىز قىلمىس سانالعان. ودان بەرىدە قان شىپشىپ ەمەس، اقتارىلىپ اقتى، قانشاما ءومىر قيىلدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى – سوعىس جاعدايىندا. ايتكەنمەن، تايتالاس بىتكەن، اعايىن جۇرت تەگىسىمەن ماملەگە كەلگەن. ەندى ارتى ناسىرعا شاپقان ارازدىققا ۇيتقى بولعان بورى-بوكە مەن بەلگۇتاي دا… بىتىسۋگە تيىس. جۇرت كوكەيىندە تۇرعان تۇيتكىل.
ارادا تىم كوپ ۋاقىت وتپەسە كەرەك. الدەبىر توي بولادى. ءتارىزى، جۇركىن رۋىن جەڭگەن، نەمەسە ۇلىسقا جاڭا جۇرت قوسىلعان قۋانىش مەرەكەسى. تەمۋجىن بەلگۇتاي مەن بورى-بوكەگە بەلدەسىپ كۇرەسۋگە بۇيىرادى. ءجاي عانا كۇش سىناسۋ ەمەس. وتكەندە كىمنىڭ وڭ، كىمنىڭ تەرىس بولعانىن انىقتاۋ.
داستۇرلى ءبىر سالت. ەكى كىسىنىڭ اراسىندا الدەنەندەي ءبىر شەشىمسىز تالاس تۋا قالسا، ءوزارا كۇرەسۋگە تيىس ەكەن. كىم جەڭسە، سونىڭ ءىسى ءجون. بۇل – بايىرعى كوشپەندىلەر عانا ەمەس، ورتاعاسىرلىق ەۋروپا جۇرتىندا دا كەڭىنەن تاراعان ادەت. بىراق باتىس داستۇرىندە داۋگەر، باقتالاس ادامدار بار قارۋىمەن شىعاتىن بولعان، سوعان وراي «ادىلدىكتى ايعاقتايتىن» مۇنداي جەكپە-جەك كوبىنە كىسى ولىمىمەن تىنىپ وتىرعان. بۇل تايتالاستىڭ تاعى ءبىر تارماعى – تالاپكەر ەكەۋدىڭ ءبىرى، ءوزى شىعا الماسا، نەمەسە شىققىسى كەلمەسە، ورنىنا قايرات-قۋاتى ارتىق باسقا بىرەۋدى سالۋى دا مۇمكىن ەكەن. البەتتە، كىم تۇسسە دە قاندى مايدان. ال ءبىزدىڭ جۇرتتا قارۋسىز، قۇر قول، بەيبىت كۇرەس قانا.
سويتىپ، بورى-بوكە مەن بەلگۇتاي شاراي توپتىڭ الدىندا ورتاعا تۇسەدى. بەلگۇتاي – ءبىتىمى ءىرى، بىلەگى بەرىك، قىلىشكەر رەتىندە اتاققا شىققان، ايرىقشا قايراتتى جىگىت ەكەن. ايتسە دە بورى-بوكە – بۇكىل ۇلىستا ەشكىم تەڭدەس كەلمەگەن، الىپ كۇشتى بالۋان. بەلگۇتايدى جالعىز قولىمەن-اق بۇراپ جىعار ەدى، جالعىز اياعىمەن-اق شالىپ قۇلاتار ەدى دەيدى. الايدا… بورى-بوكە بەلگۇتايدى جىقسا، ونىڭ ءىسى اق، ياعني، ەمەندى-توعايداعى توبەلەسكە كۇناكار – جۇركىن ەمەس، ساشى بەكتىڭ بار ءىسى ءجون، كەرىسىنشە، تەمۋجىندىكى تەرىس بولىپ شىقپاق. وتكەن ورنىنا كەلمەيدى جانە بورى-بوكەنىڭ ءوزىنىڭ تاعدىرى نەمەن تىنباق… كوكىرەگىن قاۋىپ جايلاعان بورى-بوكە يمەنشەكتەپ، بەلگۇتايدى جەڭۋگە باتپايدى. از-ماز الىسقان بولىپ، كۇشى جەتپەگەندەي، جىعىلا كەتىپتى. بەلگۇتاي ەكپەتىنەن تۇسكەن بورى-بوكەنى سوندا دا جانىشتاپ باسا الماي، ارقاسىنا اتشا ءمىنىپ وتىرعان قالپى، كوزىنىڭ قىرىمەن تەمۋجىنگە قارادى دەيدى. تەمۋجىن استىڭعى ەرنىن تىستەپتى. ءبىزدىڭ قازاقتا كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالعان، ايتپا، قاساقانا سويلە، كەرىسىنشە جاسا دەگەن يشارا. ەندى بەلگۇتاي بورى-بوكەنى ارقاسىنان تىزەرلەي باسىپ تۇرىپ، ەكى قولىمەن ەكى يىعىنان بار كۇشىمەن تارتىپ قالىپ، بەل ومىرتقاسىن وپىرىپ جىبەرىپتى. سوندا دىمى قۇرىعان بورى-بوكە ايتتى دەيدى: «مەنى بەلگۇتاي جەڭگەن جوق، جەڭە دە المايتىن ەدى. مەن حاننىڭ كارىنەن قورقىپ، جورتا جىعىلىپ ەدىم. مىنە، ءومىرىم وكسىپ، قور بولدىم!..» – دەپتى. بەلگۇتاي شالا-جانسار جاتقان، دارمەنسىز بورى-بوكەنى سيراعىنان سۇيرەتىپ، اۋلاققا اپارىپ تاستادى دەيدى. ۇلىستىڭ ۇلى بالۋانى، الىپ كۇشتى بولعانىمەن، اقىلى از، اۋسار بورى-بوكە وسىلاي قازا تاپقان ەكەن. ساشى بەك پەن تايجۋدىڭ قىلىش ۇستىندەگى قاتاڭ جازاسى، بورى-بوكەنىڭ بەيبىت كۇندەگى وزبىر قازاسىنان سوڭ جاڭادان قوسىلعان جۇركىن عانا ەمەس، قاراۋىنداعى بۇرىنعى-كەيىنگى بارلىق جۇرت تەمۋجىننىڭ ىرقىنان شىققان قانداي دا كىسىنىڭ كورەشەگى نە بولارىن قاپىسىز ۇعىنادى.
وسى جۇركىن سوعىسىنا جالعاس كەزەڭدە، شاماسى 1198 جىلى تەمۋجىن توعرىل حاننىڭ ءىنىسى، ىلكىدەگى بۇلعاق تۇسىندا ۇلكەن ۇلىستان ءبولىنىپ كەتكەن كەرەيتاي-جاقاعامبۋدىڭ جۇرتىنا شاپقىن جاسايدى. بۇل كەرەيتاي توعرىل حان بيلىكتەن تايعان كەزدە تەمۋجىن ۇلىسىنا كەلىپ قوسىلعان ەدى عوي. توعرىل كەرى ورالىپ، تەمۋجىننىڭ كومەگىمەن اتا تاعىن قايتادان يەلەنگەن شاقتا بۇرىنعىشا قۇلدىق ۇرماي، قاراۋىنداعى ءبىرشاما جۇرتىمەن نايمان ۇلىسىنا قاشقان. ينانىش-بىلگە حانعا ارقا سۇيەپ، ەكى ارالىقتا كۇن كەشسە كەرەك. ەندى وڭ حان اتانعان توعرىل اكەسى ايتتى، ايتپادى – تەمۋجىن تۋرا اتتانىپ، جاقاعامبۋدىڭ جۇرتىن شابادى. جاقاعامبۋدىڭ بيلىگىندەگى كەرەيدىڭ تۇڭقايىت جانە تۇمەن-تۇبەگەن رۋلارى بىتىراي قاشىپ، كوپ ۇزاماي-اق تەمۋجىننىڭ عۇزىرىنا قۇلدىق ۇردى دەيدى. تەمۋجىن، سىڭايىنا قاراعاندا، جاقاعامبۋدىڭ جەكە باسىنىڭ اماندىعىنا كەپىلدىك الىپ، قاراۋىنداعى قانشاما حالقىمەن قوسا، وڭ حاننىڭ دارگەيىنە وتكىزەدى. كەيىنگى وقيعالار بارىسىنان كورىنەتىندەي، وڭ حاننان ىرگەسىن بولگەن اعايىنداردىڭ ءبىرازى مۇلدە قايتپاي قالعانى جانە كەيىنگى قىم-قۋىت ۇرىستاردا تەمۋجىنمەن بىرگە بولعانى بايقالادى.
وسىمەن، تاتان دالاسىنداعى ازامات سوعىسىنىڭ اۋەلگى جىلىندا قيىندىققا ۇشىراعان تەمۋجىن ۇلىسى شايقالسا دا قۇلامايدى، كەرىسىنشە، ۋاقىت وزا كەلە ءبىرشاما نىعايىپ، بەرىك ورنىعادى. ەندى بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ الدىندا تەرەڭنەن تولعاپ، كەڭىنەن ويلانعان مۇرات-ماقساتقا جول اشاتىن قيلى كەزەڭ – اۋقىمى بۇرىنعىدان الدەقايدا زور، جەتى جىلدىق جاڭا سوعىس تۇرعان. شىڭعىس حاننىڭ عۇمىرباياندىق تاريحىنداعى ەڭ اۋىر ۇرىستار، اتالاس، اعايىنداس جۇرتتىڭ كول-داريا قانى توگىلەتىن عالامات مايدان…
DS ءTىmes
ءVى
ت ا ر ا ۋ
ازامات سوعىسى – قىم-قۋىت
بايقاستاۋ
حىى عاسىردىڭ اقىرى – 1197 جىل مۇعدارىندا كەڭبايتاق تاتان دالاسىندا بۇرناعى بەي-بەرەكەت، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار ءىشىنارا ەكىگە، ۇشكە ءبولىنىپ، قايتادان توپتاسا بىرىگىپ، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعداي مۇلدە باسقاشا قالىپقا ويىسقانىن كورەمىز. بۇل ۇلكەندى-كىشىلى ۇلىستار مەن حاندىقتاردىڭ بارلىعى دا بەيبىت قاتىناستان شىققان، بارلىعى دا سوعىس جاعدايىندا. بىرىمەن ءبىرى جاۋ جانە ارقايسىسى وزىنشە. ازامات سوعىسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىندەگى جەكەلەگەن شابىس، دۇركىن سوعىستار ەندى جالپىلىق سىپات العان. سوعان وراي الداعى زور مايداننىڭ باستى تۇلعالارى دا انىق ايقىندالعان. ورتالىق دالادا كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاعىسىپ كەتۋى ىقتيمال ەكى ۇلكەن كۇش بار: ءبىر تاراپتا وڭ حان مەن تەمۋجىن دالايحان، ەكىنشى تاراپتا – جامۇقا-شەشەن جانە وعان قاناتتاس تارعۇتاي-قىرىلتۇق. بۇل ەكى وداقپەن بىتىسپەس جاۋ تاعى ءۇش ۇلىس تۇر. تەرىستىكتە – بۇرىنعى قۋاتى قايتقان مەركىت، شىعىستا – ءالى دە اتاعى زور تاتار، ال باتىستا – حالقى دا مول، اسكەرى دە ايبىندى نايمان.
بۇل بەس بولىك جۇرتتىڭ قاي-قايسىسى دا قارىمسىز ەمەس. كىم-كىمگە باستاپ تيىسسە دە، الماعايىپ، اۋىر ۇرىس كۇتىپ تۇر. سوعان وراي تاتار مەن مەركىت تە، جامۇقا-شەشەن باستاعان رۋ-تايپالار وداعى، ءتىپتى، قابىرعالى نايمان ۇلىسىنىڭ ءوزى تىنىشتىققا بەيىم ەكەن.
الايدا، ازىرگە تۇپكى مۇراتى – بۇكىل تاتان دالاسىن ءبىر تۋ استىنا ۇيىستىرۋ ماقساتىن اشىق ايگىلەمەگەن تەمۋجىن توقتاي المايدى. ءسوز جۇزىندە ءالى دە «بالا»، ياعني تاۋەلدى، جولى كىشى سانالعانىمەن، وسى كەزدىڭ وزىندە اكەسى وڭ حانعا باتىم، ايرىقشا ىقپالدى بولعانىن كورەمىز.
بۇل كەزدەگى تەمۋجىننىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى مۇقيات ويلاستىرىپ، تەرەڭنەن تارتقان جۇيەلى جوسپار، جانە سوعان وراي قاتەسىز ەسەپ، ناقتى باعدار ارقىلى جۇزەگە اسا باستايدى.
اۋەلى جەكەلەي سوعىپ، مەركىت پەن تايجۋىتتى قيراتۋ مەرەك ەدى. ودان سوڭ، ءساتى كەلسە، تاتار. قالعانى تاعى دا ءوز كەزەگىمەن، بىر-بىرلەپ…
كولدەنەڭنەن شىققان جۇركىن ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشكەننەن كەيىن تەمۋجىن وڭ حانمەن ۇزەڭگىلەسە وتىرىپ، مەركىت ۇلىسىنا قارسى اتتانادى. كەلۇرەن وزەنىنىڭ تەرىستىك تارابى، سەلەڭگى دارياسىنا جاقىن قاتىقلىق جوتاسى، مۇرۋچە-سەگۇل دەگەن جەردە بەتتەسكەن ۇلكەن ۇرىستا ۋدويىت-مەركىت توقتا بەك قيراپ جەڭىلىپ، اسكەرىنىڭ قالدىعىمەن بارعۇجىن-توقىم تارابىنا قاشادى. وڭ حان مەن تەمۋجىن مەركىت جۇرتىن ويرانداپ، قانشاما جانىن تۇتقىنعا الىپ، قيساپسىز مال، ءۇي-ءجاي، دۇنيە-مۇلكىن يەلەنىپتى. الايدا تەمۋجىن ولجانىڭ نەگىزگى بولىگىن، بالكىم تۇگەلگە جۋىعىن وڭ حاننىڭ الدىنا تارتىپتى.
بۇل، تارىزىنە قاراعاندا، تاعى دا تەمۋجىن تۇرتكى بولعان كەزەكتى جورىق ناتيجەسىندە ەجەلدەن جاۋلاس، قۋاتتى مەركىت ۇلىسى پىشىراي توزىپ، مۇلدە السىرەگەنىن كورەمىز. وسىنداي قولايلى جاعدايدى قالت جىبەرگىسى كەلمەگەن وڭ حان كەلەسى – 1198 – جىلقى جىلى كۇزدە، تەمۋجىنگە ساۋال سالماستان، مەركىتكە قارسى جالعىز اتتانادى. بۋرا-قارا دەگەن جەردە توقتا بەكتى ءبىرجولا قيراتىپ، ودان ارى بارعۇجىن-توقىمعا ءسۇرىپ تاستايدى. توقتا بەكتىڭ ۇلكەن ۇلى توعىز بەك ۇرىستا ولسە، بۇدان سوڭعى ەكى قىزى مەن تاعى ەكى ۇلى – قۇدۋ مەن شىلاعۇن قولعا تۇسەدى. شۇعىل جورىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى – الاپا-ولجا ءشاش ەتەكتەن. تابىسقا قۇنىققان وڭ حان ءوز كەزەگىندە تەمۋجىنگە سىباعالى ساۋعا بەرمەپتى. بۇل جاعداي ەسكىلىكتى جازبالاردىڭ بارىندە اتاپ كورسەتىلگەن. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ەكى ارالىقتىڭ سۋىسا باستاۋى وسى جاعدايعا بايلانىستى دەپ بىلەدى. قالىپتى ءراسىمنىڭ بۇزىلۋى – تەمۋجىننىڭ كوڭىلىندە دىق قالدىرۋى انىق. بۇل ارادا كىلتيپان ءتۇسىم-پايدا ەمەس، ەلەپ-ەسكەرۋ، سىيلاستىق جونىندە. وسى ورايدا، اكە دەڭىز، وداقتاس دەڭىز، بۇعان دەيىن سىرتتاي رياسىز كورىنگەن وڭ حاننىڭ ەجەلگى سالت-داستۇردەن جاڭىلۋى قولاپايسىز ەدى.
الايدا، ازىرشە ورتاق مۇددە اراز-قۇرازعا جول قالدىرمايدى. كەرەك دەسەڭىز، ءدال وسى كەزدە ەسكىلىكتى اندالار – تەمۋجىن مەن جامۇقانىڭ اراسى قايتادان وڭالعانداي كورىنەدى. ىقىلاس جامۇقا جاعىنان بولعانداي. تەمۋجىنگە تىكەلەي شىقپايدى، اراعا حان-اكەنى سالىپتى. ەندى 1199 – قوي جىلى باياعى ۇشتىك وداق قايتادان جاندانىپ، وڭ حان – تەمۋجىن – جامۇقا ۇشەۋى قاتارلاسا شەرۋ تۇزەپ، باتىس تاراپتاعى نايمان ۇلىسىنا قارسى اتتانادى. كەڭ كولەمدى، جاڭا جورىققا ۇرانشى بولعان – تەمۋجىن ەمەس. ىرگەدەگى تايجۋىت، جاقىنداعى تاتار تۇرعاندا، شالعايداعى نايماندا شاتاعى نە. ازىرگى ەسەبىنە سايكەسپەيدى. توعرىل… وتكەندە حاندىقتان تايعان كەگى بار. ايتسە دە، باستى سەبەپكەر – جامۇقا-شەشەن بولعانى كۇمانسىز. كىم كىمگە ءسوز سالدى دەگەن تۇرعىدان قاراساق، انىعى وسى. جاقىنداسۋ، ۇيىمداسۋ تۇرعىسىنداعى ۇسىنىس باسقا ەمەس، جامۇقادان شىعۋى قيسىندى. وڭ حان ءساتى كەلىپ تۇرعان شارۋاعا بالاپ، بىردەن كەلىسكەن. ءوز كەزەگىندە ءالى دە بالاسى ەسەپتى تەمۋجىندى قوساقتاپ الا كەتەدى.
نايمان سوعىسى
بارى دە قيسىندى ءارى قيىندىقسىز كورىنگەن. وسىنىڭ الدىندا عانا، كۇش-قۋاتى كەمەل نايمان ۇلىسىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان ينانىش-بىلگە حان دۇنيەدەن ءوتىپتى. حاننىڭ ءوزى تىرشىلىگىندە بىتىستىرە الماعان ەكى بالاسى بىردەن-اق ىرگەلەرىن اجىراتادى. ۇلكەن ۇل، كەيىندە تايان حان اتانعان تاي-بۇقا اتا تاعىنا يە بولىپتى. الايدا، كىشى ءىنى بۇيرىق باعىنىشتان باس تارتادى دا، دەربەس حاندىق قۇرادى. بۇرناعى، قاڭعايدان قارا ەرتىس، تارباعاتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، كەڭبايتاق، ءبىرتۇتاس نايمان ۇلىسىنىڭ كەرەيمەن شەكتەس شىعىس بولىگى بۇيرىق حاننىڭ، ال حان-التايدان ارعى، قاڭلى، قىپشاقپەن جاپسارلاس باتىس بولىگى تايان حاننىڭ يەلىگىنە كوشەدى. ءوزارا اشىق جاۋلاس بولماسا دا، ءدۇرداراز، بارلىق تىرشىلىك، تىلەۋى بولەكتەنگەن ەكى حاندىق ەكەن.
ەندى، ويلاماعان جەردەن قايتا قۇرىلعان ۇشتىك وداق ىرگەلەس بۇيرىق حانعا قارسى اتتانادى. نايمان قونىسىنا تۇتقيىلدان شاپقان قالىڭ اسكەر التايدىڭ ەتەگى، قىزىل-باش (قازىردە ۇلۇڭگۇر) كولىنىڭ جاعاسىندا وتىرعان بۇيرىق حاننىڭ ورداسىن تالقاندايدى. كەلتە ۇرىستا جەڭىلىسكە ۇشىراعان بۇيرىق حان تەرىستىك بەت – كەم-كەمجۇت ولكەسىنە قاراي قاشىپتى. ۇشتىك ۇجىم ەندى ايتارلىقتاي قارسىلىق كۇتپەي، ەل ىشىنە بويلاي ەنگەن كەزدە نايماننىڭ توسقاۋىل جاساعىنا ۇشىراسادى. نايمان الاماندارى ازعانا ۇرىستان سوڭ تاۋدى ورلەي قاشىپتى. سوندا بۇل جەدەل قوسىندى باستاعان ەدى-تۋقلىق (بۇل – تۇرىكشە جەتى-تۋلى دەگەن ءسوز دەپ انىقتايدى ءراشيد-اد-دين) استىنداعى ەرتوقىمىنىڭ ايىلى ءۇزىلىپ، اتىنان اۋىپ، قولعا تۇسكەن ەكەن. شاپقىنشىلاردىڭ بار تابىسى وسىمەن ءتامام بولادى. كوپ ۇزاماي، بەلدەن اسىپ، داراعا شىققان كەزدە الدا شەپ قۇرىپ، ۇرىسقا ساي تۇرعان قالىڭ اسكەردى كورەدى. بۇل – بۇيرىق حاننىڭ قولباسشىسى كوكساۋ-سابراق ەكەن. («كوكساۋ» – كوكىرەك اۋرۋلى جوتەل ناتيجەسىندە داۋىسى قارلىعىپ، قىرىلداعان كىسى دەگەن ءسوز، ال سابراق – سول كىسىنىڭ تۇراق-مەكەنىنە وراي بەرىلگەن ەسىم»، – دەپ ايعاقتاعان ءراشيد-اد-دين.) ينانىش حاننىڭ زامانىندا اتى شىققان بايىرعى باحادۇر.
ەكى اسكەر بەتپە-بەت ۇشىراسقان القاپ – بايتاراق-بەلشىر اتالادى ەكەن. نايمان جاساعىنىڭ قاراسىنى مول بولسا كەرەك، بىراق قايتكەندە دە، ۇشتىك وداق اسكەرىنەن كوپ ەمەس. بالكىم، اجەپتاۋىر كەمشىن. الايدا، ءوز زامانىندا تالاي قاۋعانى وتكەرگەن تاجىريبەلى كوكساۋ-سابراق قاجەتتى ديسپوزيتسيا – مايدان الاڭىن ۇتىمدى تاڭداعان. ەكى قانات – بيىك قىرقا، الدىڭعى بەت – كوك شالعىندى جازاڭ، ياعني، جاۋ اينالىپ وتە المايدى، جانە تىكە شاپقاندا ساي جەبەگە جاقسى نىسانا. سوعان وراي ۇرىس ءتاسىلى دە وڭتايلى – شابۋىل ەمەس، قورعانىس.
شاپقىنشى جاق مۇنداي كولدەنەڭ بوگەسىن كۇتپەگەن. ەندى دۇشپاننىڭ جالپىلاما سان-شاماسىن، جەكە قۇرامالاردىڭ ورنالاسۋ جاعدايىن ايقىنداۋ كەرەك جانە ۇرىس ءتاسىلىن بەلگىلەۋ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كەزدە كۇن ەڭكەيىپ قالعان. ءسىرا، ەكىنتى شاماسى. اشىلعان مايدان اقىرىنا جەتۋ ءۇشىن كوبىرەك ۋاقىت قاجەت. البەتتە، ات ۇستىندە بولسا دا، شۇعىل اسكەري كەڭەس وتكىزىلدى. شابۋىلدى ەرتەڭ ەرتەمەن باستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. كەيىنگى وقيعالار سىڭايىنا قاراعاندا، تەمۋجىننىڭ ۇسىنىسى. ەندى ءۇش ءامىرشىنىڭ ءۇش بولەك اسكەرى كەرى شەگىنىپ، ارقايسىسى وزىنە ورايلى ورىن سايلاپ، شەپ قۇرىپ، ەرتەڭگى ۇرىس الدىندا تىنىم تابۋعا تيىس.
بىراق ءبارى باسقاشا بولىپ شىعادى.
كەش پە، ءتۇننىڭ الدەبىر ۋاعى ما، ايتەۋىر قاراڭعى تۇسكەندە جامۇقا-شەشەن وڭ حاننىڭ جورىق شاتىرىنا جەكە بارادى. «و، حانداردىڭ حانى! – دەپتى تاعزىم جاساپ. – وزىڭە اشىعىن ايتۋعا تيىسپىن. كوكتەمدە كەلىپ، كۇزدە قايتاتىن جىل قۇستارى بار عوي. مەن بالا كەزدەن جاقسى بىلەتىن اندام تەمۋجىن دە سول سياقتى. قوسىلا ءجايلايدى، ءبولىنىپ قىستايدى. [كەشە مەنىمەن بىرگە بولدى، بۇگىن سەنىڭ قولتىعىڭدا. مانا ورايى كەلىپ تۇرعان ۇرىستى نەگە باستامادىق؟ ەكپىندەگەن بەتىمىزدە قيراتىپ سالاتىن ەدىك قوي! – م.م.] نايمانمەن جەڭ ۇشىنان جالعاستىعى بار. ەرتەڭ ەرتەمەن، نەمەسە بۇگىن تۇندە ءبىزدى قالىڭ جاۋمەن بەتپە-بەت تاستاپ، تۇرا قاشادى… ال مىنا مەن اۋىسپالى جىل قۇسى ەمەس، قار جاۋسا دا، سەل سوقسا دا تۇراق-مەكەنىنەن اينىمايتىن شوجە تورعايمىن. سەنىڭ تورعايىڭمo-bىdى-font-famىly: “DS ءTىmes”;mso-ansى-language:RU”>سويتىپ، وڭ حان مەن جامۇقا ءتۇن ىشىندە، الاۋلاتا جاققان وتتارىن وشىرمەستەن، دۇرك كوتەرىلە اتقا قونىپ، مايدان دالاسىنان جىلىسىپ كەتە بارادى.
تاڭ اتىپ، تەمۋجىن جان-جاعىنا قاراسا، جاۋ بەتىندە جالعىز ءوزى قالىپتى، وڭ حاننىڭ دا، جامۇقانىڭ دا قاراسىنى كورىنبەيدى. تەمۋجىن: «حان-اكەم مەن تۋىسقان-اندا مەنى وتقا تاستاپ كەتكەن ەكەن عوي!..» – دەپ، قاتتى كۇيىنەدى. بىراق تورىقپايدى، ۇرىسقا سايلانىپتى. ەندى شابۋىل ەمەس، قورعانىسقا.
كۇتپەگەن كەڭشىلىككە تاڭ قالعان كوكساۋ-سابراق بۇدان كەيىنگى سوعىس قيمىلىن تەزىنەن شەشەدى. اككى جاۋىنگەر قاراسىنى كەم بولسا دا، بەرىك شەپ قۇرىپ تۇرعان تەمۋجىنگە تيىسپەيدى. كولدەنەڭدەي ءوتىپ، ازىرگە تىم ۇزاپ كەتپەۋگە تيىس، شەگىنىس جولىنداعى وڭ حاننىڭ سوڭىنان قۋا شىعادى. ەندى وڭ حان مۇلدە كۇتپەگەن توپالاڭ باستالىپتى.
كوكساۋ-سابراق وڭ حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، بولەك-بولەگىمەن شۇباتىلا شەرۋ تارتقان قالىڭ قولدىڭ ارتقى لەگىندە قامسىز بارا جاتقان نيلقا-سانگۇندى ەدەر-التاي دەگەن جەردە قۋىپ جەتىپ، تۋ-تالاقاي قىلىپ، بار اسكەرىن قىرىپ-جويىپ، قالعانىن توزدىرىپ جىبەرەدى. بۇدان سوڭ ۇلىس ىشىنە بويلاي كىرىپ، ويران سالادى. قالىڭ جۇرتپەن قاتار، سانگۇننىڭ وتباسىن باسىپ قالادى، مەركىت توقتا بەكتىڭ وتكەن جىلى عانا وڭ حانعا كىرىپتار بولعان ەكى ۇلى – قۇدۋ مەن شىلاعۇندى تۇتقىننان قۇتقارىپ، بوستاندىققا شىعارادى. وسىنداي ۇلكەن جەڭىسكە جەتكەن كوكساۋ-سابراق قانشاما جاندى بۇعاۋعا ءتۇسىرىپ، قيساپسىز مال ايداپ، قارىق ولجامەن ەلىنە بەت الدى دەيدى.
بۇل كەزدە وڭ حاننىڭ ءايتىپ-بۇيتىپ باس ساۋعالاپ ۇلگەرگەن ۇلى سانگۇن مەن ءىنىسى كەرەيتاي ازىپ-توزىپ، ورداعا ارەڭ جەتىپتى. وڭ حان قولما-قول جاڭا اسكەر جاساقتاپ، كوكساۋ-سابراقتىڭ سوڭىنان قۋا اتتاندىرادى. جانە تەمۋجىنگە شۇعىل شاپقىنشى جىبەرىپتى. «نايمان كوكساۋ-سابراق مەنىڭ جۇرتىمدى شاۋىپ، ويسىراعان شىعىنعا ۇشىراتتى. تەمۋجىن-ۇلىم، تەزىرەك كومەك جاساي گور!» – دەپ قولقا سالادى.
تەمۋجىن، تارىزىنە قاراعاندا، قاراۋىنداعى بار اسكەردىڭ ەڭ تاڭداۋلى قوسىندارىن اتتاندىرىپتى. جاۋىنگەر جاساقتى باستاپ شىققان – بولاشاقتا ءبارى دە داڭقتى، «شىڭعىس حاننىڭ ءتورت كۇلىگى» اتانعان باۋىرشى، مۇقالى، بوراعۇل جانە جىلاۋقان باحادۇرلار ەكەن.
ۇلان-قۇت دەگەن جەردە، جان قىسىلعان، ەڭ شەشۋشى ساتتە كەلىپ جەتەدى. سانگۇننىڭ اسكەرى قيراماسا دا، قاتتى ومىرايعان، ءوزى استىنداعى اتى قارا سانىنان جارادار، قامالاعان دۇشپاننىڭ قۇرساۋىندا قالعان مەزەت ەكەن. ءتورت كۇلىك كوكساۋ-سابراقتىڭ قالىڭ قولىن ورتاسىنان ويىپ، سانگۇندى اراشالاپ، ونىڭ ىلكىدە تۇتقىنعا تۇسكەن وتباسى-ۇيەلمەنىن جانە قۇتقارىپ، قانشاما مال مەن جاندى جانە ايىرىپ قالادى. كوكساۋ-سابراق ۇلكەن جەڭىلىسكە ۇشىراماسا دا، بەتى قايتىپ، تايتالاس ۇرىس ۇستىندە نەگىزگى كۇشتەرىن ساقتاعان قالپى، ابدىراماي ىعىستاپ، ءوز ۇلىسىنا وتەدى.
كوپ ۇزاماي، قارا كۇزدە، بالكىم قىسقا تامان تەمۋجىننىڭ ءىنىسى قاسار نايمان ۇلىسىنا ارنايى اتتانىس جاسايدى. جازالاۋ جورىعى. نايماندار ۇلاعان-قۇت تاۋىنىڭ ەتەگىندە شەپ قۇرىپ، قورعانىس جاسادى، قاسار بۇلاردى قيراتىپ جەڭدى، ولىك تاۋ بولىپ ءۇيىلدى دەپ جازادى «يۋان شي». اڭداپ قاراساق، بۇل كەلتە شاپقىن شەكارالىق ۇرىستارمەن تىنعانىن كورەمىز. قاسار ۇلكەن ۇلىس ىشىنە بويلاپ كىرە المايدى، ايتكەنمەن، نايماننىڭ شەتكى قونىستارىن ىقتىرىپ، ءبىرتالاي ولجامەن ورالعان سياقتى.
ەل-جۇرتى اۋپىرىممەن ارەڭ ورنىندا قالعان وڭ حان تەمۋجىنگە العىسىن ايتىپ تاۋىسا الماپتى. ەكەۋى اكە مەن بالا رەتىندە قايتادان تابىسادى. الدا بىرىككەن، اۋىر اتتانىستار تۇرعان. الايدا، ەكى ارالىققا سىزات تۇسكەنى انىق ەدى.
;mso-bىdى-font-famىly:
تايجۋىتپەن ۇرىس
نايمان سوعىسىنان سوڭ، قوي جىلىنىڭ اقىرى، ميلادي 1200 ساناتىنا قاراعان قىس ايلارىندا تەمۋجىن وسىدان ازعانا بۇرىن قيراپ جەڭىلگەن، بارعۇجىن-توقىمعا ىعىسقان مەركىت توقتا بەك بايىرعى قونىسىنا قايتا ورالىپ، ەندى تايجۋىتتارمەن وداقتاسقالى جاتىر دەگەن حابار الادى. تەمۋجىن بۇل كەزدە ءوزىنىڭ وڭ قولىنا اينالعان ءىنىسى قاسار ەكەۋى اقىلداسا كەلە، مۇنىسى انشەيىن لاقاپ بولار دەگەن بايلامعا توقتايدى. ايتكەنمەن، كوپ ۇزاماي-اق ەمەسكى، الىپقاشپا ءسوزدىڭ شىندىق نەگىزى ايقىندالىپتى.
قاتەردىڭ الدىن الۋ كەرەك ەدى. ءارى بۇل كەزدە تايجۋىتتار دا ءبىرشاما كۇش توپتاپ ۇلگەرگەن. تەمۋجىن جاڭا 1200 – مەشىن جىلى كوكتەمدە سارى-كەگەر دەيتىن جەردە وڭ حانمەن كەزدەسىپ، ەكى جاقتى، ۇلكەن قۇرىلتاي وتكەرىلەدى. تايجۋىتقا قارسى اتتانىس تۋرالى شەشىم قابىلدانادى.
بۇل كەزدە تارعۇتاي-قىرىلتۇق باستاعان تايجۋىتتاردىڭ ودان سوڭعى ەڭ ەلەۋلى باسشىلارى اڭقۋ-قوقىش، قۇرىل-باحادۇر جانە قۇدۋدار بولاتىن، دەپ جازادى «جيناقتى تاۋاريح». ەسەبى، بۇكىل تايجۋىت جانە وسى بىرلەستىككە قاراعان بارلىق رۋلار قاتار تۇزەدى دەگەن ءسوز. مەركىت توقتا بەك قانشاما اسكەر شىعارىپ، ءوزىنىڭ بالاسى قۇدۋ مەن ءىنىسى قودان-ورشاندى جىبەرەدى.
ەكى جاق وناننىڭ قۇمىندا بەتتەستى دەيدى.
بۇل رەتكى مايداننىڭ باستاپقى كەزەڭى تۋرالى ناقتى ماعلۇمات جوق. تارىزىنە قاراعاندا، وڭ حان مەن تەمۋجىن دالايحان اۋەلگى ۇلكەن شايقاستان سوڭ تايجۋىت پەن مەركىتتى قاق ايىردى; تەمۋجىن تايجۋىتقا قارسى قالىپ، وڭ حان ۇرىسا ىعىسقان مەركىتتىڭ سوڭىنان كەتەدى. قيراپ جەڭىلگەن قۇدۋ مەن قودان-ورشان ۇيرەنشىكتى بارعۇجىن-توقىم ايماعىنا قاراي قاشادى. ال تايجۋىتپەن جەكپە-جەك قالعان تەمۋجىن تابانداسقان، اۋىر ۇرىس وتكەرىپتى. اقىرى باسىم تۇسەدى. تايجۋىت جاساعىن ەڭسەرە قۋعىنداپ، ۇلاڭقۇس-تۇراس دەگەن جەرگە دەيىن باردى دەيدى. قۇدۋدار سوندا قازاعا ۇشىرايدى، ال باتىسقا قاراي قيالاي تارتقان اڭقۋ-قوقىش پەن قۇرىل-باحادۇر نايمان شەگىندە جان ساۋعالاپتى. تارعۇتاي-قىرىلتۇق تا امان قۇتىلادى. بىراق قاتەرلى، توتەنشە ماشاقاتتان سوڭ.
تايجۋىت اسكەرى ءبىرجولا جەڭىلىپ، سىپىرىلا قاشقان كەزدە قارتاڭ تارعۇتاي-قىرىلتۇق ازعانا ۋاقىت نەگىزگى شوعىردان ءبولىنىپ قالعان ەكەن. وزەننەن ءوتىپ، ورمانعا كىرگەن، ەسەبى، ارتتاعى جاۋدان ءبىرجولا قۇتىلعان كەزدە. مىنە، وسى ساتتە، تايجۋىت توبىنداعى بارىن، بەلگىلى بەك شىرگەتۋ-ەبۋگەن، قاسىندا الاق جانە ناياق (ناياقا، نايا) دەگەن ۇلدارى بار، تارعۇتاي-قىرىلتۇققا باس سالادى. جاۋجالامعا كەلتىرمەي تۇتقىندايدى. تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ ۇلدارى مەن ىنىلەرى جانە تاعى قانشاما كىسى تۇرا ۇمتىلىپتى. سوندا شىرگەتۋ-ەبۋگەن تارعۇتايدى جەرگە جىعىپ، ۇستىنە اتشا ءمىنىپ وتىرىپ، تاماعىنا قانجارىن تىرەدى دەيدى. «سەندەر قازىر مەنى ولتىرەسىڭدەر. ەندەشە، جاستىعىمدى الا جىعىلايىن. مىنە وسى قازىر، قىبىر ەتسەڭدەر، اكەلەرىڭدى باۋىزداپ سالام!..» – دەپتى. سوندا تىپىرلاۋعا شاماسى كەلمەي جاتقان تارعۇتاي-قىرىلتۇق ايتتى دەيدى: «توقتاڭدار! ەگەر سەندەر شىرگەتۋگە جوپپەلدەمە تيىسپەك بولساڭدار، ول مەنىڭ قانىمدى ءشاشادى. بۇل انىق. ەندەشە، وسى بەتتەرىڭدە كەرى قايتىڭدار. تەمۋجىنگە اپارسىن. ماعان تيىسپەيدى. باياعىدا، قولىمدا تۇرعان كەزدە مەن دە ءتىرى جىبەرگەم. اساۋ ارىنىن باسىپ، ساباسىنا عانا ءتۇسىردىم. ەندىگى، اقىلى مول، بايىبى كۇشتى تەمۋجىن مەنى ولتىرمەۋگە تيىس. بارىڭدار، كەتىڭدەر!» – دەپتى. تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ ۇلدارى ءوزارا اقىلداستى دەيدى. ءبىز اكەمىزدى قۇتقارامىز دەپ تۇرمىز. ايتقانىنداي، شىرگەتۋ باۋىزداپ سالسا، ءولى دەنەسىن عانا ايىرعان بولامىز. نە شىقتى؟ اكەمىزدىڭ ايتقانى ءجون»، – دەسىپ، تاستاپ جۇرە بەرەدى.
شىرگەتۋ-ەبۋگەن ەكى ۇلىمەن بىرگە، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتى ەجەلگى دۇشپانى تەمۋجىنگە الىپ ءجۇردى دەيدى. جولاي، قۇتقۇل-نەگۇت دەگەن جەرگە جەتكەندە ءوزارا اقىلداسادى. الاق پەن ناياق ايتىپتى. «جارار، تەمۋجىننىڭ الدىنا باردىق، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتى اياعىنىڭ استىنا تاستادىق. سوندا تەمۋجىن: «وزدەرىڭنىڭ تۋاسى حاندارىڭا وپا بەرمەگەن سەندەر ماعان قالايشا عانا ادال نوكەر بولماقسىڭدار!؟» – دەپ اشۋعا ءمىنىپ، ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى شابۋى كادىك. ەندەشە، مۇنىمىز قاتە بولادى ەكەن»، – دەپ، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتى بوساتىپ قويا بەرەدى.
سول بەتىندە تەمۋجىننىڭ دارگەيىنە جەتىپتى. سولاي دا سولاي، تارعۇتاي-قىرىلتۇقتى قولعا ءتۇسىرىپ تۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ حانىمىزعا قيانات جاساۋ كەلىسپەس دەپ، قويا بەردىك. ەندى سەنىڭ عۇزىرىڭا قۇلدىق ۇرامىز. قابىل كورسەڭ، ءىسىمىزدى، كۇشىمىزدى بەرۋگە ءازىرمىز!» – دەپتى. تەمۋجىن مەيلىنشە ريزا بولعان ەكەن. الاق پەن ناياقتى ءوز جاساعىنا قابىلدايدى. بولاشاق الاق-نويان جانە ناياق-نويان. ەكەۋى دە شىڭعىس حاننىڭ كەيىندەگى اتاۋلى جورىقتارىنىڭ بارىندە قول باستاپ، داڭققا جەتكەن. ناياق-نويان باياعىدا، تەمۋجىن تۋعان كەزدە ونىڭ شىلدەحاناسىندا بولعان ەكەن، ءبىر ءجۇز جيىرما جاستان اسىپ، شىڭعىس حان نەمەرەسى موڭكە قاعاننىڭ تۇسىندا عانا دۇنيەدەن ءوتىپتى.
تەمۋجىن العاش اتقا مىنگەن كەزدەن باستاپ، تايجۋىتپەن قاقتىعىس توقتالعان ەمەس-تى. ال وسى جولعى، ونان قۇمىنداعى بەتپە-بەت شىن مانىسىندە ەڭ العاشقى ۇلكەن مايدان بولدى. ناتيجەسىندە، تايجۋىتتىڭ باعى قايتىپ، ونىڭ قاشقان جۇرتىندا قالعان، ارقيلى رۋدان قۇرالعان قانشاما حالىق ەندى تەمۋجىن ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى.
قاتاعان-سالجىعۇت وداعىمەن شايقاس
تايجۋىت بىرلەستىگىنىڭ ويسىراي جەڭىلگەن حابارىن ەستىگەندە قاتاعان جانە سالجىعۇت تايپالارى قاتتى داعدارىسقا ءتۇستى دەيدى. بۇل اتالى ەكى جۇرت تا اۋەل باستان تارعۇتاي-قىرىلتۇق جاعىنا شىققان، دالان-بالجۇتتا العى شەپتە ۇرىسقان، ودان سوڭعى كەزەڭدە دە ۇنەمى تەمۋجىنگە تەرىس نيەتتە بولعان ەدى. تايجۋىتتى قيراتقان تەمۋجىننىڭ توقتاماسىن بىلەدى، كەلەسى كەزەكتە وزدەرى تۇرعانى انىق. ەكى ارالىق مۇلدە اشىلىپ كەتكەن. ەندى قاربالاس باستالادى.
سالجىعۇت پەن قاتاعان شۇعىل قۇرىلتاي شاقىرىپتى. جيىنى ون ءبىر اتانىڭ بالاسى باس قوسادى. قاتاعان، سالجىعۇت، دۇربەن، قورالاس، تايجۋىت، الشى-تاتار، يكەرەس-قوڭىرات، قارانۇت (الدە كۇنگۇلىت) قوڭىرات; بۇلارعا مەركىت توقتا بەكتىڭ ۇلى قۇدۋ، نايمان بۇيرىق حاننىڭ ۇلى قۇشۇعۇت جانە ويرات ءامىرى قۇتۇقا بەك قانشاما اسكەرىمەن كەلىپ قوسىلادى. قاراسىنى مول قالىڭ قول قۇراعان ون ءبىر رۋدىڭ باسشىلارى ورتاق شەشىمگە كەلىپتى. جانە ەلدىڭ ەسكىلىكتى ءداستۇرى بويىنشا، [اقبوز] ايعىر، [قارا] بۇقا جانە [ارلان] يتتى قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىپ، قۇربانعا شالادى. سودان سوڭ شاشىلعان قان ۇستىندە سەرتتەسىپتى: «و، قۇدىرەتتى كوك ءتاڭىرىسى! و، قاسيەتتى جەر-انا! جان داۋسىمىزدى ەستىگەيسىڭ! ءبىز بىلاي دەپ انت ىشەمىز: بۇل، قۇربانعا شالىنعان ەركەك كىندىكتى ءۇش جانۋار – بىزبەن وزەگى ورتاق بارلىق تىرشىلىكتىڭ مايەگى. بىرلىككە كەلىپ وتىرمىز، جانكەشتى ىسكە بەل بۋىپ وتىرمىز. ەگەر وسى ارادا ايتىلعان، قانمەن بەكىتىلگەن سەرتىمىزدەن قايتساق، العان بەتىمىزدەن تايقىساق، ءبىزدىڭ دە قىزىل قانىمىز ءداپ وسىلاي ءشاشىلسىن!» سولاي دەپ انتتاسىپ، وڭ حانمەن، تەمۋجىنمەن قايتپاي سوعىسۋعا بەكىنەدى جانە كوپ ۇزاتپاي شەرۋ تارتۋعا كەلىسەدى.
تەمۋجىنگە بۇل جاعدايدى بورتەنىڭ اكەسى، جارلۇق-قوڭىرات كوسەمى داي-شەشەن ۋاقىتىلى حابارلاپ ۇلگەرەدى. تايجۋىت-مەركىت جورىعىندا باستارى قوسىلعان وڭ حان مەن تەمۋجىن بۇل كەزدە ءالى اجىراماعان ەكەن، اسكەرى دە جيىن، بارعۇجىن-توقىم شەگى، ونان وزەنىنە تاقاۋ قۇتۇن-نور دەگەن كولدە تۇرعان، تىزە قوسىپ، ۇدەرە اتتانادى. بۇلارعا جولاي داي-شەشەن قوسىلىپتى.
الدىن الماق دۇشپانىمەن تاتار ۇلىسىنىڭ شەگى، بۇيىر-نور بويىندا ۇشىراسادى.
ەكى جاق تا تۇزەم قۇرىپ، بەتپە-بەت ايقاسا كەتتى، ۇرىس اسا اۋىر، مەيلىنشە قاتال بولدى، اقىرى شىڭعىس حان جەڭىسكە جەتتى، دەپ، تۇيىندەپ قانا جازادى ءراشيد-اد-دين. ازىرشە تەمۋجىن دالايحان دەيمىز ءبىز. جانە وڭ حان. بىرىككەن قالىڭ قولدىڭ باسىم كوپشىلىك بولىگى دە وسى وڭ حانعا تيەسىلى بولاتىن.
1200 – مەشىن جىلعى، شەشۋشى ەكى ۇرىستا دا جەڭىسكە جەتكەن وڭ حان مەن تەمۋجىن جازدى بىرگە وتكەرىپ، قىس تۇسە ارقايسىسى ءوز ۇلىسىنا ورالىپتى.
بىراق قىراۋلى قىستىڭ ءوزى تىنىش وتپەيدى. بۇيىر-نورداعى شايقاسقا تەك شاعىن ءبىر بولىگى عانا قاتىسقان تاتار ۇلىسىنىڭ ءتورت رۋى: اق-تاتار، توداعۇت-تاتار، الۋقاي-تاتار جانە ىلكىدەگى الشى-تاتار بىرلەسە باس قوسىپ، شەكشەر تاۋىنىڭ قويناۋىندا قىستاپ وتىرعان تەمۋجىن ورداسىنا تۋ سىرتىنان شاپقىن جاساۋعا دايىندالادى. بۇل رەتتە دە ۋاقىتىلى حابارلانعان تەمۋجىن الدىمەن اتتانىپ، تاتار قونىسىنا سولتۇستىك-باتىس تارابىنان باسىپ كىرەدى دە، دالان-نۇمەرگەس دەگەن جەردە وتكەرىلگەن ۇرىستا بارلىعىن دا تىم-تىراقاي قىلىپتى.
تەمۋجىن وسى، ەكىنشى تاتار جورىعىندا جۇرگەن كەزدە ارتتاعى ەل شەگىندە قولايسىز ءبىر جاعداي بولعان ەكەن. قوڭىرات تايپاسىنىڭ وتكەن جازدا عانا قارسى سوعىسقان رۋلارى ەندى تەمۋجىنگە قوسىلۋعا نيەت ەتەدى. الايدا، ۇلىستاعى اسكەرباسى قاسار بۇل جاعدايدى بىلمەيدى دە، الدەكىمدەردىڭ تەرىس ايتاعىمەن وسى قوڭىراتتى شابادى. ناتيجەسىندە، بەتى وڭعا بۇرىلعان قانشاما جۇرت تەرىس اينالىپ، جامۇقا-شەشەنگە بارىپ قوسىلعان ەكەن. سونداي-اق، قيراپ جەڭىلسە دە، ءبىرشاما قۋات، كۇشىن ساقتاپ قالعان سالجىعۇت پەن قاتاعان جانە وتكەن ۇرىستا جاپا شەككەن باسقا دا رۋلار ءوزارا حابارلاسىپ، جامۇقا-شەشەننىڭ جاعىنا شىعىپ جاتادى.
گورحان جامۇقا-شەشەن
اۋەلدە نايمانعا شاۋىپ، بۇدان سوڭ تايجۋىتتى تالقانداپ، ونىمەن دە توقتاماي، قاتاعان، سالجىعۇت باستاعان ون ءبىر رۋدىڭ وداعىن قيراتقان، ىزىنشە تاتاردى تىقسىرعان تەمۋجىن مەن وڭ حان بۇكىل ساقارا جۇرتىن ءوز عۇزىرىنا قاراتپاعى ايقىن اڭدالادى. بۇل كەزدەگى جۇرتشىلىق پايىمى بويىنشا، پالەنىڭ باسى – حالقى مول، قۋاتى زور وڭ حان، ال تەمۋجىن ەكىنشى قاتاردا. بىراق بۇدان ءىس ءمانىسى وزگەرمەيتىن. جەكەلەگەن رۋ، تايپالار دەربەستىگىنە قاتەر ءتونىپ كەلەدى. قايىرا توپتاسىپ، جاپپاي بىرىگۋ قاجەت. بىرىككەن جۇرتقا ورتاق، بيلىگى زور ءامىرشى سايلاۋ شارت. تاڭداۋ – تەمۋجىن سياقتى ول دا بودانشار-بايسۇڭقار اۋلەتىنەن شىققان، ءوتىمدى ءسوز، مايدا تىلىمەن عانا ەمەس، قولباسى رەتىندە دە كەڭىنەن تانىلعان، سالاۋاتى مول، ساياساتى زور جامۇقا-شەشەنگە تۇسەدى.
1201 – تاۋىق جىلى، ءسىرا، جازعىتۇرىم، ىلكىدەگى جەكەلەي ۇرىستاردا بەتى قايتقان ۇلكەندى-كىشىلى رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعى دا تاتان دالاسىنىڭ تەرىستىك-شىعىسى، ارعۇن دارياسىن قۇلداپ، توڭكەرىلە كوشەدى. مول سۋدىڭ قان-مۇرەن دەگەن وزەنمەن توعىسار ۇيىقتى اتىراۋى – قاۋىپ-قاتەردەن تىس، شەتكەرى ايماقتا ارەڭ بايىزداپتى. بۇلارعا قونىسى شالعاي تاعى ءبىراز جۇرتتىڭ باسشى وكىلدەرى كەلىپ جەتەدى. مىنە، وسى وقشاۋ ءوڭىر، العاي-بۇلاق دەگەن جەردە تايجۋىت، قاتاعان، سالجىعۇت، قورالاس، يكەرەس-قوڭىرات، جارلۇق-قوڭىرات، دۇربەن، ۇرۇت، نۇياقىن، بارلاس، بارىن، ءجۇريات، الشى-تاتار – جيىنى ون ءۇش رۋ، وعان قوسا توقتا بەكتىڭ ۇلى قۇدۋ باستاعان مەركىت، قۇتۇقا بەك باستاعان ويرات، جانە بۇيرىق حاننىڭ عۇزىرىنداعى نايمان جانە تاعى الدەنەشە رۋدىڭ جارقا-بولشەگى بار – قانشاما جۇرت باس قوسىپ، ۇلان-اسىر قۇرىلتاي وتكىزەدى. ورتاق، جاراستى ماملەگە توقتاپ، جىمداسا ۇيىسىپ، وڭ حان مەن تەمۋجىنگە قارسى بىرلەستىك قۇرادى. ءجاي عانا وداق ەمەس، جاڭا ۇلىس. ءبىراۋىز، جاپپاي كەلىسىم بويىنشا، جامۇقا-شەشەندى حان كوتەرەدى. قاتارداعى حان ەمەس – گورحان دەگەن اتاقپەن. شىنىندا دا. وڭ حان – قالاي ورلەسە دە، كادىمگى حان. ودان قارىمى كەم تەمۋجىن – دالايحان اتانىپ ءجۇر – تەڭىز حان، تەلەگەي حان. جاڭادان قۇرىلعان ۇلىس ءامىرىنىڭ مارتەبەسى بارىنەن جوعارى بولۋعا تيىس. گورحان – حانداردىڭ حانى.
قۇرىلتايدا جالپى جۇرتقا قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعان وڭ حان–تەمۋجىن وداعىنا قارسى اتتانىس تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. بۇدان سوڭ اتاۋلى رۋ-تايپالاردىڭ باسشى-كوسەمدەرى ءراسىم بويىنشا قۇربان شالىپ، انت بەرىسەدى. وسىمەن عانا توقتاماپتى. تۇرعان جەرلەرىن تەپكىلەپ، توڭىرەكتەگى تال-شىبىق اتاۋلىنى قىلىشپەن شاۋىپ، وتاي بەرگەن ەكەن، ەگەر سەرتتەن تايساق، وسى توپىراقتاي تاپتالىپ، شىبىقتاي بولىپ جۋساپ تۇسەيىك دەپ.
البەتتە، جامۇقا-شەشەننىڭ سونشاما جۇرت الدىندا گورحان سايلانۋى – جاريا جانە جاسىرىن ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس وقيعا. اشىلماق جاڭا مايدان ءجونى دە كۇمانسىز. الايدا، شۇعىل اتتانىس – كۇتپەگەن دۇربەلەڭگە ۇلاسۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە دە تەمۋجىن ۋاقىتىندا قۇلاقتانىپ ۇلگەرەدى. ىلكىدە ايتتىق، ازامات سوعىسى كەزىندە ءاربىر رۋ ەكىگە، ۇشكە جارىلدى، اعايىن تۋىستاردىڭ ءوزىنىڭ اراسى الشاقتادى دەپ. ايتكەنمەن، جاقىن ادامدار ورايىنداعى بارىس-كەلىس، ادەپكى قاتىناستار مۇلدە توقتالماعان. وسىنداي تۋىسقانشىلاپ بارعان كىسىلەردىڭ ءبىرى، تەمۋجىن جاعىنداعى قورالاس، قورىداي دەگەن قارت، جامۇقا توبىنداعى مەركىتاي دەيتىن كۇيەۋ بالاسىنا قوناققا كەلگەن ەكەن. شۇعىل شاپقىن ءجايىن ەستي سالىسىمەن، ءوز ۇلىسىنا اسىعادى. ءراشيد-اد-ديننىڭ اڭگىمەسىندە قورىداي تىنىمسىز شاپقىلاپ، جول-جونەكەي اتى اريدى، ءوزى قولعا تۇسەدى، بىراق اعاش-ەلىنە تيەسىلى بۇل ادامدار دا تەمۋجىنگە تىلەكتەس ەكەن، بوساتىپ قانا قويمايدى، استىنا تىڭ كولىك بەرەدى; اقىرى ءوز جۇرتىنا امان-ەسەن جەتىپ، قاجەتتى ماعلۇماتىن ءبىلدىرىپتى. «اۋليە جيھانگەر» مەن «يۋان تاريحىندا» ءسال باسقاشا. مۇندا دا العاشقى اقپاردى بىلدىرگەن – قورالاس، اتاۋلى ەسىمى تاقاي، تەمۋجىن ۇلىسىنان وزىمەن كورىسۋگە كەلگەن جاۋىر دەگەنگە بارلىق جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، كەرى قايتارادى، كولدەنەڭ الدەكىمگە تىسىڭنەن شىعارساڭ – ولگەنىڭ، مەنىڭ كۇيەۋ بالام قاسارعا بارىپ ايت، ول تەمۋجىنگە بىلدىرەدى دەيدى. جاۋىر ءبىرشاما ماشاقاتتان سوڭ تيەسىلى حاباردى جەتكىزىپتى. ەكى اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى بىرەۋ-اق: تەمۋجىننىڭ شۇعىل اتتانىس ءجايىن جامۇقا توبىنداعى كولدەنەڭ تىلەكتەس ارقىلى ەستۋى. مۇنداي، كۇتپەگەن، توتەنشە احۋال تۋرالى كولدەنەڭنەن حابار الۋ بۇرىن دا بولعان، كەيىندە دە ۇشىراسامىز. كەزدەيسوق، نەمەسە ويدان قيىستىرىلعان جاعداي ەمەس. ءبىر جاعى شىڭعىس حاننىڭ جۇلدىزدى كەبى، پالە-جالادان ساقتاپ، قاتەردەن قاعىپ وتىرعان كيەلى پىسى، ەكىنشىدەن، وتتى كوزى، نۇر جۇزىنەن وزگەشە تالايى تانىلىپ، ساقاراداعى جالپى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداعان، ەندى ءبىرازى ىشتەي تىلەكتەس اقجولتاي ءبىتىمى. قولى تىزگىنگە جەتكەن كەزدەن باستاپ-اق بارلاۋ، اقپار الۋ ءىسىن وڭ جولعا قويعانى ءوز الدىنا.
تەمۋجىن وڭ حانعا تەزىنەن حابار سالادى. وڭ حان دا بوگەلمەپتى. ۇيرەنشىك كۇرەلگى دەگەن ءجايلاۋدا وتىرعان تەمۋجىنگە بار اسكەرىمەن كەلىپ جەتەدى. بىرىككەن قالىڭ قول شەرۋ تارتىپ، ۇدەرە اتتانادى.
جامۇقانىڭ جاڭا جۇرتى اسىعا قاتار تۇزەپ، ەكپىندەي ۇمتىلعانىمەن، بار كۇشىن توپتاپ بىتپەگەن. ەكى جاق ارعۇن-داريانىڭ باستاپقى ءبىر سالاسى حايلار وزەنىنىڭ القابى، تىنى-قۇرىقان دەگەن جەردە بەتتەسەدى. جاۋ كۇتپەگەن جامۇقا گورحان قولدا بار كۇشىنىڭ ءوزىن ويداعىداي ۇيىمداستىرا الماسا كەرەك. ايتكەنمەن، ۇرىس قاھارلى ءارى اياۋسىز بولدى دەيدى. وڭ حان مەن تەمۋجىن تولىق جەڭىسكە جەتەدى. جامۇقا توقتا بەكتىڭ ۇلى قۇدۋمەن بىرگە مەركىت ۇلىسىنا قاراي قاشىپتى. قالعان جۇرت تا توز-توزىمەن، بىتىراي سوگىلەدى. وتكەن جىلى عانا، قاساردىڭ قيسىنسىز تاسىرلىعى ناتيجەسىندە بەتىن تەرىسكە بۇرعان قوڭىرات تۇتاسىمەن تەمۋجىن ۇلىسىنا قوسىلىپتى. جانە جاڭادان تابىسقان جۇرت جالعىز قوڭىرات قانا بولماسا كەرەك.
ۇشىنشى تاتار جورىعى
شىڭعىس حاننىڭ ءۇشىنشى تاتار جورىعى جانە ونىڭ اقتىق ناتيجەسى تۋرالى باتىس عىلىمىندا قالىپتاسقان تانىم-تۇسىنىك مۇلدە قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. ۇيرەنشىكتى ۇعىم بويىنشا، اتاۋلى سوعىس بۇكىل تاتار ۇلىسىنا قارسى جۇرگىزىلەدى دە، ناتيجەسىندە تاتار اتاۋلى تۇگەلىمەن قىلىشقا شالىنادى. جانە بۇل قىرعىننىڭ نەگىزگى سەبەبى – ەسۋگەي-باحادۇردىڭ تاتار تارابىنان ۋلانىپ ءولتىرىلۋى دەپ كورسەتىلەدى. ءبىز بۇل – مۇلدە جاڭساق ماعلۇمات دەپ ايتتىق. تەك ەپيكالىق «قاستەرلى شەجىرەدە» عانا ۇشىراساتىن جاعدايات. نەگىزگى، تۇپنۇسقا تۇما-ناما اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە «جيناقتى تاۋاريح» پەن «اۋليە جيھانگەردە» جانە «يۋان تاريحىندا» مۇنداي دەرەك جوق. ول زامان، سول ورتادا قانداي دا ءبىر مەيمانعا، ءتىپتى، كەزدەيسوق داستارقانداس كىسىنىڭ وزىنە ۋ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى دالا داستۇرىندە ۇسىنىلعان سۋسىندى ءۇي يەسى، داستارقان اعاسى قوناعىمەن كەزەك ۇرتتاسىپ، بىرگە ىشەدى دەدىك. قالعان ءدام دە ورتاق تاباقتان. الايدا، تاتار مەن قيات اراسى ونسىز دا ءۇش-تورت اتادان بەرى بىتىسپەس جاۋلىق ورايىندا. جانە تاتار ۇلىسى – ۇلى دالانى قايتا بىرىكتىرۋ جولىنداعى ەڭ ۇلكەن بوگەسىننىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا تەمۋجىن دالايحان – بولاشاق شىڭعىس حان قايتكەندە دە بۇكىل تاتار قاۋىمىن قۇرىقتاۋعا تيىس ەدى.
بۇدان بۇرىن تەمۋجىن مەن تاتار جۇرتىنىڭ اراسىندا ەكى مارتە شايقاس بولعان. العاشقىسى – شۇرجەن شاپقىنىنا جالعاس اتتانىس – تەمۋجىن مەن توعرىل-وڭ حان ەل ىشىنە بويلاپ ەنبەيدى، ءوز قونىسىنان ىعىسىپ شىققان ءبىر پارا جۇرتتى كولدەنەڭنەن توسىپ، قىرعىنعا ۇشىراتادى. ەكىنشى شايقاس – قاتاعان-سالجىعۇت وداعىنا تارتىلعان الشى-تاتاردى ودان ارمەن قۋدالاۋ بارىسىنداعى ۇلكەن جورىقتىڭ ءتۇيىنى. بۇل جولى تەمۋجىنگە قارسى بىرلەسكەن ءتورت رۋدىڭ اتى اتالادى: اق-تاتار، توداعۇت-تاتار، الۋقاي-تاتار جانە ىلكىدەگى الشى-تاتار. ال تاتار ۇلىسى الدە سەگىز («قاستەرلى شەجىرە») ، الدە التى («جيناقتى تاۋاريح») ، شىن مانىسىندە دەرەكتى تاڭباعا تۇسكەن ون ەكى رۋدان قۇرالعان. ال ءۇشىنشى جورىق – بۇكىل ون ەكى اتاعا ەمەس، تەك ورايى كەلىپ تۇرعان شەتكەرى ەكى رۋ – الشى-تاتار مەن شاعان-تاتارعا قارسى باعىتتالادى. «يۋان شي» مەن «اۋليە جيھانگەردىڭ» جانە ءراشيد-اد-ديننىڭ ناقتى كۋالىگى وسىنداي.
جورىق 1202 – يت جىلعى ەرتە كوكتەمدە باستالادى. نەگىزگى ماقسات – شەكتەس ايماقتاعى تىنىمسىز ءارى جاۋىنگەر ەكى رۋدى ءبىرجولا قيراتۋ بولاتىن.
بۇرنادا مۇنداي جاعداي بولدى ما، بولمادى ما، كەيىندە زاڭ نەگىزدى تارتىپكە اينالعان جارلىق بەرىلەدى. ءبىرىنشى – جاۋ جەڭىلىسكە ۇشىراپ، قاشقان جاعدايدا، اقىرىنا دەيىن قۋدالاۋ مىندەت، ولجاعا، مال-مۇلىككە قارايلاماۋ كەرەك; بارلىق تەم-تابىس، ءالاپا-تۇسىم ۇرىستان سوڭ عانا ءادىل بولىسكە سالىنادى. ەكىنشى – ساتسىزدىك، شەگىنىس جاعدايىندا اۋەلگى، شابۋىل باستالعان جەرگە قايتادان جيناقتالۋ شارت. ءۇشىنشى – اتالمىش جارلىقتى بۇزعان جاندار اۋىر جازاعا تارتىلادى.
الشى-تاتار مەن شاعان-تاتار («قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا بۇلارعا قوسا توداعۇت-تاتار مەن الۋقاي-تاتار) بار اسكەرىن دالان-نەمۇرگەس دەيتىن جەرگە توپتاعان ەكەن. تابانداسقان ۇرىستان سوڭ شەبى بۇزىلىپ، بوسقىن تابادى. تەمۋجىن اسكەرى تەرىستىك تاراپقا قاشقان تاتار قوسىندارىن وكشەلەي قۋعىنداپ، ءبىرجولا توزدىرىپ جىبەرگەن ەكەن. تاتاردىڭ قورعانسىز قالعان قونىس-ءجايلاۋ، ەل-جۇرتى تۇگەلىمەن كىرىپتار بولدى دەيدى.
قان مايدان تىنشىعان سوڭ، وتكەن سوعىس ءجايىن باعامداسا، تەمۋجىن ۇلىسىنداعى ەڭ ءبىر مارتەبەلى تۇلعالار: قۇتۇلا حاننىڭ ۇلى التان، نەكۇن-تايشىنىڭ ۇلى قۇشار جانە ەسۋگەي-باحادۇردىڭ كەنجە ءىنىسى دارىتاي-وتشىگەن ۇرىستىڭ العاشقى كەزەڭى، جاۋ قاشقاننان كەيىن بوگەلە توقتاپ، الاپا-ولجا جيناۋعا كىرىسىپ كەتكەن، سوڭعى، بوسقىن جاۋدى ءبىرجولا تالقانداۋ ىسىنەن تىس قالعان. ياعني، حان جارلىعى اياقاستى بولدى دەگەن ءسوز. تەمۋجىن مەيلىنشە قاھارلانىپتى. ەڭ ۇلكەن تىرەك بولۋعا تيىستى ەڭ جاقىن تۋىستارى. تيەسىلى جازانىڭ جەڭىلىن بۇيىرىپتى: ماناعى جيناعان مال-مۇلىك، دۇنيە-مۇكامالىن تۇگەل تاركىلەپ، قاتارداعى الاماندارعا تاراتىپ بەرەدى. ەجەلدەن-اق بەتىمەن ءجۇرىپ، ويعا كەلگەنىن ورىنداپ ۇيرەنگەن اعا مەن نەمەرە، شوبەرە تۋىستار بۇل جارلىقتى زورلىق ەسەپتى قابىلدايدى، سىرتتاي امالسىز كونگەنىمەن، ىشتەي كەك ساقتاپ قالىپتى. اقىرى، الماعايىپ تايتالاس كەزىندە اتالاس باۋىرلارىن تاستاپ، جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتكەنى بار. بۇل – كەيىندە. ازىرگە تەمۋجىننىڭ الدىندا، ءتارىزى، باس-اياعى بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان مايدان بارىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن قانشاما جاننىڭ تاعدىرىن شەشۋ ماسەلەسى تۇرعان. ەندى قايتپەك كەرەك؟
اسىرەسى مەن اسىراسى مول تاريحي-ەپيكالىق «قاستەرلى شەجىرەگە» سەنسەك، اۋەلى وسى تاتار ۇلىسىنىڭ قولعا الىنعان باستى كىسىلەرى تۇگەل ولىمگە كەسىلەدى. سودان سوڭ، قالعان جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن تەمۋجىن جەكە تىگىلگەن كيىز ۇيدە وتباسىنىڭ، ياعني بيلەۋشى، حان اۋلەتىنىڭ ۇلكەن كەڭەسىن وتكىزىپتى. كەڭەسكە كىرگەن ۇلىق تورەلەر، سىڭايىنا قاراعاندا، باسىم كوپشىلىك، قاتال شەشىمگە بەيىل بولادى. البەتتە، باياعى قامباعاي حاننىڭ وسيەتى العا تارتىلسا كەرەك. قابۇل حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ۇكۇن-بارقاقتىڭ قاپيا تاعدىرى ەسكە الىنسا كەرەك. قانشاما زامان بويعى ەكى جاقتى شاپقىن مەن شۇرجەنگە ارقا سۇيەگەن زومبىلىق قالاي ۇمىتىلسىن. اقىرى، ءتۇيىندى ءسوز ايتىلادى: «بۇل تاتار جۇرتى الميساقتان بەرى بىزبەن جاۋلاسىپ كەلەدى. اتا-بابالارىمىزدىڭ جەندەتى بولدى. ەندى سول ەجەلگى دۇشپاندىق، جويداسىز وپاسىزدىق ءۇشىن كەك قايتارىپ، قاندى قانمەن جۋاتىن ءسات تۋىپ وتىر. كىرىپتار بولىپ تۇرعان بارلىق تاتاردى اربانىڭ كۇپشەگىنە تەڭەستىرىپ، تۇگەلىمەن قىلىشقا شالايىق. قازادان قالعان قاتىن-بالاسىن جان-جاققا تاراتىپ، قۇل-قۇتان قىلايىق!» – دەپتى.
تاتار تاعدىرىن شەشەتىن كەڭەس ءوتىپ جاتقانى جالپى جۇرتقا ماعلۇم بولسا كەرەك. ۇكىم كۇتىپ وتىرعان كىسىلەردىڭ ءبىرى، ءوز توبىنداعى ەلەۋلى ەكە-شەرى دەگەن بەك، ءتارىزى، بۇرىننان تانىس بەلگۇتايدان سۇرايدى: «كەڭەستە قانداي شەشىمگە كەلدىڭدەر؟» – دەيدى. سوندا بەلگۇتاي، الدە اقىلى ازدان، الدە شىعارىلعان ۇكىمنىڭ سونشاما قاتالدىعىنان تۇڭىلگەن ابدىراڭقى كەبىنەن: «سەندەردىڭ ءبارىڭدى دە اربانىڭ كۇپشەگىنە تەڭەستىرىپ، قىرىپ تاستايتىن بولدىق»، – دەگەن جاۋاپ بەرىپتى. ياعني، ارباقىل زاماننىڭ قاتال كورىنىسى.
ايتكەنمەن… قازاعا ۇشىراعان بۇكىل تاتار جۇرتى ەمەس. وسىنىڭ الدىندا، قارۋلى قاقتىعىستا قولعا تۇسكەن تۇتقىندار عانا. ونىڭ وزىندە… الشى جانە شاعان رۋلارى. ەكەۋ ەمەس، ءتورت اتا دەيىك – بۇلارعا قوسا توداعۇت پەن الۋقاي. تاتار ۇلىسىنا تيەسىلى باسقا رۋلار قايدا؟ تۇتۇعۇل، قويىن، تەرات، بارقى، ايرىعۇت، بۇيرىعۇت، زۇيىن، التىن… بەلگىلى مۇرالاردىڭ ەشقايسىسىنان ناقتى ماعلۇمات تاپپايمىز. تەمۋجىنمەن اۋەل باستان-اق جاعالاسا شايقاسقان – اتالمىش ءتورت رۋ عانا. البەتتە، تاتار جۇرتىنداعى ەڭ باستى اتالار بولسا كەرەك، ونىڭ ۇستىنە، ۇلىستىڭ باتىس جانە سولتۇستىك-باتىس تارابىنا، ياعني قياتپەن، كەرەيمەن شەكتەس وڭىردە قونىستانعان. ال قالعان سەگىز رۋدىڭ ەشبىرى بۇل زامانداعى تىنىمسىز قاقتىعىستار كەزىندە ارناپ اتالمايدى. جانە جوق ەمەس، بار. ءسىرا، بەيتاراپ، بەيبىت جاعدايداعى بۇل ۇلكەندى-كىشىلى رۋلاردىڭ بارلىعى دا ايگىلى سوعىستان كەيىن تەمۋجىن ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان. سونىمەن قاتار، اتالمىش ءتورت تاتاردان سوڭ بۇكىل تاتار ۇلىسى ىدىراعانى جانە نەگىزگى جۇرتى باسقا، جەڭىمپاز رۋلار اراسىنا تاراتىلعانى كۇمان تۋعىزبايدى. ال وسى شەتكەرى سەگىزدىڭ ءبىرى التىن رۋى جاعاسى جىرتىلماعان قالپى تەمۋجىننىڭ تۋما جۇرتىنا اينالعان. بالكىم، بۇرنادا ايتقانىمىزداي، سوڭعى، ءۇشىنشى شاپقىنعا دەيىن، العاشقى، شۇرجەن سوعىسىنا جالعاس كەزەڭدە. قايتكەندە دە التىن رۋى تاريحي ادەبيەتتە كەيىنگى جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنداعى اتالى تاپتىڭ ءبىرى رەتىندە كورىنەدى، بۇدان سوڭعى زاماندا قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. وسى ورايدا، قازاق شەجىرەسىندە التىنمەن ەگىزدەس تۋىس رەتىندە ۇنەمى قوسارلانا اتالاتىن جاپپاس رۋى دا سول ەجەلگى، جاۋجۇرەك تاتار تايپاسىنىڭ ءوز كەزىندە دەرەكتى تاڭبادان تىس قالعان، كىشىرەك ءبىر بۇتاعى دەپ شامالار ەدىك.
تاتار تايپاسىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن تالقانداپ، دەربەس ۇلىس رەتىندە ءبىرجولا ىدىراتقاننان سوڭ تەمۋجىن مەيلىنشە كۇش الادى. البەتتە، جاڭادان قوسىلعان جۇرت ەسەبىنەن قونىسى كەڭۋمەن قاتار، حالقىنىڭ سانى، سوعان وراي جاۋىنگەر جاساعىنىڭ قاراسىنى دا مولايعان. كۇنى كەشە عانا اكە سانالعان، ەڭسەسى جوعارى وڭ حانمەن قاي جاعىنان العاندا دا تەپە-تەڭدەس جاعدايعا جەتىپتى.
ايتپاقشى، كىرىپتار تاتاردىڭ كۇتپەگەن قارسىلىعى ناتيجەسىندە جازالاۋشى جاساعى ءبىرشاما جاپا شەككەن تەمۋجىن قولما-قول تەكسەرىس وتكىزىپ، كەسەلدىڭ قايدان شىققانىن ايقىندايدى. اۋزى جەڭىل بەلگۇتاي بۇدان سوڭعى ۋاقىتتا حان كەڭەسىنە قاتىسۋ قۇقىعىنان ايرىلادى. مۇنداي ۇلىق جيىن كەزىندە سىرتقى قاراۋىل قىزمەتىن اتقارىپ، تاقاۋ توڭىرەكتەگى قاۋىپسىزدىك جانە تىنىشتىق ءجونىن باقىلاسىن; دارىتاي-وتشىگەن ەكەۋى كەڭەس ءبىتىپ، قىمىز ىشىلگەننەن سوڭ عانا ورداعا كىرەتىن بولسىن دەگەن جارلىق شىعارىلادى. دارىتاي-وتشىگەن، ءسىرا، بۇرناعى كىناسىنىڭ ۇستىنە، بۇل جولى دا كوپشىلىككە قايشى كەلىپ، تەمۋجىن ىنىسىنە مۇلدە ۇناماي قالسا كەرەك.
ۇشىنشى جانە ەڭ سوڭعى تاتار جورىعىنان سوڭ كەڭبايتاق ساقارانىڭ بۇكىل شىعىس اتىرابى تەمۋجىننىڭ عۇزىرىنا قارادى. ەندى قىر ارقادان قاۋىپسىز جاعدايدا، بارلىق كۇش-قۋاتتى باتىس پەن سولتۇستىك بەتكە قاراي باعىتتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
ەسۋلىن مەن ەسۋگەن حانىمدار
ۇشىنشى تاتار جورىعى كەزىندە تەمۋجىن قىرىق جەتى جاستا. ەردىڭ كەمەل كەزى. العاشقى، سۇيىكتى قوساعى بورتەمەن وتاسقالى شيرەك عاسىرعا جۋىق. وسىنشاما زامان بويى باسقا ءبىر ايەلگە كوڭىل بەرمەپتى. ساقارا سالتىندا وتە سيرەك، ال بيلىكتەگى حان ءۇشىن مۇمكىن ەمەس جاعداي. ايتسە دە انىعى وسى. سونداي وزگەشە سىيلاستىق. اقىرى، وسى قىرىق جەتى جاسىندا قاتارىنان ەكى ايەل تۇسىرگەن.
البەتتە، جاس ءيىس ءۇشىن عانا ەمەس. بارلىق زاماندا امىرشىلەردىڭ كەزەكتى نەكەسى – بەلگىلى ءبىر ساياسات قۇرالى بولعانى بەلگىلى. تەمۋجىننىڭ جاڭا وردالارى دا وسى ورايدا. تاتار قاۋىمىمەن ءبىرجولا تابىسۋ، جاڭادان تۋىسۋدىڭ كورنەكى بەلگىسى.
تاتار تابىنىڭ جەتەكشى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، اجالعا كەسىلگەن الامان جۇرتىن ولىسپەي بەرىسپەۋگە ۇيىستىرعان ەكە-شەرى العاشقى، جەتەكشى تۇلعالاردىڭ باسى كەتكەن جازادان قاقاس قالعان. كەيىنگى قىرعىننان امان شىققانى تۋرالى دەرەك جوق. كوپشىلىك قاتارلى قازاعا ۇشىراۋى انىق. بىراق وسى ەكە-شەرىنىڭ قىزى ەسۋگەن تەمۋجىنگە ايرىقشا ۇناپ قالسا كەرەك (اكەسىنە جاسالعان اۋەلگى راقىم دا وسى جاعدايعا بايلانىستى دەپ شامالار ەدىك) ، ورداسىنا ەنگىزىپ، زاڭدى ايەل – مارتەبەلى قاتىن دەپ تانيدى. سوندا ەسۋگەن ايتىپتى: «حاننىڭ كوڭىلى ماعان ءتۇسىپ، قۇرمەتتى حانىم دەپ جاريالاپ وتىر. شىندىعىندا، بۇل دارەجەگە مەنىڭ تۋعان اپكەم لايىعىراق بولاتىن. اتى ەسۋلىن. وسى جاقىندا عانا كۇيەۋگە شىققان. ەندى مىنا دۇربەلەڭدە قانداي ماشاقاتقا دۋشار بولدى ەكەن. ارۋ ەدى، ايرىقشا ەدى…» – دەپتى. سوندا تەمۋجىن ايتادى: «ەگەر تۋعان اپكەڭ سەنەن دە سۇلۋ بولسا، مەن ونى ىزدەتىپ تابامىن. سوندا سەن وسى اپكەڭە ءوز ورنىڭدى بەرەر مە ەدىڭ؟ – دەيدى. «قاعان رۇقسات ەتسە، اپكەمدى كورە سالىسىمەن ورنىمدى بەرۋگە ءازىرمىن»، – دەپتى ەسۋگەن.
تەمۋجىن ەسۋلىن («قاستەرلى شەجىرەدە» – ەسۇي) سۇلۋدى قايتكەندە دە ىزدەپ تابۋعا پارمەن قىلدى دەيدى. كوپ ۇزاماي-اق، ورمانعا جاسىرىنعان جۇرت اراسىنان تۇتىلادى. كۇيەۋى باس ساۋعالاپ ۇلگەرىپتى، ال ەسۋلىننىڭ ءوزى تەمۋجىننىڭ ورداسىنا جەتكىزىلەدى. شىنىندا دا ايرىقشا ارۋ ەكەن. ەسۋگەن سۇلۋ دا اپكەسىن كورگەن بەتتە قوشامەتپەن قارسىلاپ، دالايحاننىڭ سول قاناتىنداعى مەنشىكتى ورنىن بەرەدى، ءوزى تومەن جىلجىپ وتىرىپتى. سوندا تەمۋجىن سۇقتانىپ تۇرىپ، ەسۋلىندى زاڭدى ايەلى رەتىندە قۇپتاپ، قاتىن مارتەبەسىن جاريالاعان ەكەن. ول دا سۇلۋ، ءارى اق-ادال ەسۋگەندى دە سىرتقا تەپپەيدى، اپكەسىنە جالعاس قۇرمەتكە بۇيىرىپتى. ايتتىق، بار كىلتيپان ءاپالى-سىڭلىلى ەكى قىزدىڭ بىتىم-كوركىندە، اتا-تەگىندە عانا ەمەس. تاتار جۇرتىنان قاتارىمەن ەكى قاتىن ءتۇسىرۋ ارقىلى تەمۋجىن ءوزىنىڭ عۇزىرىنا كىرگەن كەيىنگى تاتار قاۋىمىن جاقىن تۋىس سانايتىنىن، ەندى بۇرناعى الاۋىزدىقتى قويىپ، ءبىر ۇلىس شەگىنە ۇيىسۋ قاجەتىن ايگىلەدى.
ارادا ازعانا ۋاقىت وتەدى. تەمۋجىن بارلىق اسكەرىمەن ءالى دە تاتار قونىسىنىڭ شەگىندە تۇرسا كەرەك. بىردە حان ورداسىنىڭ الدى، الاڭ-اشىقتا، ەسۋلىن-قاتىن مەن ەسۋگەن-قاتىن ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا، ساپىرتىپ قىمىز ءىشىپ وتىرادى. قارسى الدارىندا قالىڭ ءنوپىر شەرىك. توپتى جۇرتقا ۇڭىلە كوز سالىپ وتىرعان ەسۋلىن كەنەتتەن كوكىرەگى ايرىلا كۇرسىندى دەيدى. تەمۋجىن بىردەن-اق سەكەم الادى. باۋىرشى-نويان مەن مۇقالى-نوياندى شاقىرتىپ، بارلىق اسكەردى وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق بويىنشا تۇزەمگە تۇرعىزۋعا جارلىق بەرەدى.
قالىڭ قول اپ-ساتتە تيىسىنشە ساپقا تۇرادى. سوندا قاق ورتادا، كىمگە قوسىلارىن بىلمەي، ابدىراعان جالعىز كىسى عانا قالىپتى. ۇستاپ الادى. بەكزات ءناسىلى تانىق: ايدارىن ورگەن، تۇلىمدى، كەلبەتتى جىگىت ەكەن. «سەن كىمسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. «مەن تاتاردىڭ ەكە-شەرى بەگىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ەدىم. ەسۋلىن دەگەن قىزىن العام. جاۋ شاپقاندا جان ساۋعالاپ قالدىم. ەندى ۇرىس-سوعىس ءبىتتى، جۇرت تىنشىعان شىعار، كوپتىڭ ىشىندە ەشكىم تانىماس دەپ كەلگەنىم وسى»، – دەگەن ەكەن. بۇل كەپتى تەمۋجىنگە جەتكىزەدى. سوندا ايتتى دەيدى: «مۇندا نەعىپ ساندالىپ ءجۇر؟ كەشە عانا وسى تۇرعىلاس جۇرتتىڭ ءبارىن اربانىڭ كۇپشەگىنە تەڭەستىرگەنىمىز قايدا. كوزىن قۇرتىڭدار!»، – دەپتى. ارينە، سول ارادا بەيباق كۇيەۋدىڭ باسى الىنادى.
قاباتىمەن قوسىلعان ەسۋلىن مەن ەسۋگەن سايىپقىران شىڭعىس حانعا لايىقتى جار بولا ءبىلدى. (بۇل مارتەبەلى ەكى قاتىننىڭ تۋعان باۋىرلارى، ءتارىزى جاسى كىشى ءىنى ەكە-قۇتۇقۇت 1206 جىلعى قۇرىلتايدان سوڭ شىڭعىس حاننىڭ مىڭبەگى نوياندارىنىڭ قاتارىندا اتالادى.) ارقايسىسىنىڭ ازدى-كوپتى وزىندىك حيكايالارى ماعلۇم. بار تاۋاريحتىڭ سوڭىندا، شىڭعىس حاننىڭ وتباسىندىق ءومىرى، قۇرمەتتى قاتىندارى، ۇلدارى مەن قىزدارى، تاقاۋ ۇرپاقتارى تۋرالى ارنايى تاراۋدا تيىسىنشە توقتالاتىن بولامىز.
كۇيتەن ۇرىسى
جامۇقا گورحان باستاعان رۋ-تايپالار بىرلەستىگى تىنى-قۇرىقان شايقاسىنان سوڭ ءبىر جىل دەگەندە ارەڭ ەس جيىپتى. قايتادان ۇيىسقان تايجۋىت، جۇرات، قاتاعان، بەسۇت، سالجىعۇت، دۇربەن، يكەرەس توبىنا مەركىت ءامىرى توقتا بەكتىڭ ۇلى قۇدۋ، ويرات قۇتۇقى بەك، نايمان بۇيرىق حان جانە ىلكىدە عانا قيراعان تاتار ۇلىسىنىڭ جارقا-بولشەكتەرى (بالكىم، شاپقىننان تىس قالعان، ارىداعى ءبىر رۋلارى) كەلىپ قوسىلادى. ءبارىن ۇيىستىرۋشى جانە باس قولباسى – جامۇقا-شەشەن. قالىڭ قول وسى 1202 – يت جىلى قارا كۇزدە جورىق جولىنا ءتۇسىپتى.
دۇشپاننىڭ اڭىسىن اڭداپ وتىرعان وڭ حان مەن تەمۋجىن دالايحان كەلۇرەن وزەنىن قۇلداپ، قارسى جۇرەدى.
بۇل جولعى، ەكى جاقتى اتتانىس ءجايى جانە ودان سوڭعى بەتپە-بەت ۇرىس «جيناقتى تاۋاريحتا» تاپتىشتەپ باياندالعان. «قاستەرلى شەجىرە» دە وسىعان ۇندەس (تەك بۇل، كەزەكتى شايقاس اۋەلگى، حايلار بويىنداعى ۇرىسپەن استاسىپ كەتىپتى) .
تەمۋجىن العىنشى جاساققا التان مەن قۇشار جانە ءدارىتايدى شىعارادى، ال وڭ حان ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى سانگۇن مەن ءىنىسى كەرەيتاي جانە بىلگە-بەكتى جىبەرەدى دەيدى. بۇلار ءوز كەزەگىندە بىرىنەن ءبىرى ىلگەرى ءۇش توپ قاراۋىل اتتاندىرادى. قالعان قالىڭ اسكەر قولايلى تۇرىس تاڭداپ، ارتتا ىركىلەدى. وسىعان كەرىسىنشە، جامۇقا باستاعان بىرلەستىك ەشقانداي كولدەنەڭ قاتەر كۇتپەي، بەت-بەتىمەن، ۇباق-شۇباق، جەكە-دارا قوزعالعانىن كورەمىز.
جاۋ سۇلباسىن بارلاۋ ۇشتىعى – وزعىن، ءۇشىنشى قاراۋىل بىردەن اندايدى. تەزىنەن العىنشى جاساققا حابارلاپتى. بۇل – بىرىككەن اسكەردىڭ نەگىزگى لەگى – نايمان بۇيرىق حان، مەركىت قۇدۋ بەك، تايجۋىت اۋشى-باحادۇر، قاتاعان قوقىش-باحادۇر، ويرات قۇتۇقا بەك باستاعان جاساقتار ەكەن. ىزدەپ كەلە جاتقان، بىراق ءدال وسى شامادان كۇتپەگەن جاۋىمەن كەشكە قاراي بەتتەسەدى. وزدەرىنەن قاراسىنى كەم بولسا دا، شەپ قۇرىپ، ساقاداي ساي تۇرعان قانشاما اسكەر. ەكى جاق شۇعىل جاۋشى جىبەرىسىپ، ءجون سۇراسىپ، قارسى قوسىنداردىڭ شىنىمەن-اق دۇشپان جۇرت ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. بۇل ەكى ورتادا قاراڭعى ءتۇسىپتى. ۇرىس ەرتەڭگە قالادى. وڭ حان مەن تەمۋجىننىڭ العىنشى اسكەرى كەيىن شەگىنىپ، ارتتاعى قالىڭ قولعا بارىپ قوسىلادى.
«يۋان تاريحىنىڭ» ناقتى كۋالىگىنە قاراعاندا، وڭ حان مەن تەمۋجىن دالايحان توسكەي بەتتە شەپ قۇرىپ، كۇتىپ تۇرىپتى. ارتى بىتەۋ بيىك، الدى تاراڭ ساي. ال نىلقا-سانگۇن باستاعان سول قانات ىلگەرىرەك شىعىپ، قاناتتاس قىرقانىڭ ۇستىنە بەكىنەدى. جاۋمەن ارالىق ءبىرشاما، اقىرى باستاپقى لەكتەگى نايمان جاساعى، الدە ساسكەدە، الدە تۇسكە تامان وسى سول قاناتقا كەلىپ تيىسەدى. ورگە قاراي جاسالعان العاشقى شابۋىل ناتيجەسىز اياقتالىپتى. بۇيرىق حاننىڭ اسكەرى ەشتەڭە بىتىرە الماي، ەتەككە قايتا تۇسكەندە سانگۇن قۋا شىقتى دەيدى. شەگىندىرە تىقسىرىپ بارىپ، اۋەلگى بەكىنىسىنە ورالادى. بۇل كەزدە تەمۋجىن جورىق اربالارىن باسقا ءبىر تۇسقا جىلجىتىپ، قوسالقى، جاڭا شەپ ورناتادى. جاپپاي شابۋىلعا شىققان نايمان-مەركىت-تايجۋىت-ويرات قوسىندارى بەرىك قورعانىستى بۇزا الماپتى. اقىرى، وڭ حان مەن تەمۋجىن دە قارسى ۇمتىلادى. «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا الىپتەسەك، ەكى جاق اۋەلى ساي جەبەلەرىن توگىپ، سودان سوڭ قىلىش ايقاستىرا قيدالاسىپ كەتتى، ءبىرىن ءبىرى تىقسىرىپ، وردەن ويعا ءتۇستى، ودان سوڭ قايتادان لىقسىپ، ويدان ورگە شىقتى، قاتارىن تۇزەپ، قايىرا شابىستى دەيدى. مىنە، وسى الماعايىپ كەزەڭدە بۇيرىق حان مەن قۇتۇقا بەك وزگەشە ءبىر امالعا جۇگىنىپتى. الدە شىن، الدە لاقاپ، ەسكى ۇعىم بويىنشا، كۇن ءجايلاتاتىن «جادى تاس» دەگەن بولادى. ءراشيد-اد-ديننىڭ ايتۋىنشا، بۇل وزگەشە تاستى داۋلەسكەر باقسىلار دۋا جاساپ، جاۋىن-ءشاشىن شاقىرىپ تۇرىپ سۋعا سالادى ەكەن. مىنە، بۇيرىق حان وسىنداي، كولدەنەڭ كەرەمەتكە ءۇمىت ارتقان. تىلەگەنىندەي-اق، كوپ ۇزاماي قارلى جاڭبىر توگىلىپ، ارتى ۇيتقىعان بورانعا اينالادى. بىراق ءبارى كەرىسىنشە. جاۋ بەتىنە ەمەس. وزدەرىنىڭ قارسى الدىنان. بەت قاراتپاعان ىزعارلى بورانمەن استاسىپ، جاڭبىرشا جاۋعان جەبە نايمان، تايجۋىت، ويرات جاساعىن جۋساتىپ سالدى دەيدى. ودان قالعانى اتتارى تايعاناپ جىعىلدى، ومىرىلىپ قۇزعا قۇلادى، ودان امان شىققانىن ۇسىك شالدى دەيدى. اسىرەسىز ايتقاننىڭ وزىندە مۇزدى بوران ىقتىرعان، بولات جەبە قۋالاعان قالىڭ قولدىڭ ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراپ، تۋ-تالاقاي بولۋى انىق. سول كەزدەگى ۇعىم بويىنشا، كوك ءتاڭىرىسى شىڭعىس حاننىڭ جاعىندا بولىپ شىقتى. بالكىم، شىنىمەن-اق ءداپ سولاي.
كۇن اۋدى ما، كەش ءتۇستى مە، ارتتاعى قانشاما اسكەرىمەن جامۇقا گورحان دا كەلىپ جەتەدى. مايدان دالاسى تىپ-تيپىل. بۇل كەزدە بوران تىنشىعان ءتارىزدى. بىراق ەندىگى ۇرىستىڭ ءمانى جوق. باستاپقى جەڭىلىس ايىقپاس اپاتقا ۇلاسپاق. جامۇقا-شەشەن ۇرىسقا كىرمەگەن قالپى، وزىنە تىكەلەي قاراستى اسكەرىمەن بىرگە كەيىن شەگىنەدى. بىراق تەگىن كەتپەگەن. وردالى قونىسىنا قايتار جولدا كەشە عانا ءوزىن حان كوتەرگەن تۋىستاس رۋلاردى شاۋىپ، مول ولجاعا كەنەلىپتى. ءبىر كۇندىك قۋانىش. اقىر ءتۇبى جالعىز قالدىرىپ، باسىن جوياتىن عاپىل ءىس. مۇنداي ارەكەتىمەن ءبىراز جۇرتتى وزىنەن بەزدىرەرىن بىلمەيتىن تاسىر ەمەس. تەك ۇساق-تۇيەك دەپ قاراعان. الدا ءماندى، ۇلكەن شارۋالار كۇتىپ تۇر. اقىل-ايلاسى مول جامۇقا-شەشەن ەندىگى وزگەشە ءبىر ورمەك ءجايىن ءدال وسى كۇندەردە كەسىپ-كەيىپتەگەن سياقتى.
تەمۋجىنگە ءتاڭىرىنىڭ ءوزى كومەككە كەلگەن ۇلكەن ۇرىس كۇيتەن دەگەن جەردە بولىپتى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر تاتار شەگىنەن شۇرجەن شەگىنە دەيىنگى بىرنەشە ۇيلەس اتاۋدى تۇسپالدايدى. وڭ حان مەن تەمۋجىننىڭ تولى مەن ۇش-وزەن ايىرىعىنداعى وردالى جۇرتىن جالاڭاش قالدىرىپ، شىعىستاعى بۇيىر-نورعا، ودان دا اسىپ، تۇستىكتەگى تۇر-قورعانعا دەيىن بارۋى قيسىنسىز. سوندىقتان ءبىز ساياشيال قوستاعان، ونان مەن كەلۇرەن ارالىعىنداعى كۇيتەندى ماقۇل كورەمىز.
تايجۋىتتىڭ ەڭ سوڭعى مايدانى
كۇيتەن ۇرىسىنداعى جەڭىلىس ناتيجەسىندە جامۇقا گورحان باستاعان كواليتسيا ءبىرجولا ىدىرايدى. نايمان بۇيرىق حان قالعان جۇرتتان ءبولىنىپ، تۇستىك التايداعى ۇلى-تاۋعا كەتەدى. مەركىت توقتا بەكتىڭ ۇلى قۇدۋ سەلەڭگى، بارعۇجىن-توقىمعا ىعىسادى. ويرات قۇتۇقا بەك سەگىز-مۇرەن – كەم اڭعارى، قالىڭ تايعاعا بەتتەيدى. تايجۋىت اۋشى-باحادۇر وناننىڭ ارعى بەتىنە وتەدى. ال اتاۋلى ۇرىسقا كىرىسپەگەن، بارلىق كۇش-قۋاتىن ساقتاعان جامۇقا-شەشەن ارعۇننىڭ ەڭكەۋىمەن، تايعاناپ جونەلدى دەيدى.
جەڭىسكە جەتكەن ەكى حان قاشقان جاۋدىڭ ىڭعايىمەن ەكى ايرىلادى. وڭ حان جامۇقا-شەشەندى قۋعىنداپ كەتەدى، ال تەمۋجىن تايجۋتتاردىڭ سوڭىنا تۇسەدى. مەزگىل – قىستىڭ باسى، قاراشا-جەلتوقسان، ميلادي 1202.
تايجۋىت بىرلەستىگى، قاراۋىنداعى بارلىق كۇشىن توپتاپ، قورعانىسقا ىڭعايلى كولدەنەڭ قىرقا ۇستىندە بەكىنىس قۇرىپ وتىر ەكەن. ونان وزەنىنىڭ سول جاعالىعى، ءتارىزى، تومەنگى اعىس. بۇل – ارىداعى ۇلكەندى-كىشىلى قاقتىعىس، بەرىدەگى ارقيلى ارالاس مايداننان تىس، تەمۋجىن مەن تايجۋىت بىرمە-بىر، جەكە شايقاسقان ەكىنشى ۇرىس بولاتىن. وسىعان وراي، «قاستەرلى شەجىرەدە» ەكى جولعى مايداننىڭ ارالاسىپ، استاسىپ كەتكەن جاعدايى دا بار. ءبىز ءراشيد-اد-دين دەرەكتەرىنە جانە وقيعا ىڭعايى، قارەكەت قيسىنىنا سايكەس، مۇمكىندىگىنشە جىكتەپ، ناقتىلاۋعا تىرىستىق. (بۇل رەتتە نەگىزگى كىلتيپان – تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى. تايجۋىت كوسەمى، باعزى ءبىر زاماندا تەمۋجىن دەگەن جەتىم بالانىڭ جەندەتى بولا جازداعان تارعۇتاي العاشقى، 1200 جىلعى ۇرىستان امان كەتتى. تاعى ءبىر تۇستا ايتىلعانداي، قازاعا ۇشىراعان جوق. تۋاسى امىرلەرىن تۇتقىنداپ، سودان سوڭ تەمۇجىن دالايحانعا جەتكىزبەي، ورتا جولدان بوساتىپ قويا بەرگەن – شىرگەتۋ-ەبۋگەن ۇلدارى الاق پەن ناياق. تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ بۇدان كەيىن، 1201 جىلعى شەتكەرى قۇرىلتايدا جامۇقانى گورحان كوتەرۋگە قاتىسقانىن ەسكەرسەك، ونىڭ كەلەسى جىلعى سوعىسقا ارالاسۋى دا كۇمان تۋعىزبايدى. وقيعالاردىڭ ورايلى تىزبەگىنە قاجەتتى دايەكتەمە رەتىندە ايتىپ وتىرمىز.)
سونىمەن، تارعۇتاي-قىرىلتۇق، اۋشى-باحادۇر، قودۇن-ورشاڭ باستاعان تايجۋىت قاۋىمى ولىسپەي بەرىسپەس ۇرىسقا سايلانىپ، بەرىك شەپ قۇرىپ وتىر ەكەن. تەمۋجىن جاساعى بىردەن شابۋىلعا شىققانىمەن، ەڭسەرىپ كەتە المايدى. الىستان اتىس، جاقىنداعى جاعالاس ەكى جاققا دا اۋىر شىعىنعا تۇسەدى. كەزەك ىرعاسىپ، جەڭىسە الماي، ابدەن دىڭكەلەدى دەيدى.
بۇل كۇننىڭ ەڭ باستى وقيعاسى – تارعۇتاي-قىرىلتۇق پەن جىلاۋقان-باحادۇردىڭ جەكپە-جەگى بولدى. اتاۋلى جەكپە-جەك تە ەمەس، جالپاق ۇرىس ۇستىندە بەتتەسىپ قالعان توتەنشە ايقاس.
تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ جاسى ەسۋگەي-باحادۇردان كىشى، اسسا تەتەلەس قانا بولسا كەرەك. بۇل كەزدە ءبىرشاما جەرگە كەلگەن، ءتارىزى، الپىستىڭ ىشىندە. بىراق ات ۇستىندە وسكەن دالالىق جاۋىنگەر، قايراتى قايتپاعان. تۋمىسىنان زور دەنەلى، ەرجۇرەك، ەڭسەلى كىسى ەكەن. ال جىلاۋقان-باحادۇر قانشاما شىمىر بولعانىمەن، ورتا بويلى، تارعۇتايمەن سالىستىرعاندا شارقى كورىنگەن. ەكەۋى جاپپاي توپىر كەزىندە قاراما-قارسى كەلگەندە، جىلاۋقان تارعۇتايدىڭ كىندىگىنىڭ استىنان نايزا ۇرادى. بىراق سۇڭگىسى بەرەن ساۋىتقا وتپەيدى، ال ءوزى كەرەعار ەكپىنگە شىداماي، اتىنان اۋدارىلىپ ءتۇسىپتى. نايزاسى دا قولىنان شىعىپ كەتەدى. ۇشتىعى بەرەننىڭ جاپسارىنا ءىلىنىپ ۇلگەرگەن نايزانىڭ سابى جەرگە تىرەلىپتى. تارعۇتاي ات ۇستىندەگى قارقىنىن باسا الماعان كۇيى، سۇڭگىگە شانشىلعان ەكەن. ساۋىتىن قاق ايىرىپ، شابىن جارىپ شىققان. سوندا جەرگە جىعىلىپ جاتىپ، جان ءتاسىلىم الدىندا ايتىپتى: «مەن جاۋ قىلىشى جۇرەگىمدى قاق ايىرىپ وتسە دە ولمەسپىن دەۋشى ەدىم. ەندى مىنە، ءوزىمنىڭ ەسىگىمدەگى قۇلىم سورقان-شيرانىڭ ۇلى، بويى قامشىنىڭ سابىنداي عانا جىلاۋقان بەيباقتىڭ، تولعاپ ۇرا دا الماي، قولىنان ءتۇسىرىپ العان نايزاسىنا شالىندىم. ءدالدۇر اجالدىڭ وسىنداي سوراقىسى بۇيىردى…» – دەپتى.
كەش باتا ۇرىس توقتالادى. ەرتەڭ قايتا جالعاسۋعا تيىس. الايدا، تاڭ اتقاندا قاراسا، تايجۋىت جاساعى تۇندە شەبىن تاستاپ، تۇپ-كوتەرىلە قاشىپ كەتكەن ەكەن. دەسە دە، ءبىرشاما قاۋىم – الدە دۇرمەككە ەرىپ ۇلگەرمەگەن، الدە تەمۋجىنگە قۇلدىق ۇرۋعا نيەت ەتكەن قانشاما جان جۇرتتا قالىپتى. ازامات سوعىسى باستالعاننان بەرگى ۇيرەنشىكتى جاعداي. بۇلاردىڭ ءبارى دە جەڭىمپاز جاڭا ۇلىستىڭ قۇرامىنا قوسىلۋعا تيىس. كەيبىرى تەڭ قۇقىقتى بودان ەسەبىندە، كوپشىلىگى قۇل-قۇتان، قىزمەتشى، مالشى-جالشى رەتىندە. ەندى بىرەۋلەر كەشىرىمنەن تىس، جازاعا تارتىلىپ، باسىن جويماق.
تەمۋجىن وسى كىرىپتار جۇرتتى بايقاستاپ شىققان. كەنەت اۋدەم جەردەن، ءوزىنىڭ اتىن اتاپ ايقايلاعان داۋىس ەستيدى. بەتكەيدە تۇرعان، قىزىل شاپاندى ايەل ەكەن. «تەمۋجىن! تەمۋجىن، مۇندا، مۇندا كەلە گور…» – دەيدى شىرقىراپ. تەمۋجىن بۇل نەتكەن جان دەپ، كىسىسىن جىبەرەدى. «مەن سورقان-شيرانىڭ قىزى قاداعان بولام. مۇندا جاساۋىلدار كۇيەۋىمدى ولتىرگەلى جاتىر. تەمۋجىندى شاقىرعانىم – اراشا سۇراۋىم»، – دەپتى الگى ايەل. باياعى تايجۋىت تۇتقىنى كەزىندە ۇيىنە كەلىپ جاسىرىنعان تەمۋجىن بالاعا سۋسىن، تاماق بەرىپ كۇتەتىن، جاناشىرلىعى مول قاداعان قىز عوي. بۇگىنگى تەمۋجىن دالايحان ەستي سالىسىمەن سولاي قاراي شاۋىپتى. قاداعاننىڭ قاسىنا كەلىپ، اتتان تۇسەدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ كوزىكتى دەيدى. ەندى قاداعاننىڭ كۇيەۋىنىڭ جاعدايىن سۇراستىرسا، جاساۋىلدار الگىندە عانا ءولتىرىپ جىبەرگەن ەكەن. وتكەنگە امال جوق. تەمۋجىن باقىتسىز قاداعاندى جۇباتىپ، كەشكىلىكتە ارنايى شاقىرتىپ، قاسىنا الدى دەيدى. ءسىرا، كوڭىل بەرگەن. قاداعاننىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرى جونىندە ماعلۇمات ۇشىراسپايدى. انىعى – زاڭدى قاتىن بولىپ ورداعا كىرمەۋى. ءسىرا، قۇما – توسەكتەس ايەل رەتىندە قاتارعا ەنسە كەرەك، ول زامانداعى ادەپكى جاعداي جانە حاننىڭ قۇماسى اتانۋ – كەمشىلىك ەمەس، مارتەبە.
توزعىنداعان تايجۋىت جاساعىن قۋا شىققان تەمۋجىن اسكەرى تاعى قانشاما جاندى جەر جاستاندىرادى، قانشاما ادام ەرىكتى، ەرىكسىز تۇتقىنعا ءتۇسىپتى. باستى كىسىلەرى تۇگەل قازاعا ۇشىرايدى.
وسى، ونان بويىنداعى ەكىنشى ۇرىس ناتيجەسىندە تايجۋىت تايپا بىرلەستىگى تاقي-تازا ىدىرادى. تايجۋىت اتى تاريحتان ءوشىپتى.
اجال اۋزىندا
تايجۋىتپەن ۇرىستىڭ العاشقى كۇنىنە قايتىپ ورالايىق.
تەكە-تىرەس مايداننىڭ تولاستار شاعى، سىڭايى، كۇن ەڭكەيگەن، كەش تۇسپەگەن بەيۋاقتا تەمۋجىننىڭ موينىنا بولات ماساقتى قۋ جەبە قادالادى. تىم الىستان اتىلعان، السىرەپ جەتكەن، بىراق نىساناسىن ءدال تاپقان قاندى جەبە. ماساعى ۋعا سۋعارىلعان اجال وعى…
ىزىنشە، كەش باتا ۇرىس-قاعىس توقتالدى. ەكى ارالىق شاعىن وزەن بولسا كەرەك. تايجۋىت – قىرقا بەتتە، تەمۋجىن جاساعى ويدا. ەكى جاق تا ەرتەڭگى شايقاس الدىندا تىنىم تابۋعا تيىس. ەندى تەمۋجىن – بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى ارپالىسى باستالادى.
وق تيگەن سوڭ كوپ ۇزاماي-اق تالىقسىپ كەتكەن ەكەن. قول-اياعى سۋىنىپ، دىرىلدەپ، قالشىلداپ، اسا ءجايسىز حالگە تۇسەدى. باسىندا وتىرعان ەسكىلىكتى سەرىگى جەلمە-نويان بىردەن-اق جارانىڭ اۋزىن سورىپ، ۋدىڭ ءزارىن ىشكە جىبەرمەۋگە تىرىسىپتى. قاندى جالاي ۇرتتاپ، اپتىعا جەرگە توگىپ، كەيدە امالسىز جۇتىنىپ، مۇمكىن بولعان بار امالىن جاسايدى، جان ادامعا سەنبەي، بار شارۋاسىن جالعىز ءوزى اتقاردى دەيدى. ءتۇن جارىمىندا شىڭعىس حان ەسىن جيىپ، كوزىن اشادى. «قانىم كەۋىپ بارادى!..» – دەپتى. قىس ىشىندە قىمىز جوق، جەلمە تاقاۋ تۇرعان اربادان، الدە قاسىنداعى قانجىعادان العان سۇزبەنى سۋعا شىلاپ ايران قىلىپ، شاران-اياعىمەن تەمۋجىننىڭ اۋزىنا توسىپتى. («قاستەرلى شەجىرەدە» بۇل سۋسىننىڭ ءجايى ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. جەلمە اق اتاۋلىدان ەشتەڭە تابا الماي، بار كيىمىن تاستاپ، قارسىداعى تايجۋىت اسكەرىنىڭ تۇراعىنا ءوتىپ، قانشاما ماشاقاتتان سوڭ ءبىر تورسىق ايران الىپ كەلەدى. ەپوستىق جىرعا ءتان اسىرە. نوكەردىڭ جانكەشتى ادالدىعىن ايگىلەۋ عانا. تەمۋجىن مەن جەلمە اي دالادا جالعىز قالعان جوق، توڭىرەگى قالىڭ اسكەر، تايجۋىتتىڭ ارباسىنان ارەڭ تابىلعان ايراننىڭ نەشە اتاسى مۇندا دا بار.) تەمۋجىن اۋزىنا توسىلعان ايراندى قۇنىعا جۇتىپ، ءۇش ءبولىپ ءىشتى دەيدى. ءارى ءشول قاندىراتىن، ءارى ۋدىڭ ىزبارىن قايتاراتىن اققا قانعان سوڭ مۇلدە دەرلىك وڭالىپتى. «ءىشىم شىراداي اشىلدى عوي!» – دەپتى. سودان سوڭ جان-جاعىنا قاراپ، توگىلگەن قاندى كورەدى. جەلمەنىڭ تيەسىلى اڭگىمەسىن ەستىپ، ءوزىنىڭ قانداي حالدە بولعانىن، اجال الدىنا بارىپ قايتقانىن كامىل اڭداپتى. اۋەلى جەلمەگە العىس، ريزاشىلىق، سودان كەيىن ءوزىن وسى كەڭ دۇنيەگە ارنايى باعىتتاعان، ۇنەمى جەلەپ، جەبەپ، قورعاپ، قولداپ جۇرەتىن كوك تاڭىرىسىنە دۇعا. وسى قىسىلتاڭ قاتەردەن امان قالعان سوڭ ءتاڭىرى سىيلاعان ايرىقشا تۋمىسىنا دەگەن سەنىمى ارتا تۇسسە كەرەك.
جەبە-نويان
جورىق شاتىرىن مايدان دالاسىنا تىككەن تەمۋجىن اتاۋلى جەڭىستىڭ ەكىنشى، الدە ءۇشىنشى كۇنى، ەجەلدەن ەڭسەلى، جاۋىنگەر، سونشاما زامانعى تايتالاس دۇشپان، ەندى بارلىق قۋاتىنان ايرىلىپ، جەر بولعان تايجۋىت بىرلەستىگىنىڭ كىرىپتار تۇتقىنعا تۇسكەن بارلىق الامانىن الدىنا كەلتىرەدى. كەكتى جۇرتتى نەندەي جازا كۇتىپ تۇر؟ كەشەگى تاتار سياقتى تۇگەلدەي قىرىپ سالۋى دا ىقتيمال. ايتپەسە، ءبىرازىنىڭ باسىن الىپ، ءبىرازىنا كەڭشىلىك جاساي ما. ونىڭ ۇستىنە [مويىنداعى ورامىنا قاراعاندا]، وتكەن شايقاستا قاتەرلى جاراقات العانى انىق اڭدالادى. قايتكەندە دە اۋىر، سىن ساعاتى.
كەنەت تەمۋجىن: «وتكەن ۇرىس ۇستىندە، تايتالاس، جاعالاس كەزىندە تاۋ باسى، بيىكتە تۇرىپ، مەنىڭ اقاۋىز قۇلا ارعىماعىمدى كوزەپ اتىپ، قىلشا موينىنان جارالاعان كىم؟!» – دەپ سۇرايدى.
بۇل ءسوزدى كەيىنگى ءار تاراپ زەرتتەۋشىلەر ارقيلى ساققا جۇگىرتكەن. بىرەۋلەرى شىنىندا دا وق تيگەن – اقاۋىز قۇلا دەيدى. ەندى بىرەۋلەرى شىڭعىس حان دا، ونىڭ باسقا ءبىر باتىر سۇراپ مىنگەن تۇلپار اتى دا جارالانعان، ەكەۋى ەكى رەتكى مايداندا بولسا كەرەك دەيدى. تاعى ءبىرى – شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ۇرىستا جاراقات العانىن جاسىرۋ ءۇشىن وسىلاي ايتقان دەپتى. ءيا، ءسوز ءمانىسىن ءدال تاپقاندار دا جوق ەمەس. شىندىعىندا، تەمۋجىن: «مەنى اتقان كىم؟» – دەپ، توڭق ەتكىزىپ سۇراماس ەدى. حاننىڭ مارتەبەسى تومەندەپ قالماق جانە مۇنداي، تىكەسىنەن قويىلعان ۇرەيلى سۇرانىسقا جاۋاپ تابۋ دا قيىن. ارناپ اتقان مەرگەن ونسىز دا ءوزىنىڭ نىساناسىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان تيەسىلى سۇراۋ ءجونى دە تۇسپال ارقىلى.
«مەنىڭ اقاۋىز قۇلا ارعىماعىمدى كوزەپ اتىپ، قىلشا موينىنان جارالاعان كىم؟!» بۇل يشارالى سوزدە ساۋال عانا ەمەس، تاڭىرقاۋ مەن ءسۇيىنىش تە بار. جەبە سونشاما الىستان كەلگەن عوي. جانە ءدال تيگەن.
سوندا رۋى بەسۇت، جۇرعاداي دەگەن الامان العا شىعىپ: «تاۋدا تۇرىپ ساداق تارتقان مەن ەدىم…» – دەيدى. سودان سوڭ ايتىپتى: «ەگەر حان يەم مەنى ولىمگە كەسسە، وبالىم جوق، جەر جاستانامىن دا قالامىن…» تاعى دا ايتادى: «كەرىسىنشە، حان يەم راقىم ەتىپ، جانىمدى قيسا، قىزىمەتىنە جەگىلىپ، ادال نوكەر بولامىن!..» «قاستەرلى شەجىرە» بۇل ءسوزدى اسىرەلەپ، ەپيكالىق كوتەرىڭكى اۋەندە جالعاستىرادى: «ەگەر عۇزىرىڭا الساڭ، باتپاقتى باسىپ وتەم، جىلىمدى جالداپ وتەم، قارا تاستى قاق ايىرىپ، كوك تاستى كۇلگە اينالدىرام، جاۋلاسقان جۇرتىڭدى ءجايراتىپ سالام!..» – دەپتى.
سوندا تەمۋجىن مەيلىنشە ريزا بولىپ، كەڭشىلىك جاسادى دەيدى. «ارامزا ادام بارلىق بىقسىعىن ىشىندە ساقتايدى، سىرتقا سىزىن شىعارمايدى. ال مىنا قاپىسىز مەرگەن كولدەنەڭ كۋالىكسىز-اق باسىن قاتەرگە بايلاپ، انىعىن ايتتى. مۇنداي كىسىنىڭ ءسوزى بەرىك، ءىسى تياناقتى بولادى»، – دەپتى. «سەنىڭ اتىڭ جۇرعاداي ەكەن، بۇدان بىلايعى ەسىمىڭ – جەبە! عاجايىپ مەرگەندىگىڭ ءۇشىن، قايتپاس ەرلىگىڭ ءۇشىن جەبە اتاناسىڭ!» – دەپتى.
وسى ارادا قالعان جۇرتقا دا كەڭشىلىك جاساپ، ءوزىنىڭ جاۋىنگەر جاساعىنا قابىلداعان سياقتى. تاتار قىرعىنى شەندەس اپات اتالمايدى.
ال جەبە-نويان شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا وزگەشە تالايىن تانىتادى. تومەننەن كوتەرىلىپ، كوپ ۇزاماي-اق ەڭ ۇلكەن بيىككە جەتەدى. داڭقتى تۇلعا، جەڭىمپاز قولباسى. قىتاي جورىعى، جەتىسۋ جورىعى، حورەزم مايدانى، قاپقاز ۇرىستارى، ءداشتى-قىپشاق شاپقىنى، ەڭ اقىرى قالقاداعى ورىس، ەدىلدەگى بۇلعار شايقاستارى – شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە وتكەرىلگەن، جەڭىستەن جەڭىسكە جالعاسقان الاپات سوعىستاردىڭ ەڭ باستى قاھارمانى. ءوز تۇسىنداعى وزىقتاردى ىشىندەگى ءبىرىنشىسى بولدى. باتىس وقىمىستىلارى «كاۆالەريا تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك گەنەرال» دەپ باعالاعان.
پىكىر قالدىرۋ