Tarih Qazaq şejiresi Ädebi älem
Qırğız (qazaq) avtonomiyasına -100 jıl.
kerey.kz
(tarihi -derekti äñgime)
Jwmat ÄNESWLI
ARMAN BOLĞAN AVTONOMIYA
Qazaq eliniñ avtonomiyalı respublika boluın Alaş qayratkerleri añsağan, armandağan. Olar 1917-jıldan qazaq avtonomiyasınıñ keleşegi üşin küresti. Älihan Bökeyhanov ol kezde kadet partiyasınıñ müşesi edi, sodan Reseydiñ Uaqıtşa ükimetiniñ basşısı bolğan Kerenskiyden, odan keyin Kolçaktıñ kömegimen Qazaq avtonomiyasın qwrudan ümitti bolğan. Kerenskiydiñ bwl mäselege köñil böluge uaqıtı bolmadı, al, Kolçak bolsa, “Qazaqtar eşqaşan avtonomiya almaydı” dep üzildi kesildi bas tartqan.
Sonımen 1918-jılı Kolçaktıñ, Dutovtıñ, Denikinniñ äskerleri bol'şevikterden jeñile bastadı. 1918-jılı bol'şevikter aqtarmen ayqasıp jatqanda Caricin maydanı, Kaspiy, Mañğıstau arqılı ondağan tüyeli arbamen Ä.Jangeldin Torğayğa, Amangeldiniñ sarbazdarına köp qaru jaraq jetkizdi. Köp qarjıda äkelgen. Sodan1918- jılı qazan ayında Torğayda Sovet ökimeti ornadı. Sovettiñ komissariatınıñ ğimaratı qazirgi kezde Baytwrsınov pen Dulatovtıñ eskertkişi twrğan jerde, köşeniñ bwrışında ornalasqan sazdan soğılğan biik dualı bar ülken üyde ornıqtı. Onıñ aulası keñ, sarbazdardıñ attarı twratın jeri, birneşe bölmeli üyler de bar edi, Sovettiñ keñsesi de, Amangeldiniñ üyi de osında boldı. Amangeldiniñ qaramağında sarbazdardan basqa Qostanaydan kömekke kelgen eki attı eskadronda bolğan. 1918-jıldıñ jeltoqsan ayında Jangeldinmen ,Amangeldimen kelissöz jwrgizip, Alaşordanıñ bir top qayratkerleri Torğayğa ornalastı.
1919-jılı qısta aq äskerleri bol'şeviktermen aqırğı küşin salıp şayqasıpjatqan. Sodan Jangeldinge Stalinnen telegraf arqılı “qarulardıñ bir böligi men qarjını jäne attı eskadrondardı Aqtöbege jiberudi bwyırğan. Amangeldi oğan renjigen. Jangeldinge “Biz iskeri eskadronsız jaularımızdan qalay qorğanamız” dep ökpe aytqan. Biraq joğarıdan kelgen bwyrıqtı Jangeldin orındauğa mäjbür edi.
Torğayda Amangeldiniñ sarbazdarı bar azdağan, sosın Alaş qayratkerleri qalğan.
1919-aqpanda Mäskeuden telegraf (morze) arqılı tağı bir bwyrıq keldi . Onda “Wlttar avtonomiyası turalı mäsele qaralmaq. Soğan baylanıstı bilimdi Alaşşılardıñ birerin ertip, Mäskeuge jetuiñizdi swraymın” dep jazılğan eken. Bwl habar alaşşılardı da, amangeldilik sarbazdardı da, jalpı eldi quantqan habar boldı. Naurız ayınıñ ortasınan asqan kezde Älibi Jangeldin, qasına Ahmet Baytwrsınovtı, Bayqadam Qaraldindi ,M.Twnğanşindi, ertip, barlığı on bir adam Mäskeuge Irğız arqılı jol tartadı. Jol aptağa juıq sozılğasın barlığı Qazaq avtonomiyasınıñ keleşegi aqıldasadı, territoriya, eldi basqaru mäselelerin özderinşe talqılaydı. Biraq, negizgi mäselelerdi Mäskeu şeşetinin bwlar iştey sezip kele jattı. Mäskeuge bwlar naurızdıñ jiırmasına qaray jetti. Bwlardı Qazan vokzalında Kreml' komendantı jibergen bireui aşıq, eki mäşina jibergen eken. Olar qazaq jerinen kelgen ökilderdi Kreml' mañındağı “Moskva” qonaq üyine ornalastırğan. Kelesi küni Kreml' komendantı qazaq ökilderine qalada jürip twruğa, Kreml'ge enuge rwqsat qağazqwjat bergen..
Jangeldin bastağan qazaq delegaciyasınıñ Mäskeuge kelgenine eki kün bolğan. Biraq, äli Kreml'den şaqıru bolğan joq.
“Qonaqüyde Jangeldin men Baytwrsınovtıñ bölmeleri qatar ornalasqan edi. Ahañ Älibimen aqıldasayın dep Jangeldinniñ bölmesine esigin qağıp, kirgen. Ahañ Älibige:
– Äleke, men poezda kele jatqanda “Alaş qayratkerlerin aqtau turalı ” Leninge hat dayındağanımdı bilesiz ğoy. Sol hattı bügin Kreml' hatşısına ötkizgenmin, äli habar joq. Əlekeñ
–Alaş qayratkerlerin aqtau turalı Resey basşısına hat jazğanıñ jön bolğan. Qazaqtıñ jeri ülken. Alaş qayratkerleriniñ halıqqa ıqpalı zor. Men de olardı keşirip qana, avtonomiya qwrudı bastau sayasi dwrıs qadam dep esepteymin-. degen.
Kelesi küni Kremlbden habarşı keldi Lenin 24-naurız küni sağat 3-te Baytwrsınovtı qabıldaytın bolıptı. A.Baytwrsınovtı sağat eki jarım kezinde qoltıq jağına qızıl mata baylağan küzetşiler Leninniñ qabıldau bölmesine alıp keldi. Qabıldau bölmesi şağın, hatşı otıratın stol men qoñır terimen qaptalğan eki kreslosı bar eken. Tura sağat üş kezinde hatşı jigit Baytwrsınovqa Leninniñ qabıldau bölmesine kirgizdi. V.Lenin tördegi ülken stolda otırdı. bölmeni jağalay stuldar qoyılğan eken. Lenin Baytwrsınovqa öz janındağı stulğa otıruğa şaqırdı. Bir minuttan keyin Stalin kirip, bwlardıñ janına otırdı. Lenin Baytwrsınovqa qarap:
–YA slışal, çto vı uçenıy. Kak seyças obstoit polojenie posle ustanovleniya Sovetskoy vlasti vaşih krayah?
Baytwrsınov Leninge bayıppen qarap,:
–Kak bı neopredelennom sostoyanii.
–A , alaşordincı kakuyu poziciyu zanimayut .?
–YA pis'me napisannoy na imya Vaşe konkretno opisal, çto çlenı partii Alaş ee rukovoditeli imeli programmu shojuyu programmoy bol'şevistskoy partii. Poyavleniyu dvijeniyu Alaşordı i partii Alaş podeystvoval revolyuciya 1905-goda , kotorıy sostoyalsya v Rossii. Mı s togo vremeni naçali bor'bu protiv carskoy iga. Mı togda trebovali ot carskih çinovnikov otkrıt' vo vseh volostyah şkolı, spravedlivıe sudebnıe sistemı ustanovit', prekratit' missionerskie deyatel'nosti, otkrıt' zemstvo, razdat' lyudyam zemli besplatno, trebovali prekratit' razdat' plodorodnıh zemli kazakam. i drugie nasuşnıe problemı naroda v naşey gazete “Qazaq” vse vremya bıla osveşena. Mı protiv carskoy igi borolis' godami.
Lenin govorit:
”YA çital Vaşe pis'mo. Etot vopros budet obsujdenı i drugimi rukovoditelyami naşey partii.A vopros avtonomii oçen' slojnıy, pridetsya nam ee dolgo obsujdat' poka ne ubedimsya , poka ne naydem pravil'nuyu toçku reşeniya.
A poka rasskajite,prostımi slovami o vaşem narode, o ee kul'ture , o bıte, o hozyaystve
–Sredne Aziatskom krugu nastoyaşee vremya naş narod imeet svoyu pismennost', grammatiku, imeet drevnyuyu narodnuyu literaturu, takje nastyaşee vremya skorım tempom razvivaetsya pismennaya literatura , sredi nih proza i poeziya. Takje naş narod imeet drevnyuyu muzıkal'nuyu kul'turu.
Lenin vstal s mesta dobrım znakom, i hvalil slovami :
–Prekrasno! Lenin sol boyında kabinetten şığıp ketti. , Stalin Baytwrsınovqa avtonomiya turalı məjilister keyinirek bolatının, habarlanatının ayttı
4-säuir küni “Alaşorda qayratkerlerin keşiru turalı” Lenin qol qoyğan Ukaz gazette jariyalandı.
Konec formı
ÄlihanBökeyhanov otbasımen Mäskeude twratın. Ahmet Baytwrsınov qonaqüyden Bökeyhanovtıñ üyine 5-säuir küni zvondadı.:
–Äleke, jañalıqtardı gazetten oqıp jatqan şığarsız.
–Iä, oqıdım, biz üşin quanıştı habar. Aha, sizge köp rahmet. Bwl mäseleniñ oñtaylı şeşilgenine sizdiñ eñbegiñiz ekeninen habarım bar., Rahmet.
–Äleke, onıñ tağı bir oñdı jağı alaş azamattarına avtonomiya qwrılğannan keyin, qızmet etuine rwqsat etetin boldı.
–Ärine, keşirim jasağasın, solay boluı tiiste ğoy.. Avtonomiya mäselesi ne bolıp jatır. ?
–Basşılarınıñ aytuı boyınşa ,”wzaq talqılanadı bwl mäsele” dedi.
–Talqılasın. Biz üşin, eñ bastı mäsele avtonomiya bolsa da, özimizdi özimiz basqaratın el bolu bayağıdan kele jatqan arman ğoy. Sodan keyingi iri mäsele- territoriyanıñ saqtalıp qaluı ğoy.
–Ärine, onıñ eñ bastı nazarda bolatını sözsiz.
Kreml'diñ bir şağın zalında 10-mamır küni Qırğız (qazaq) avtonomiyası mäselesi talqılanatın bolıp, mäjilis aşıldı. Prezidumda Resey Federaciyasınıñ Wlt isteri jönindegi komitettiñ törağası V.Stalin. ükimet müşeleri Kalinin, Sverdlov otırdı. Zalda basqada avtonomiya alğısı keletin elderdiñ ökilderi, qazaq elinen kelgen delegaciya otırdı.
Resey Geografiya qoğamınıñ ğalımı Resey patşalığı twsında koloniya bolğan qazaq jeriniñ kartasın törge ilip qoyıp, onıñ äueli bes guberniyağa bölinip , odan keyin HH -ğasırdıñ basında jeti oblısqa bölinip basqarılğanın bayandap berdi. Reseydiñ Statistika basqarmasınıñ ökili Qırğız qaysaq koloniyasında qanşa halıq bar ekenin, iri qara, jılqı, qoy esebin , jäne patşalıq Resey kezinde jan basınan, malğa alınğan salıqtardı, sonday aq, qazaq jerine qonıstanğan orıs kazak pereselenderiniñ jağdayın bayan etti. Olardıñ Orınbor, Batıs Sibir guberniyasında jii ornalasqanında ayttı. Qazaq delegaciyası atınan Ahmet Baytwrsınov tribunağa şığıp,
«HIX-ğasırdıñ ortasınan bastap Torğayda, Bökeyhan ordasında orıs qazaq mektepteri aşılğanın, eldi sauattandıru isi XX-ğasırdıñ 13 jıldarınan bastap, halıqtı jappay sauattandıru isi qolğa alınğanın. Semey,Orınbor qalasında mektepter, gimnaziyalar aşılğanın. Resey imperializmi üstem bolıp twrğan kezde salıq jinap, halıqtıñ qanın sorğannan basqa, olardıñ äleumettik jağdayın jaqsartuğa eş uaqıtta qarjı bölmegenin qadap ayttı. Bol'şevikter partiyasınıñ programmasına oray biz köp närseden ümittenemiz. Avtonomiya qwrılğan jağdayda halıqtıñ qolı teñdikke, ädildikke jetedi dep ümittenemiz. Halıqtıñ äleumettik jağdayın jaqsartuğa jaña ükimet nazar audaradı dep senemiz. Auıldıq, audandıq, oblıstıq, ayiaqtarda sovettik basqaru organdarı qwrılsa, eldiñ ekonomikasın damıtuğa äbden boladı. Jaña statistika mamanı atap körsetkendey, qazaq jerinde mal şaruaşılığı jaqsı deñgeyde damığan. Biraq, azamat soğısı kezinde Kolçak pen Dutovtıñ äskerleri qazaqtıñ mıñdağan jılqıların aqısız alıp, quıp ketti. Sodan qazir eldiñ äleumettik jağdayı naşar. Keleşekte qwrılğalı otırğan avtonomiya eldiñ El bolıp, damuına sep boladı degen senim tuğızadı.
Ahmet Baytwrsınovtıñ sözinen keyin prezidiumda otırğandar orındarınan twrdı. Sverdlov mäjilistiñ ayaqatalğanın habarladı.
1919-jıl. 20- mamır küni sağat 11de Kreml'diñ kişi zaldarınıñ birinde Qırğız avtonomiyası turalı talqılau mäjilisi jalğastı Zalda basqa elderden biraz ökilder otvrdı . Aldıñğı qatarda Ä.Jangeldin bastağan delegaciya otırğan.
Prezidiumda Wlttar komitetiniñ törağası V.Stalin,, basqa ükimet müşeleri Kalinin, Sverdlov otvrdı. V.Lenin keyinirek kelip prezidiumğa jayğastı. Sverdlov ornınan twrıp, aldındağı jez qoñırauın şıldıratıp:
–Söz Bol'şevikter partiyasınıñ törağası, Resey Federaciyası Sovnarkomınıñ törağası Vladimir Il'iç Leninge beriledi.- dedi. V.Lenien ornınan twrıp:
–Tovarişi! Nastoyaşee vremya po vsey territorii Rossii ustanovlenı vlast' Sovetov.! Zapadnıe agressorı i YUdeniçi pobejdenı bol'şevikami. Vse generalı carskoy armii çerez Çernoe more i çerez Turciyu ubejali na zapad. Oficerı i knyaz'ya priblejennıe k caryu seyças sidyat v restoranah Parija i jdut pomoşi ot Anglii protiv Sovetskoy vlasti. Kolçak umer na pol doroge v Habarovsk, a ego armiya bez orujiya i bez deneg nahoditsya v Habarovske. U nih net sil idti zanovo protiv nas. Dutovı, Denikinı v Severnom Kitae, oni uje duhovno razlojenı, bez nadejdı vernutsya na Rodinu.
Seyças aktivno ustanavlivaem Sovetskuyu vlast' po vsey strane. Vlast' budet narodnıy. Zemlya budet rozdana krest'yanam! V zale hlopayut za vıstuplenie Lenina.
V.Lenin zakançivaya svoi vıstuplenie srazu vışel iz zala..
V.Stalin mraçno vstavaya so svoego mesta soobşil mraçnuyu vest':
–Tovarişi! mı segodnya iz Turgaya poluçili telegrammu skorbnuyu vest'! Pozavçera, 18-maya v Turgae rasstrelenı vo glave s komissarom Tarzanom, Amangeldı Imanovım i vmeste s nim eşe 16 bol'şevikov, borcı za Sovetskuyu vlast' v tyur'me rasstrelyanı naşimi vragami.. Mı budem strogo nakazıvat' ubiyc naşih soratnikov! A seyças vse stanem, odnu minutu skorbnoe molçanie v çest' pogibşih komissarov! Minuta molçanie. Posle v zale sidyaşiy Ä. Jangeldin smotrya Baytursınovu govorit:
–Stranno! Mne ne soobşili ob etom skorbnom sluçae! Neznal ya ob etom, tol'ko seyças uznayu! Baytursınov molçal.
V prezidiume Sverdlov vstal s mesta i soobşil ob okonçanii sobraniya.
1919-jılı 10-mausımda Kreml' zaldarınıñ birinde Qırğız avtonomiyasın qwru jönindegi kezekti mäjilisi ötedi. Oğan Wlt isteri jönindegi komitettiñ törağası V.Stalin jäne basqada ükimet müşeleri qatısqan. Mäjilis basında V.Stalin söz bastap, ötken uaqıt işinde biraz mäseleler talqılanğanın, sodan qorıtındı jasay otırıp, “Qırğız ölkesindegi äskeri revolyuciyalıq komitet” qwrılğanının Onıñ törağası bolıp S.Pestkovskiy, müşeligine V.Lukaşev, Ä.Jangeldin,
B.Qaraldin, m.Twnğanşin, Q,Bekentaev saylanğanın aytadı.
Bwl äskeri revolyuciyalıq komissiya kelesi jılğa deyin Qırğız (qazaq) avtonomiyasınıñ territoriyasın naqtı belgileumen, sovettik basqaru jüyelerin jergilikti jerde ornatudıñ josparın jasaumen aynalısuğa tiiisti boladı. Bwl qwrılğan Äskeri revolyuciyalıq komitettiñ janında josparlau komissiyası jwmıs isteytin bolğan. Ahmet Baytwrsınovqa oqu isterin damıtudı josparlau tapsırılğan.
Sonımen Resey Federaciyası janındağı wlttıq ister komitetiniñ basşısı V.Stalinniñ wsınısımen qwrılğan Qırğız Äskeri revolyuciyalıq komiteti S.Pestkovskiydiñ basqaruımen Orınbor guberniyasına attanıp ketti. Olarğa kelesijılğa deyin (Qırğız (qazaq) avtonomiyasınıñ şekarasın, keñestik basqaru jüyelerin retteudiñ josparların jasau tapsırılğan.
1920- jıldıñ 25- tamızı küni Kreml'de Qırğız (qazaq) avtonomiyasın qwru turalı mäjilistiñ soñğı jiını boldı. Oğan Ä.Jangeldin M.Twnğanşin, B.Qaraldin jäne osıdan bir jıl bwrın qwrılğan Qırğız äskeri revolyuciyalıq komitettiñ basşısı S.Pestkovskiydiñ komandası qatıstı. Olar Jaña avtonomiyanı basqaru jüyesin wyımdastırudıñ josparların alıp kelgen bwl mäjiliske. Bwl mäjiliske negizgi bayandamşı “keleşek avtonomiyanıñ ükimet müşeligine öter., ol jastan bolsın” dep Ahmet Baytwrsınov Älimhan Ermekovtı Jangeldin arqılı Stalinge aytqızıp, negizgi bayandamaşı retinde Älimhan Ermekovtı bekitken. Prezidiumda RSFSR ükimetiniñ müşeleri Kalinin, Ordjonikidze, Wlt isteri jönindegi komitettiñ basşısı V.Stalin otırdı. Bekitilgen tärtip bboyınşa Sverdlov “alğaşqı bayandamanı predstavitel' Kirgizsoy storonı Ermekov jasaydı ” dedi. Ä.Ermekov tribunağa köterilip. Reseylik patşa kezindekartalardıñ özinde qırğız dep atalğan qazaq jeri Sol kezde Batıs Sibir guberniyasındağı qazaqtıñ ejelgi jeri Altaydan bastalıp, sonau “Zakaspiyskoe” dep atalğan Astrahan jerine deyin qamtidı. Statistikalıq körsetkişterde de men atağan jerlerde qırğız qazaq auıldarınıñ, bolıstıqtarınıñ mekenderi atap körsetilgen. Sonday aq, Bökey ordası dep atalatın aymaq, Türkistan men Jetisu jerleri qırğız qazaq eldi mekenderi ekenin däleldeytin köptegen faktiler bar…” dep bayandamaşı sözin jalğay bergende mäjilisti basqaruşı qoñırau soğıp, bayandamaşını toqtatıp, sözdi Wlt isteri jönindegi komitettiñ bastığı V.Stalinge berdi.Ol bayandamaşığa qarap:
–Tovariş, uvajaemıy dokladçik, skazannıe vami faktı do vas predıduşem sobranii sto raz bıla skazana. Eti faktı nam izvestnı. Tovariş Pestkovskiy i ego komanda nam prinesli gotovıy proekt. Glava Sovnarkoma V. Lenin i predsedatel' Soveta Narodnıh sobraniy tovariş Kalinin uje podpisali DEKRET O SOZDANII KIRGIZSKOY AVTONOMII pri RSFSR! Çem pozdravlyayu Vas! V Zale vse hlopali s udovol'stviem za slova Stalina i za radost' za avtonomiyu.
V.Stalin prodoljal govorit':
–Zavtra vo vseh novostnıh izdaniyah opublikuetsya DEKRET O SOZDANII KIRGIZSKOY AVTONOMII, podpisannıy Vladimir Il'içom Leninım i predsedatelem SNK tovarişem Kalininım.
Ves' zal vstal dolgo hlopali za radostnoe soobşenie.
26-tamız küni barlıq gazetterde RSFSR qaramağındağı“Qırqız (qazaq) Sovettik Socialistik avtonomiyasınıñ” aşılğanın üzbey jariyalap jattı. …Qırğız ( qazaq) avtonomiyasınıñ törağalığınan Kreml' Pestkovskiydi bekitti Avtonomiya astanası ORINBOR qalası bolıp bekitildi..Ükimet müşeligine Bökeyhanov pen Baytwrsınov oylağanday Ermekov bekitilmey qaldı Alğaşqı kezde Ahmet Baytwrsınov ta engizilmegen, keyin Pestkovskiy şaqırıp alıp, Oqu isteri departaientin basqaruğa tağayındadı Alğaşqı avtonomiyanıñ aumağına qazirgi Mañğıstau, Batıs Qazaqstan, Aqtöbe, Torğay oblısı, Aqmola,, Semey uezderi, Kereku territoriyaları engen. Keyinirek, A.Baytwrsınovtıñ aralasuımen Qostanay uezi avtonomiyağa qaytarıldı
1920-jılı 26-tamızda qwrılğan Qırğız (qazaq) avtomiyalıq respublikası Qazaq Eliniñ memlekettiginiñ alğaşqı negizin qalağan, şekarasın bekitken alğaşqı wlı qadam boldı.
Jwmat ÄNESWLI, aqın, jazuşı, publicist, tarihşı
Pikir qaldıru