ZÄBİR KÖRSEÑ, ZUQANI İZDE
kerey.kz
«Torı ayğırdıñ üyiri» dastanınan üzindi
Baqıtbek BÄMİŞWLI
SAPAR ALDINDAĞI SWHBAT
…Jaylauğa el jamırap jaña qonğan
köktiñ isi kömeksiz köñilge enip.
Üyir-üyir şwrqırap oñnan, soldan
jılqı barad tebindep öñirge enip.
Bie bauda jeliden ağıtılğan
tırağaylay qwyğıtıp qwlın-tayı.
Qaynap jatır qazanda bağı twnğan
jazğı keştiñ jasampaz qwrıltayı.
Bir töbede tüyedey eki twstas,
iteliniñ bwl künde jas perisi.
Bir-birine bolmısı öte wqsas,
auız, mwrın, qabağı, bas terisi.
Zuha aytadı:
– Barköl dep, bağıñ sınap,
jau ötinde jasaqsız jayqalasıñ.
Şudabay der:
– Taq – sınğaq, bağıñ – bwlğaq,
siyaqtı ğoy bitpeytin taytalasıñ.
– Jo-joq…
– Solay… solay, ä…
– Tabandılıq?
– Ras ağa, irgemde jauım jaqın.
– Salar bir kün sağan da zaman qwrıq.
– Onıñ betin arı qısın qauımğa sın.
– Köppen köru… Wlı toy
köppen körgen,
Tağdır –
jazmış –
qazaqşa özin arbau.
Bozğılt şaştı siyaqtı boyap örgen,
Bozala tañ –
Beykünä sezim aldau.
– Ajal – arlan äueli ayğırğa auız
saladı eken men sonı bayqağanım.
– Qauım – qalıñ, emes ol, jaybir qauız
üsitpeydi şımqansa may tabanın.
Jolım bwrıs, al meniñ dinim dwrıs,
dwrısımdı kimge de ayta almın.
Teris dese wlıqtar Şınıñ,
Wrıs!
Qayğısı ğoy qazaqtıñ şayqağanım.
– Dertsiz dene, bolmısqa
tän –
süyeniş,–
deytin äkem twğırlı dwrıstığıñ –
Jatqızbaydı kisini jan süygen is,
atqızbaydı kieli ker bwğını.
– Aylanışım qwrama bir üyirim:
şaban, şartıq, şarşağan şälkesi bar.
Baylıq degen batırar bir iirim,
malğa masıq keledi jan keşti jan.
Sağım quıp sandalğan dala qwmar,
köp maldılıq kim-kimniñ köksegeni.
El ğoy, şirkin, üyiri ala şwbar,
küdir minez kösesi köktegeni.
– Päle tilep jaqınnan basıñızğa,
atın soyıp nelikten tastadıñız?
– Tirlik etken tirnektep aulasına
tiispesin dep ekinşi jasqağanım.
Kök tiınğa aynalıp adam qwnı,
kök sarımsaq, kök jeyde beleñ astı.
Aqqan sudıñ bolmaydı aramdığı,
adal tauıp jäne de jegen astıñ.
(Swlu attıñ sıpayı qasasınday,
şeber şapqan şürşitte nay säuletti).
– Qajılıqtıñ jolına şaşatınday
«qaydan aldı,– dep jür jwrt,– bay-däuletti?».
– Han qarına, qanına tansa tartpay
suayt sögip, ösirip seter boz jaq.
Aqiqattıñ şırayı küyse narttay
Ar men Şınnıñ jolında keter bozdap.
Qajılıqqa äuelde qwlıqsız em,
qoyar emes qolqalap bek, töreler.
Molda qılu, twsaulau – ırıqsız em,
qılıqtarı qwytırqı it öreler.
Jılu jiıp, janjaqtan bes jüz wsaq,
pwlğa saldı birisi iri qara.
Aqıl, näpsi, ar, wjdan, ındın twsap,
bolğızbadı Zuqanı jüzi qara.
– «Qajılıqtıñ jiğızğan jolına arnap
älgi wrı bar maldı jep qoyıptı.
Alla jolı dep alıp elin aldap,
etke biıl eserler bek toyıptı»,– degeni ne?
– Estidim, dese desin,
bir jamaldı, ol ras, jalbırlarım.
Özek jalğap, köterip meseldesin,
köterip mäz, sauaptan jañğırdı arım.
Aytqan jalğan deymisiñ tañday kerim,
«Otırğam joq qızılın tekke de jep.
Öz taban et, öz küşim, mañday terim,
aparadı köterip Mekkege»,– dep.
Qwba qwmnıñ josığan qoñır añı:
Qara qwyrıq, bolmas pa
qwrban – kiik.
Jardıñ torğın torı tüs topırağı,
qan bazarda osılar twrğan küyip.
Baylığımen bağalı baytağımnıñ,
baram basqa pwl bolar köz körmedim.
Qaysı birin tıñdaysıñ aytağınıñ,
özi qalıp, qalasa özge ölgenin.
– Estisi bar, bes sausaq birdey emes.
– A-a, sırdaqtıñ sendağı şetinde eñ-au…
– Birde asu köriner birde beles,
bastı mindet müddede, irgede jau.
– Asu – anau alınbas,
Öziñ beles –
Mindet – tirlik, kün köris,
Müdde – mwrat.
Bolmağanda tüymedey tözimde es
qalu mümkin qayıqtan mülde qwlap.
Müyizdiden sondıqtan aulaqtandım,
jep qoyğısı şaynamay keledi-aq.
Söytken sayın qarlanıp, aruaqtandım,
bel bosasa becti azu keredi jaq.
Sen de kettiñ sırğaqtap, «aş päleden,
qaş päle» dep qiırğa, irge bölip.
Wlıq jibir wstatsañ tas päreden:
birde körik, jırtılıp birde börik.
– Örteñi ösip, öñdenip öresi önip,
öris keñip elimniñ töbeli erdi.
Birin-biri ülkender töbe körip,
töste örip, tu tigip, töbede ölgen.
Mal-däuletin, bölmegen at-arqanın,
aq almastay qayratı qatal Arğa.
Eseptegen batar kün, atar tañın,
ne aytasız köne köz Atalarğa?
– Ata joldan aynımas körgendi wrpaq,
mäyektenip maqal men mätel örgen.
Ne aytamız, Säbitten asıp tudım,
dey almaymın asqara äkelerden.
Jer ömirden ırzamın jetegiñmen
kelgeniñ de kisilik qoştasuğa.
Mwtılmaydı bolğan zat esebimen
Tize qosıp tüsken kez otqa, suğa.
Keñ bolğım-aq qonıstı kep twradı,
oyım – dala, jetkizbes kökjiegi.
Kökjal twrmaq zamana kök qwrağı,
kegejesi ker tartıp, kekjiedi.
– Kün şığıstan atanıp, qol qotarıp,
kün tübine kürkirep jortqan zaman,
ädirem qap, qoynıña qolqa salıp,
qorğasınmen keldi ğoy qortqan zaman.
Aytıñızşı, qay tarap özgergenin,
qolda mıltıq, qorğanar mırıştısız.
– Jelisinde baylanğan jez kermeniñ,
jerim şalqar, tarılğan tınısımız.
Ertiske enip, entelep egeydi emip,
erkin tirlik käuiriñ sürgizbeydi.
Qayıñ sauıp, kemirgen kedey kemik,
sudan şabaq oğan da süzgizbeydi.
– Iqtay jaldau äl jetpes qalağanıñ,–
bastı arman ädildik bitpeytwğın.
– Esesine esersoq jala qalıñ,
büyidey bop isinip bittey jwğın.
Qarauılğa ilindim jaqpay qalıp,
qayşı kelip wlıqtıñ qılığına.
Aynalaña qaraşı, jappay ğarip,
dünieniñ maltığan bılığına.
As toltırsam ol da ayıp qazanına,
azıp-tozğan jarlı men batıraqtıñ.
Paydam tise, ol – qılmıs qazağıma,
özi boldım aqırı aqımaqtıñ.
– Hükimetiñ qwlaydı jüzi janbay,
jaqsı menen jamandı ayırmağan.
Sayda sanı, al qwmda izi qalmay,
mal dalağa ketpes pe qayırmağan.
– Wlıqtarı sarayın, wyasımen
alımımen halqınıñ asıraydı.
Halıq degen wlı küş, sıy-asımen
qwl emes qoy bilikke bası baylı.
– Salıq ortaq jalpığa, jala bolmaq,
berip twrmız bärimiz zeket, pitir.
Demeydi eşkim kele ğoy, ala ğoy baq,
berdi, aldım äzirşe beket şükir.
– Keyde nalıp isegen qılığıma,
keyde özimdi şınımmen jek köremin.
Solay bolar sırıqtı qwrığına,
ilinbeseñ süresiñ bek-töreniñ.
Wzaq ğwmır jasağan wstanımnıñ
şaqtarı bar şaldığıp, bwzılatın.
Jala –
aylası joyudıñ dwspanıñnıñ,
dünie me qu bilik qızığatın.
Eñkeymeytin qazına basıñızğa,
iilmeytin biteu jon arqa kerek.
Örge qaray wmtılar tasımız da,
bolsa bolat, şımır oy, alqa zerek.
Öz biligiñ şeldenip, mäyektengen,
özgeni de sözine ilandırar.
Älin bilmey äsire älektengen,
özin-özi jäbirlep, jındandırar.
Keş şeşimnen jön bolar tez şeşimiñ,
artın bağıp aqsaqtıñ, arıstanım.
Qabıldadım töreniñ tez kesimin,
jaraspas dep jan pida qarısqanım.
– Aman jürip, Ağajan, qoş qaytqaysıñ!
– Köriselik, Şudabay, esendikpen!
Wlığıñ men jarasqan dosqa aytqaysıñ,
joyıldı dep Jayırdan kesel kütken…
Esinde eken osılay bayağıda
qağıstırıp tösterin qoştasqanı.
Süyengenşe tanılmas tayağıña,
wzın arqan, keñ twsau, dos qaqpanı.
ARĞI BETTEN ARĞINBEK
Sözge qwlaq asqandı wnatadı,
altın tüser «A» dese aqın tökpe.
Söz tizginin özi alğan Şudabay bi
endi nazar audardı Arğınbekke:
– Ötti ömirden Alaşta Ardıñ Begi,
jastıq körmey jasınan jar qwlağı.
Apaşbaydıñ aq twlpar Arğınbegi,
söyle sözdiñ arabı arğımağı.
Qiın deydi, estimiz, qızıl dauıl
toqtatpaptı topıraq, twrağıña.
Ne küyde eken o jaqta ağa-bauır,
jetip jatır jırtıq söz qwlağıma?
Ayanışqa alıstap añızdanğan,
berer bir kün Amandıq oñ bağanı.
Aqıq közden ayausız ağızğan qan,
orıstıñ da osılar oñbağanı.
– Naymannıñ bir,– dedi Aqıt,– keudelisi,
kökeyiniñ mazdağan otı mwñda.
Kelgen edi Arğınbek keulep isi,
orda bwzar kereyge otızında.
– Jaqsı sözge, ağayın, jan semirer,
Aqıt ağa aytsa jön, qata bar ma?
Jinalğan jer kereyde pañ-periler,
qızıl sözde Arğınbek matalar ma?
– Olay deme,– dedi Bi,– jağıñ küşiñ,
«Jer – adamnıñ,– depsiñ ğoy,– anasınday»,
Jetti bizge jan ezer sağınışıñ
tüñiliktiñ jabılğan azasın-day.
…Kim sağınbas bauır et, jerin tuğan,
Alqabegin, Dereli, Terektisin,
Jelektisin jesir qıp elin quğan,
orıs masıl alıptı kerektisin.
Arğınbekter sar qayraq sağınıştı,
bastağan da aqtañdaq aqtağandar.
Tağdırları bas imey bağınışqa
erkindikti añsağan aqtabandar!
Küñirenip, kürsinip Jer degende,
twra aladı tolqımay, şılamay kim.
Köptiñ küyin qozğadı şer-şemende
mına sözi şañiya Şudabaydıñ.
Tuğan jerden twrlausız ajal aydap,
kökiregine kök şegir şer baylanıp.
Bosqanda el «Elim-ay», «Ağajay»-lap,
sağınıştar – sarı özen änge aynalğan.
Ker zamanğa kez bolıp, kekirekke,
qajısa da qajırdıñ ügip tügin.
Jwt qonaqtap köşse de Kökirekke,
tuğan elge jalğağan ümit jibin.
Közden wşqan köbelek, qwsı-dağı,
belge jetip, qalıqtap, bögeletin.
Sağınışın saqtağan qwtıdağı,
Ertis alıp batısqa jöneletin.
Toqımına sap-sarı sarıq işin,
torsıldatıp tanaudan tamızğan-dı.
Ertiske sap eselep sağınışın,
elge jet dep esen-sau ağızğan-dı.
Sağınıştar aynalıp sar süzekke,
qwsalıqtan talay or qazılğan-dı.
Öt-bauırı jarıla jazdap barıp
Arğınbek te zär işip jazılğan-dı.
Oralğanda köktemde tağı qwstar,
oranğanda qırmızı qır sağımğa.
Oyanatın baq-baqbaq sağınıştar,
otau tigip, oyu sap qwm, şağılğa.
Kiren-sızıq – qasıret, qarğıp ötken
janarına jazılmas jabısqan mwñ.
Asqandardı azappen arğı betten,
panalatıp tuıstay tabısqan kim?
– Bay talanıp kedeyip, jatır deyme
er, äyeldi päleket teñestirip.
Sonda olar erkekti qatın deyme,
ayta otır el-jwrtqa keñes qılıp.
Şette otırğan jeñiltek, tildi-auızdı
älgi sözdi lıp etip, ilip alıp.
Tili sonday uıttı, zildi auır-dı,
bılay dedi, söz bölip, kiip-jarıp:
– Erkekteri tüyeşe twrğan keypi,
däret almay, türegep sied deydi.
Toqaldarı baylardıñ özi süygen,
jarın tauıp, qalasa tied deydi.
Mwnısı naq oylañız, kesir anıq.
Ou, qwday-au, osığan tañğalam ba?
Erkektikin jartılay kesip alıp,
qatındarğa wzartıp jalğağan ba?
– Täyt!– dep qaldı älde kim,– qıljaqtama,
er-äyeldiñ ol aytsa erkin aytad.
– Qaydan bilem, arzandap qımbat bağa,
esek däme bizge de tier degen.
– Söyle deseñ al söylep köreyin men,
işimnen ört Söz qısıp qozdağanı.
Arğınbektiñ şıqqan söz kömeyinen,
qıl qobızdıñ siyaqtı bozdağanı.
– Ras,– dedi Arğınbek,– bäri ras,
el qwlağı estigen elu degen.
Bastalıptı bolşabek päle las –
ülken şeru eskiden jeru degen.
Şındıq sözdi bwruğa, qaqım bar ma?
Qaspaq ketpes qazandar qañsıp qalğan.
Öñi tüzu, aq bilek qatındarğa,
qızıl äsker jağalı – han swqtanğan.
Ayır taudıñ aq iıq qos şınarı,
jırım-jırım orılğan jaqtaulığı.
Qañırağan qora men qopsıları,
añırağan aydalıp aq saulığı.
Mwjıq, bwzıq keşegi müddeni emgen,
zarın aytsam qazaqtıñ nanasıñ-au.
Közdiñ otı kömeski, kürdelengen,
äkesine bolıptı balası jau.
Saqau şığıp twlpardıñ sağağına,
soqır közden deytin kez şıqtı jası.
Belgili jay sanasız, sanalığa,
salqın tüspey şöpke de şıq twrması.
Mına jırdı tıñdañız: «Alıp qaşqan,
keşegi tek, bekzattıq müldem ölgen.
Köz süriner aylı tün jarıq şaşqan,
kömilmegen say-sayda mürdelerden.
Qart Altaydıñ qarqara qalpağı edi,
Mwzdı taudıñ jay tüsip aqtı mwzı.
Qatın suğa arı üşin alqalı eldiñ
ağıp öldi alaştıñ zattı qızı.
Qarayadı alıstan qadau-qadau,
qarlı taular qazına, qwttıñ bası.
Boz ingendey bozdaydı qanday jadau
oynaq salıp jatatın Bwqtırması.
Baydıñ, bardıñ mal-mülkin talatqanğa,
tağzım etip tamtıqtar wjımdasıp.
Aqqan suday kinäsiz qara qanğa,
«auzı tükti» aladı qıbın basıp.
Alaqanın alapat teris jayğan,
bauırı tas bwyırğan jartı jalğan.
Arqa tösi al qızıl tegis maydan,
nesibesin qazaqtıñ tartıp alğan.
Atqa taqım adamı artpasın dep,
atqan jwmır ayaulı twyaqtarın.
Anau qırdan arığa aspasın dep,
qiğan qanat qırannıñ qiyaqtarın.
Bäyterekter otalıp swlap jatır,
qarağayda belgisiz qala ma aydar.
Qaşqan jauğa qauqarsız qatın batır,
aymağınan arıldı alabaylar.
Eki bwtın taltaytıp kere ener,
zarıñ tıñdar wr da jıq wlığıña,
qırım tondı qoqiıp ere keler,
adam aytsa nanğısız qılığına.
Balağıma jarmasıp, örgen bitter,
tamağıma «baq qonıp» kep tığıldı.
Kökşil şolaq köşede ürgen itter,
kök kepterdi köseulep kekti qıldı.
Bağı qaytqan tua sap bala jetim,
Ana ketken o da jau twtqındalıp.
Jegen it pe, jegizgen adam etin?!
Aziyanıñ tösinde bütin ğarip…
Qır men oyda qwradı qızıl sayran,
orğan oraq, arıstı wrğan balğa!
Körmedim dep körgenin qızıl saydan,
tolıp qalğan qaşadı Qwrbandarğa!
Tastap baydı qoqısqa, bidi boqqa,
kepşikterdi keleñsiz bwldandırıp.
Keşe begzat al bügin kidi noqta,
qwrıp jatır jañalap qwldan ğwrıp.
Jerdiñ üstin tün bolsa jwldız japqan,
saydan, qwmnan, jılğadan jarqırağan.
Iığına temirden jwldız taqqan,
qızıl qasqa wqpaytın saltın adam.
Mine osınday jay-küyi arğı bettiñ»,–
dep zarlaydı, eñirep bir paqırıñ.
Öz sözi emes bwl äste Arğınbektiñ,
osı emespe ornağan zaman aqır.
Es qalmağan aumalı emenderge,
sana bolğan sarı altın danışpanım.
Mes jalmağan, dom qonbas şemenderge,
zala bolğan aybarlı arıstanım.
Torğay toz bop qorğansız toñğandardı,
toyındırğan tünkeli qormaralım.
Qoynı-qonşı, qotanı tolğan jarlı,
oyın bwrğan: iä, ol – qorğan-arım.
«Ağa şayır Arğınbek özim atım,
Süyegimiz dörtuıl, nayman zatım.
Qonaq bolıp qwdayı Taldısayda,
körip edim qajınıñ rahatın.
Qajı Zuqa Abaqtıñ bwlbwl edi,
bersin jannıñ qwdayım salamatın!»….
ZUQA BATIRDIÑ OSPANĞA BATA BERUİ
…Mingen atı jer baspas jelisti ker,
minis batpas jaz jaylap jetesine.
Alaqanday batırdan egistik jer
biday alıp bir baqır esesine:
«Berem,– degen,– küzekte eki qap biday».
Qaytarmağan qajı da meseldesin.
Oylap jürdi jaz boyı Ospan wday,
«Wrındım,– dep,– osı men keselge şın».
Egin bitik, jaz jaylı, batırğa da,
ırza jäne ırıstı topıraqqa.
Köñil – balqaş, köktemdey jasıl ala,
kenelgeni kedeydiñ jalqı baqqa.
On qap, mümkin, orarı odan da köp:
qızıl biday qızıqtı qırman bası.
Köktep ketken kök oray köñil de kök,
şıraylanıp ter sürtken käri-jası.
Batır keldi aq qabaq tüske taman,
äri qajı qop-qoyu qara saqal.
Dedi me eken: «bermeseñ küşke salam,
kisi deytin sert bwzsa asa qatal».
Qırına alsa qoymaytın qırşın tisti,
basadı eken dwşpannan jep toyatın.
Adamdar ğoy asırıp kemşin isti
artıq aytıp artına lep qoyatın.
Twrsa-dağı tarısın işten qimay,
bota-taylaq emes pe borıştı adam.
Öñgertkende iıqtap bir qap biday,
ilgerilep toqtadı ol üş qadam.
Qağılez at mingeni qasqa dönen,
qarau – ğaybat batırdıñ sağı, türin.
Şanşılıp kep tüserdey taq töbeden:
«Äkel!– dedi,– ekeudiñ tağı birin».
Ala wmtıldı jalma-jan Ospan bir qap,
bılq etpedi küdir bel qasqa dönen.
«Berse täñir bir qapqa bolar ınsap,
bay emes pe basqa da asqa kenen».
«Adam,– desti,– dini de desi qattı.
Qay qılığım apırmay, jaqpay qaldı?».
At üstinen töñkerip eki qaptı,
Zuqa batır audarıp tastay saldı.
«Mwnısı ne, sezdi me, al kündeyin»,
jwrt siltidey, Ospan da qalğan tınıp.
«Sen berdim de, qarağım, aldım deyin,
Allauakpar!».
Jasaldı:
Arlan – qılıq!
Ayausızdıq tizgini qañtarılıp,
ayıqqanday bu basqan twmandı añğar.
Tayıp bağı araylı tañ tarılıp,
tulap ketti añ-tañ bop twrğan jandar.
«Äy, Ospan-ay, wrınıp bw pälege
endi qaytip ekinşi jolarmısıñ.
Jaramaytın josıqtı bir kädege,
tastay qattı sileygen bolar müsin,–
jaña ğana deskender,– «päle keldi»,
keri aynalıp tığıldı betin basıp.
«Bärekeldi, pay-pay-pay, bärekeldi!»,–
jatqanday-aq jar qwlap Ertis tasıp.
«Ormanım-ay, ortaymas qormalım-ay,–
qwydı, jaudı, nöserlep mol alğısın:
Östimeseñ, ör minez, qorğanım-ay,
Zuqa, Zuqa, şirkin-ay, bolarmısıñ!»…
Osımenen kümiljip bir tañ attı,
Sınuğa şaq äzer twr diñke qattı.
Kökireginiñ tübine tün wyalap,
Bata jasap, tarastı öñkey zattı.
writers.kz
Pikir qaldıru