Köz qaras Swhbattar Qazaq şejiresi
Batırxan Qwrmanseyit: Japoniya – elimizben diplomatiyalıq qatınas ornatuğa asıqqan alğaşqı elderdiñ biri
kerey.kz
QazAqparat – Bügingi kün Qazaqstan men Japoniya qarım-qatınastarı üşin erekşe data. Osıdan 25 jıl bwrın 1992 jıldıñ 26 qantarında eki el arasında diplomatiyalıq qatınastar ornatılıp, 1993 jılı Almatıda Japoniyanıñ elşiligi, 1997 jılı Tokioda Qazaqstannıñ elşiligi aşıldı. Qazaq-japon qarım-qatınasınıñ 25 jıldığına baylanıstı japontanuşı, PhD doktorı, Qazaqstannıñ Japoniyadağı Elşiliginde keñesşi-uäkil, QR Prezident Äkimşiligi Sırtqı sayasat ortalığında inspektor bolıp qızmet atqarğan jäne qazirgi tañda «Japoniya Dostıq almasular halıqaralıq keñesi (FEC)» wyımınıñ Qazaqstandağı ökili Batırxan Qwrmanseyitpen «QazAqparat» tilşisi swhbattastı.
- Batırhan Qwrmanseyitwlı, bügin 26 qañtar Qazaqstan men Japoniya arasında diplomatiyalıq qatınastardıñ ornatılğanına 25 jıl tolıp otır. Tarihqa köz jügirtsek, 1991 jıldıñ 28 jeltoqsanında Japoniya Qazaqstannıñ təuelsizdigin moyındadı. 1992 jıldıñ 26 qantarında Qazaqstan men Japoniya arasında diplomatiyalıq qatınastar ornatılıp, 1993 jılı Almatıda Japoniyanıñ elşiligi, 1997 Tokioda Qazaqstannıñ elşiligi aşıldı. Japoniyada köp jıl qızmet etken maman retinde, eki el arasındağı qarım-qatınas qalay bastaldı äñgimemizdi sodan bastasaq.
- Iä, bügin Qazaqstan men Japoniya arasında diplomatiyalıq qatınastar ornatılğan kün. Osıdan tura jiırma bes jıl bwrın eki el arasında resmi türde sayasi-diplomatiyalıq baylanıstardıñ negizi qalanıp, sauda-ekonomikalıq jäne mädeni-gumanitarlıq qarım-qatınastarğa jol aşılğan edi. Japoniya elimizdiñ täuelsizdigin moyındauğa jäne bizben diplomatiyalıq qatınastar ornatuğa asıqqan memleketterdiñ biri ekenin ayta ketuimiz kerek. Mısalı, körşi memleket Qıtay men bizdiñ eldiñ arasında diplomatiyalıq qatınastar sol jıldıñ ekinşi jartısında, yağni tamız ayında ornatılsa, Reseymen odan da keşirek qazan ayında ornatılğanı belgili. Ärine, onıñ özindik sebepteri bar, degenmen, Japoniya Qazaqstannıñ täuelsizdigin alğaşqılardıñ biri bolıp moyındağanı tarihi fakt. Tarih demekşi, reti kelip twrğanda Qazaqstan men Japoniya arasındağı qarım-qatınastardıñ neden bastalğanı, qalay bastalğanı jayında qısqaşa ayta keteyik. Täuelsizdigimizdiñ on ekinşi küni, yağni 1991 jıldıñ 28 jeltoqsanında Japoniyanıñ Mäskeudegi elşiligi Mäskeudegi Qazaqstannıñ Ökiletti ökildigine Japoniya ükimetiniñ bizdiñ täuelsizdigimizdi moyındağanına qatıstı Japoniya Sırtqı ister ministriniñ hatın tapsıradı. QR Prezidenti arhivinde saqtalğan sol hatta bılay dep jazılğan (hat birinşi ret japon tilinen qazaq tiline tikeley audarılıp otır): «Osı hat arqılı Japon ükimetiniñ 1991 jıldıñ 28 jeltoqsanında Qazaqstan Respublikasınıñ täuelsizdigin moyındağanı jaylı habarlaudı özime märtebe twtamın. Japon ükimeti men halqı Qazaqstan Respublikasınıñ ükimeti men halqın Qazaqstan Respublikasınıñ täuelsizdigimen tereñ sezimmen qwttıqtaydı. Osınday quanıştı sätte Japon ükimeti men halqı Qazaqstan Respublikasınıñ örkendeuin şın jürekten tileytinin jäne eki el arasında dostıq qatınastardı damıtuğa nietti ekenin mälimdeymin. Joğarıda bayandalğandı jetkize otırıp, Joğarı Märtebeli, Sizge degen şınayı qwrmetimdi bildiremin.
1991 jıl 28 jeltoqsan, Japoniya Sırtqı ister ministri Vatanabe Mitio Qazaqstan Respublikasınıñ Sırtqı ister ministri Aqmaral Arıstanbekovağa». Bayqasañız, Japoniya Sırtqı ister ministri osı tarihi hattı Qazaq SSR-niñ soñğı sırtqı ister ministri bolğan A.Arıstanbekovanıñ atına joldap, ol kisini hatta «Qazaqstan Respublikasınıñ Sırtqı ister ministri» dep körsetken. Ärine, jaña memleket Qazaqstan Respublikasın täuelsizdigimen qwttıqtap otırğan hat bolğannan keyin Japoniya Sırtqı ister ministriniñ solay jazğanı orındı, basqaşa boluı da mümkin emes edi. Nedegenmen, ol künderi Japoniya ükimeti 1991 jıldıñ 20 jeltoqsanında prezident Nwrswltan Nazarbaev diplomat Töleutay Süleymenovtı täuelsiz Qazaqstannıñ alğaşqı Sırtqı sırtqı ister ministri qılıp tağayındağanın äli bilmegen bolar. Aytpaqşı, japondıq diplomattar A.Arıstanbekovanıñ äkesiniñ atın (Haydar) tolıq bilmedi me eken, älde qalay, äyteuir, atı men teginiñ ortasındağı «otçestvasınıñ» ornına (jazbay-aq qoyuğa bolatının da bilmegen bolar dep wqtım) japon tiliniñ buın älippesindegi «ha» belgisiniñ wzartılğan türin tirkep qoyğan eken. Bwnı nege söz qılıp otır deysiz ğoy, joğarıda atalğanday, dünie astañ-kesteñ bop jatqan sol künderi Japoniya ükimeti elimizdiñ täuelsizdigin moyındauğa asığıp jatqanınıñ bir körinisi bolsa kerek dep oylaymın.
Täuelsizdigimizdi qwttıqtap hat jazğan sol M.Vatabe mırza 1992 jıldıñ mamır ayında Japoniya prem'er-ministriniñ orınbasarı – sırtqı ister ministri retinde elimizge sapar jasap, eki el arasında sayasi dialogtıñ bastaluına alğaşqı qadam jasadı. Täuelsizdigimizdiñ birinşi jıldarı damığan memleketter tarapınan joğarı deñgeyde Qazaqstanğa sapar wyımdastırğan elderdiñ köp bolmağanın eskersek, bastapqı kezeñde-aq ükimet basşısınıñ orınbasarı deñgeyinde sapar wyımdastırğan Japoniya ükimeti Qazaqstanmen jäne jalpı Ortalıq Aziya aymağımen tezirek tığız qatınastar ornatuğa qattı qızığuşılıq tanıtqandarın añğaruğa boladı. Ärine, ol kezde onday qızığuşılıqtıñ artında Japoniyanıñ äskeri-sayasi odaqtası bolıp tabılatın Amerika qwrama ştattarınıñ twrğanı da jasırın emes edi. AQŞ-tıñ ol kezdegi sırtqı sayasatı jañadan täuelsizdigin alğan memleketterdiñ Reseyge degen sayasi-ekonomikalıq täueldiligin azaytuğa, araların barınşa alşaqtatuğa bağıttaldı jäne sol üşin öz odaqtastarınan, äsirese Tokiodan osı elderge qarjılay kömek körsetip, köñilderin aulauğa şaqırğan edi. 1992 jıldıñ qazanında Japoniya ükimeti Tokioda bwrınğı Sovet Odağınan şıqqan memleketterge kömek körsetu joldarın talqılauğa arnalğan halıqaralıq konferenciya wyımdastırıp, oğan AQŞ bastağan batıs elderi jan-jaqtı atsalısqanı sonıñ ayğaq däleli. Ol konferenciyağa bizdiñ elden joğarıda atalğan birinşi sırtı ister ministrimiz T.Süleymenov qatısıp, täuelsiz Qazaqstannıñ resmi ökili retinde Japoniyağa barğan alğaşqı sayasatker boldı. Sol kezdesude Tokio basqa eldermen qatar, Qazaqstanğa da qarjılay jäne tehnikalıq kömek pen narıqtıq ekonomika qwruğa bağıttalğan reformalardı jürgizuge qajetti mamandar dayındauğa kömek körsetuge uäde bergen edi. Japon ükimeti sol sözinde twrıp, aytqanın orındadı. Büginge deyin kömek körsetip keledi. Ol jıldarı älemniñ eñ damığan batıstıñ bastı elderi qatarına kiretin birden bir aziyalıq memleket bolıp tabılatın Japoniyamen jan-jaqtı qatınastar ornatuğa bizdiñ ükimet tarapınan da, halqımız tarapınan da qızığuşılıqtıñ öte joğarı bolğanın atap ötuimiz kerek. Sonday qızığuşılıqtıñ bir körinisi retinde aytar bolsaq, 1992 jılı Äl-Farabi atındağı Qazaq memlekettik universitetiniñ şığıstanu fakul'tetinde japon tili bölimi aşılıp, elimizdiñ jastarı japon tilin üyrene bastağandarı sonıñ däleli. Keyinirek Qazaqstannıñ Japoniyadağı tötenşe jäne ökiletti elşisi, büginde QR sırtqı ister ministriniñ orınbasarı Aqılbek Kamaldinov qazaqtan şıqqan alğaşqı japon tiliniñ mwğalimi bolsa, men özim sol kisiden sabaq alğan alğaşqı studentterdiñ biri edim. Elimizde birinşi bop japon tilin oqıtıp, diplomat bop köp jıldar Japoniyada qızmet atqarğan A.Kamaldinov eki el arasındağı qarım-qatınastardı damıtuğa öz eñbegin siñirip kele jatır. Sonday-aq, japon ükimetiniñ qarjılandıruı esebinen türli bağdarlamalar arqılı (Japoniya halıqaralıq ıntımaqtsatıq agenttigi – JICA, «Japon qorı» t.b.) Amantay Torğaev siyaqtı şığıstanuşı mamandar Japoniyada birinşi bolıp bilimin arttırıp kele bastağan edi jäne joğarıda japon ükimeti sözinde twrdı degenim, büginge deyin japon tarapınıñ qarjılandıruımen bir jarım mıñğa juıq qazaqstandıq maman osı elde bilim alıp, biliktiligin arttırıp kelgen. Olardıñ köbisi eki el arasın jaqındastıruğa köpten beri köp üles qosıp kele jatqan Nwrlan Särsenbay törağalıq etetin JICA bağdarlaması arqılı Japoniyada oqıp kelgen azamattardıñ basın qosu maqsatında qwrılğan arnayı Associyaciyanıñ müşeleri bolıp tabıladı. Ol mamandardıñ Japoniyada alğan bilimi memleketimizdi damıtu jolında bir kädege jarap jatsa, japon tilin biletin mamandar eki eldi jalğap jatqan köpir deuge äbden boladı. Jalpı japon tilin oqıtu japon ükimetiniñ müddesine say sayasat ekeni sözsiz. Jaqında Oñtüstik-Şığıs Aziyağa sapar jasağan Japoniyanıñ prem'er-ministri Sindzo Abe sol elderdiñ birinde japon tilin meñgergen mamandarmen arnayı kezdesip, olarğa «osı eldegi bizdiñ baylığımız däl mına sizdersizder» dep söylegeni köpti añğartsa kerek. Al onıñ aldında ğana, osı aydıñ onında Japoniyanıñ ükimet basşısı Tokioda japon tilinde söyleytin şet memleketterdiñ elşilerin öziniñ rezidenciyasına arnayı şaqırıp, elşilermen öz tilinde söylesip otırıp tüski as işu şarasın wyımdastırğanın aytar bolsaq, japon ükimetiniñ şet elderde japon tilin oqıtuğa qatıstı sayasatınıñ astarın añğaruğa boladı. Negizi japondarmen jwmıs jasau üşin japon tilin bilu şart desek artıq aytpağan bolar edik. Olarmen ağılşın tilinde de, orıs tilinde de söylesip, äñgime qwruğa boladı, degenmen, japondı tolıq tek japon tilinde ğana tüsinuge boladı dep oylaymın. Sondıqtan jañağı aytqan japon tilin biletin elşilerdiñ arasında Qazaqstannıñ Japoniyadağı qazirgi tötenşe jäne ökiletti elşisi, japon tiliniñ mamanı Erlan Baudarbek-Qojataevtıñ da bolğanı quantarlıq jağday. Sonımen qatar, eki el arasındağı sauda-ekonomikalıq qatınastar jüyesinde özindik ornı bar «Qazaqstan-Japoniya ekonomikalıq ıntımaqtastıq jönindegi komitettiñ» törağası, elimizdiñ Japoniyadağı eñ birinşi diplomatı bolğan, japon tilin jetik biletin Sabır Esimbekovtı arnayı atap ötkim keledi. Qazaqstandıq joğarı oqu orındarında japon tilinen sabaq berip jürgen wstazdar men japondıq universitetterde bilimin arttırıp jürgen olardıñ şäkirtteri öz aldına bölek äñgime, olardıñ arasınan äli nağız bilikti mamandar şığadı dep ümit artamız.
- Olay bolsa osı artta qalğan jiırma bes jılda Qazaqstan men Japoniyanıñ qarım-qatınastarı qalay damıp, bügingi tañda qanday deñgeyge jetip otır, sol jayında ne der ediñiz?
- Jalpı Qazaqstan men Japoniyanıñ osı jiırma bes jıldağı qarım-qatınastarınıñ büginge deyingi tarihın eki memlekettiñ basşıları deñgeyindegi özara resmi saparlar men biik deñgeyde ötken kelissözderdiñ nätijelerine säykes damu kezeñderine jikteuge boladı dep oylaymın. Ol saparlar jaylı eki eldiñ sırtqı ister ministrlikteri tarapınan resmi türde aqparat berilip jür, degenmen biz de hronologiyalıq kezekpen qısqaşa şolıp öteyik. Egemen el retinde irgemiz qalana bastağan 1994 jıldıñ säuirinde prezident N.Nazarbaev Japoniyağa alğaş ret resmi sapar jasap, eki el arasındağı sayasi-ekonomikalıq jäne mädeni-gumanitarlıq salalardağı qarım-qatınastardıñ negizin qaladı. Eki el arasında şarttı-qwqıqtıq negiz bolmağandıqtan taraptar Japoniya men bwrıñğı Sovet Odağı arasında qol qoyılğan kelisimşarttardı moyındauğa qatıstı notalarmen almasqan kezeñ edi. Sondıqtan, prezidentimizdiñ Japoniyağa alğaşqı saparı täuelsiz Qazaqstandı japon eline tanıstırıp, japon ükimeti tarapınan elimizdiñ täuelsizdigin nığaytuğa qajet qarjılay jäne tehnikalıq kömek körsetiluin qamtamasız etuge bağıttalğan edi. Japoniya ükimeti prezidenttiñ bastauımen bizdiñ eldiñ yadrolıq qarudan bas tartqanın joğarı bağalap, Damuğa arnalğan resmi kömek bağdarlaması boyınşa qarjılay jäne tehnikalıq kömek körsetuge uäde berdi. Qazaqstanğa japondıq kompaniyalar kele bastadı. Prezidentimizdiñ 1999 jıldıñ jeltoqsanında ötken Japoniyağa ekinşi saparı barısında japon tarapı memleketimizde jürgizilip jatqan narıqtıq reformalar jayında aqparat alıp, olardıñ arı qaray nätijeli jürgiziluine, Euraziya qwrlığınıñ ortalığına auısqan elimizdiñ jaña astanasına Damuğa arnalğan resmi kömek bağdarlaması ayasındağı kömekti jalğastıruğa uäde etip, elimizge Ortalıq Aziyadağı mañızdı memleket retinde qaraytındarın jetkizdi. Qazaqstanda Damuğa arnalğan kömek bağdarlaması ayasındağı jobalar jalğasın tauıp, japondıq kompaniyalar mwnay-gaz salası men energetika salasındağı elimizdegi iri jobalarğa qızığuşılıq tanıta bastadı.
2006 jıldıñ tamızında Japoniya prem'er-ministri Dzyun'itiro Koidzumi alğaş ret Qazaqstanğa resmi sapar jasap, eki eldiñ energetika salasındağı, äsirese uran öñdeu salasındağı ıntımaqtastığın damıtu eki eldiñ müddesine say ekeni ataldı. Japon tarapınan Damuğa arnalğan resmi kömek bağadarlamasımen qatar japon kompaniyalarınıñ elimizge investiciya saluğa qızıqşılıq tanıtıp otırğanı aşıq aytıldı. Eline oralğan bette D.Kouidzumi otstavkağa ketkenimen, kelesi jıldıñ säuir ayında onıñ bastap ketken isin naqtılap ketu maqsatında wyımdastırılğan Japoniyanıñ ekonomika, industriya jäne sauda ministri Akira Amaridiñ Qazaqstanğa saparı barısında eki el kompaniyaları arasında uran salasındağı mañızdı jobalarğa qatıstı jiırmadan astam kelisimşartqa qol qoyılıp, eki eldiñ energetika salasındağı ıntımaqtastıq deñgeyi halıqaralıq qauımnıñ nazarın audarttı. Sondıqtan, bizdiñ prezidenttiñ 2008 jılğı mausımdağı Japoniyağa kezekti resmi saparı sauda-ekonomikalıq twrğıdan aldıñğı saparlarmen salıstırğanda edäuir özgeşe boldı. Japon ükimeti Qazaqstandı Ortalıq Aziyadağı ekonomikalıq alıp el atap, elimizge degen közqarasın Damuğa arnalğan resmi kömek bağdarlaması twrğısınan sauda-ekonomikalıq äriptestik twrğısına özgertkeni közge tüsip, sözge aynaldı. Odan jeti jıl ötkende 2015 jıldıñ qazanında Japoniyanıñ prem'er-ministri S.Abe Qazaqstanğa resmi sapar jasadı. Japoniyanıñ älemniñ damuşı memlektterimen qarım-qatınastarındağı bastı qwralı bolıp sanalatın Damuğa arnalğan resmi kömek bağdarlaması Qazaqstanğa qatıstı qoldanılmaytın qazirgi kezeñde taraptar bir-birin strategiyalıq äriptes atap, elimizde infraqwrılımdıq jobalardı, äsirese atom salasındağı iri jobalardı birlesip jüzege asıruğa dayın ekenin jetkizdi. Al endi prezidentimizdiñ ötken jıldıñ qaraşasındağı Japoniyağa resmi saparı mäni jağınan da, sapası jağınan da basqa saparlarmen salıstırğanda basqa därejede boldı dep aytuğa tolıq negiz bar. Bwrınğı Sovet odağı elderi arasında alğaş ret bizdiñ prezidentke Japoniya Parlamentinde söz söyletip, qwrmet körsetken japon tarapı Qazaqstannıñ ekijaqtı qarım-qatınastarda ğana emes, halıqaralıq sahnada da mañızdı el ekenin atap, Hirosima qalasına şaqırıp, yadrolıq qarudı joyu men qarusızdanu, atom quatın tek beybit maqsatta paydalanu degen siyaqtı salalardağı ıntımaqtastıqtı eskerip, strategiyalıq äriptes retinde joğarı bağalaytının bildirdi. Bwl tek quantatın jağday dep oylaymın. Jiırma bes jılda Japoniya siyaqtı älemdegi ekonomikalıq jäne ğılımi-tehnologiyalıq alıp memleketterdiñ birimen strategiyalıq äriptestik deñgeyinde qarım-qatınastar ornatıp jatsaq, elimizdiñ sonday därejege jetkeniniñ belgisi dep bilemin. Tek endi eki el de sol strategiyalıq äriptestik söz jüzinde emes, is jüzinde iske asar dep ümit artamız. Osı twrğıdan Qazaqstan men Japoniya arasındağı qarım-qatınastardıñ qazirgi ahualı men ıntımaqtastıq deñgeyi jaylı özimniñ jeke pikirimdi aytar bolsam, eldermiz arasında eşqanday iri sayasi problemalardıñ joqtığı (eki el arasında eşqanday tarihi dau joq, japon ükimeti eşqaşan Qazaqstannıñ işki isterine aralasqan emes, eki el eşqaşan halıqaralıq qwqıq organdarında birin-biri sotqa bergen emes), eki memlekettiñ halıqaralıq sahnadağı poziciyalarınıñ wqsastığı (BWW-nı reformalau qajettigi, yadrolıq qarudı taratpau jäne qarusızdanu jäne t.b.), özara sauda-ekonomikalıq ıntımaqtastıqqa degen qızığuşılıqtıñ joğarı ekenin (Qazaqstan tabiği resursqa bay, al Japoniyada tehnika, tehnologiya damığan) eskerilip, eki eldiñ qarım-qatınastar deñgeyi «strategiyalıq äriptestik» dep atalıp jür. Ärine, prezident N.Nazarbaevtıñ ötken jılğı 6-9 qaraşadağı Japoniyağa resmi saparınıñ nätijesi boyınşa eki memlekettiñ basşıları qol qoyğan «Aziyanıñ örkendeu ğasırındağı keñeytilgen strategiyalıq äriptestik» dep atalatın birlesken mälimdeme de, onıñ aldında 2015 jıldıñ qazanında ötken Japoniya prem'er-ministri S.Abeniñ Qazaqstanğa resmi saparı barısında qabıldanğan «Qazaqstan Respubikası men Japoniya arasındağı strategiyalıq äriptestikti tereñdetu jäne keñeytuge qatıstı» birlesken mälimdeme de eki eldiñ qatınastar tarihında sözsiz mañızdı qwjattar bolıp qaladı dep esepteymin. Degenmen, atalğan mälimdemelerdiñ mağınasına, äsirese eki eldiñ öñirlik jäne halıqaralıq sahnadağı ıntımaqtastığına qatıstı twstarına qarasaq, taraptardıñ kimdi nemese neni meñzep otırğanı ayqın bayqaladı. Osı twrğıdan bwnday «strategiyalıq äriptestik» eki el arasındağı jan-jaqtı jäne türli mañızdı salalardağı ıntımaqtastıq därejesiniñ şınayı bolmısınan emes, taraptardıñ eñ aldımen sayasi-diplomatiyalıq müddelerine ğana negizdelip otırğanın status dep oylaymın. «Qazaqstan men Japoniyanıñ äriptestigi ana därejege jetti, mına därejegi jetti» degen «asıra silteudiñ» azdap bolğanı eki eldiñ diplomatiyası üşin artıq emes, ol tüsinikti, degenmen, tek asıra silteuge ğana äuestenip ketpegen abzal. Jalpı halıqaralıq qatınastar jüyesinde «strategiyalıq äriptestik» wğımınıñ belgili bir ämbebap anıqtaması joq, sondıqtan eki memleket özara baylanıstar men qarım-qatınastar deñgeyin «strategiyalıq» dep atap jatsa ärkimniñ öz erki. Olay bolsa eki el arasında aldağı uaqıtta sauda-ekonomikalıq jäne mädeni-gumanitarlıq salalarda da atına zatı say şınayı strategiyalıq äriptestiktiñ tereñdeuin tileytin bolamız jäne osı bağıttağı jwmıstardı jandandırudıñ mañızdılığı zor dep bilemin.
- Sauda-ekonomikalıq äriptestik demekşi, Japoniyanı elimizdegi tabiği resurstardıñ boluı qızıqtırarı sözsiz. Japon kompaniyaları Qazaqstannıñ mwnay igeru salasındağı iri halıqaralıq jobalarına jəne sirek metaldardı öñdeu salasındağı jobalarğa qatısıp otırğanı belgili. Jalpı japon käsipkerleri Qazaqstandı senimdi seriktes dep qabılday aldı ma?
- Iä, ekonomikalıq twrğıdan Japoniya bizdiñ eldi eñ aldımen tabiği resurstarğa bay el retinde qabıldaydı. Mısalı, japondıq «Inpex North Caspian Sea Ltd.» kompaniyası elimizdiñ mwnay-gaz salasındağı eñ iri joba bolıp tabılatın «Qaşağan» ken ornın öñdeu jobasına qatısıp, «NCOC» halıqaralıq konsorciumınıñ 7,56%-ın iemdenip otır. Atalğan halıqaralıq konsorciumnıñ akcionerleri arasında amerikandıq «ConocoPhilips» kompaniyasınıñ ornına qıtaylıq CNPC kelgenge deyin batıs elderi kompaniyaları işinde Aziyadan tek osı japondıq kompaniya ğana bolğan edi jäne onıñ bizdiñ el üşin özindik mäni tereñ edi. Sonday-aq, joğarıda aytılğanday, japon kompaniyaları bizdiñ elde uran öñdeu salasında belsendilik tanıtıp, «Qazatomönerkäsip» wlttıq atom kompaniyasımen birneşe birlesken käsiporındar qwrıp («APPAK», «Qızılqwm»), birneşe iri birlesken jobalarğa (Oñtüstiñ Qazaqstan oblısındağı «Mıñqwdıq» uran kenin öñdeu, Qızılorda oblısındağı «Qarasan-1» uran kenin öñdeu) qatısıp otır. Sonımen qatar, japondıq kompaniyalar sirek metaldardı öñdeu men balama quat közderin öñdeu salalarında tağı sol «Qazatomönerkäsip» wlttıq atom kompaniyasımen birneşe birlesken käsiporındar qwrıp («Summit Atom Rare Earth Company», «QT Sirek metall kompaniyası»), birneşe jobalardı bastağan bolatın. Mwnday joğarı tehnologiyalar men köp qarjını qajet etetin strategiyalıq salalardağı birlesken jobalarğa japondıq «Sumitomo», «Marubeni» siyaqtı iri sauda kompaniyaları bastağan japondıq bastı energetikalıq kompaniyalar men «Toshiba» siyaqtı alıp kompaniyalar qatısıp otırsa, olardıñ Qazaqstandağı belsendiligine japon ükimeti tarapınan qoldau körsetilip keledi. Elimizde bwlardan bölek salalarda da, mısalı, kölik-logistikalıq salasında («Senco-Lancaster», «NYK Auto Logistics»), auılşaruaşılıq salasında («Toyota Tsusho Corporation», «Cokey Systems Co.Ltd»), metallurgiya salasında («Tokyo Rope MFG.Co.,Ltd») siyaqtı tağı basqa jobalar da bastalıp otır jäne bwl jobalar elimizge tartılğan investiciyalar kölemi jağınan iri jobalarğa jatpağanımen, tiimdi jüzege asırılıp jatsa osı kompaniyalardıñ elimizdegi jobalarınıñ odan arı qaray dami beruine jäne elimizge basqa da japon kompaniyalarınıñ keluine septigin tigizer mañızdı jobalar dep esepteymin. Biraq, atalğan jobalardıñ barlığı jospar boyınşa iske asırılıp otır ma degenge keletin bolsaq, ökinişke oray biraz joba türli sebeptermen jüzege aspay otırğanı ras. Japon tarapınan ğana emes, Qazaqstan tarapınan da salınğan investiciya men qarjılar äli aqtamalmay otırğan birlesken jobalar bolsa, basında jaqsı-aq bastalğanımen, degenine jetpey, jartı jolda toqtap qap jatqan jobalar da joq emes. Eki el arasında sauda jürip, tauar aynalımı şamamen bir jarım mlrd. dollardı qwrap otırğanımen, äli de bolsa eki el kompaniyaları arasında senimdi äri berik seriktestik ornap otır dep aytuğa kelmeydi dep oylaymın. Ökinişke oray, eki el arasındağı sauda-ekonomikalıq äleuettiñ dwrıs paydalanılmay otırğanı anıq.
– Al eki el arasındağı mädeni-gumanitarlıq saladağı qarım-qatınastar jayında ne aytar ediñiz? Mädeni-gumanitarlıq saladağı qarım-qatınastarğa keler bolsaq, Qazaqstan men Japoniya arasındağı ıntımaqtastıq qana emes, jalpı halıqaralıq qatınastar jüyesinde mädeniet, bilim jäne ğılım, sonday-aq sport salalarındağı qatınastardıñ jöni tipti bölek boluı kerek dep oylaymın. Bwl salalardağı qatınastar ükimet tarapınan qarjılandırudı qajet etkenimen, memlekettiñ, eldiñ şetelderdegi imidjin qalıptastıratın birden bir qwral ekeni belgili. Sondıqtan bwl saladağı qatınastarğa köp köñil bölu kerek. Mısalı, 2008 jıldıñ jeltoqsan ayında sol kezdegi bizdiñ mädeniet ministrimiz Mwhtar Qwl-Mwhammed bastap barğan elimizdiñ «Otırar» jäne «Kamerata Kazahstana» orkestrleriniñ Tokioda ötken koncertine japon jwrtşılığı qattı tänti bop, tolıq zal ayağınan tik twrıp qol şapalaqtap qana qoymay, «ösken eldiñ isi, odan arı dami beretin memlekettiñ tirligi» dep elimiz jaylı öte jaqsı söylep jatqandarın öz közimmen körip, öz qwlağımmen estidim. Odan beri qanşama joğarı lauazımdılarımız japon elinde qanşama biik minbeden sayasi nemese ekonomikalıq jetistikterimizdi aytıp, qanşama ädemi söz söylegenimen, sol bir mädeni şaranıñ jasap ketkenin jasay almay kele jatır desek artıq aytpağan bolar edik. Al endi sportqa keletin bolsaq, bwl jerde de tarihqa köz jiberip körsek deymin. Täuelsizdigimizdiñ alğaşqı jıldarı, sonau 1994 jıldıñ qazanında, äli Japoniyada tipti bizdiñ eldiñ äli elşiligi de aşılmağan kezeñde Japoniyanıñ Hirosima qalasında ötken Ortalıq Aziya elderi alğaş ret qatısqan 12-şi jazğı Aziya oyındarında bizdiñ eldiñ komandası 25 altın, 26 kümis, 26 qola medal' wtıp alıp, 77 medal'men Qıtay, Japoniya, Oñtüstik Koreyadan keyingi törtinşi orındı ielenip japon jwrtı men sportsüyer qauımın tañğaldırğan edi. Al endi 1996 jıldıñ aqpanında Qıtaydıñ Harbin qalasında ötken tağı da sol Ortalıq Aziya elderi alğaş ret qatısqan 3-şi qısqı Aziya oyındarında bizdiñ eldiñ komandası jalpı esep boyınşa Qıtay men Japoniyadan keyin üşinşi orındı iemdenip (14 altın, 9 kümis, 8 qola), al altın medal'diñ sanı boyınşa japon komandasın eki esedey artta qaldırıp, tura mağınada japon qauımınıñ auzın aştırtıp edi. Al endi 2011 jılı Almatı men Astanada ötken qısqı Aziyadada bizdiñ komanda bärin artta qaldırıp, birinşi orındı ielenip Aziyanıñ sport alıbı atanğanı esimizden şığa qoymas. Sol oyındarğa qatısqan japondıq sportşılardıñ birinen «biz sizderdi jeñe almadıq, biz sizderdi moyındadıq» degendi estigenimde «bwndaydı estu qanday baqıt» dep quanışım qoynıma sıymay twrğanı esimde. Soñğı jıldarı japon jwrtı bizdiñ jas sportşımız, mänerlep sırğanaudıñ älemge tanımal şeberi Denis Tendi jaqsı tanıp, önerine tänti bop jür. Qazaqstanğa saparı barısında Nazarbaev Universitetinde bayandama jasağan Japoniyanıñ prem'er-ministri S.Abe öz söziniñ basında Denisti japon halqı jaqsı biletini jayında aytıp edi. Sport – eldi moyındatatın ülken küş, sondıqtan, Qazaqstan men Japoniya arasında da sport salasındağı qatınastardı damıtuğa küş saludı ayamau kerek dep bilem.
Sonday-aq bilim jäne ğılım salasındağı ıntımaqtastıqtıñ mañızdılığı aytpay-aq belgili bolu kerek dep oylaymın. Japon halqı äli de bolsa bizdiñ el jayında köp bile bermeydi, sondıqtan Japoniyada oqıp jürgen nemese qızmet jasap jürgen bizdiñ ärbir azamatımız japon jwrtına elimizdi barınşa jağımdı jağınan tanıstıra jürse eken dep tileymiz. Türli mädeni şaralar ötkizu arqılı japon eline Qazaqstandı keñinen tanıstırıp jürgen jastarımız da joq emes. Olar jaylı bilip jürmiz, olarğa tiisti mekemeler tarapınan barınşa qoldau körsetu kerek dep oylaymın. – Qazaq-japon qarım-qatınastarınıñ ötkeni men qazirgi ahualı turalı aytıp otırsız, al endi ekijaqtı ıntımaqtastıqtıñ keleşegi jayında ne aytar ediñiz? Joğarıda aytılğanday, 2015 jıldıñ qazanındağı Japoniya prem'er-ministriniñ Qazaqstanğa saparı jäne bizdiñ prezidenttiñ 2016 jıldıñ qaraşasındağı Japoniyağa saparı eki el arasındağı sayasi-diplomatiyalıq ıntımaqtastıqtıñ jaña kezeñge qadam basıp otırğanın körsetti. Japon ükimetiniñ basşılığı bizdiñ elge Aziyadağı köp elderden bölek tek kömek körsetu twrğısınan emes, özara tiimdi sauda-ekonomikalıq äriptestikti damıtuğa bolatın memleket retinde qaray bastağanı anıq bayqalıp otır. Eki eldiñ basşıları arasında osınday jii baylanıstardıñ ornatılıp otırğanı da ekijaqtı qarım-qatınastar tarihında birinşi ret bolıp otırğan qwbılıs. Prezident N.Nazarbaev qazirgi prem'er-ministr S.Abege deyin japon ükimet basşısımen eşqaşan bir retten artıq kezdespegen bolatın. Al N.Nazarbaev pen S.Abe özara resmi saparlarmen almasuğa deyin halıqaralıq şaralar ayasında bir ret emes birneşe ret kezdesu ötkizip, bir-birimen jaqın tanısıp ülgergen edi. Beyresmi kezdesuler bolğanımen olar eki memleket basşıları arasında tığız jäne senimdi baylanıstar ornatıluı twrğısında mañızdı kezdesuler boldı. Äsirese, 2014 jıldıñ naurızında Gaaga qalasında ötken YAdrolıq qauipsizdikke qatıstı halıqaralıq sammit ayasında wyımdastırılğan eki el basşılarınıñ elu minuttan astamğa sozılğan (resmi saparlar barısındağı kelissözderdegi uaqıtpen teñ) kezdesui erekşe kezdesu bolğanı sözsiz. Bizdiñ prezident toqtağan qonaqüyge japon ükimetiniñ basşısı arnayı atbasın bwrğan (diplomatiyalıq twrğıdan qarağanda bwnıñ mäni tereñ edi) osı kezdesude eki el basşıları ekijaqtı ıntımaqtastıq jayında ğana emes, älemniñ yadrolıq qauipsizdigi men eki eldiñ osı saladağı tığız äriptestigi, atom quatın beybit maqsatta qoldanu salasındağı ıntımaqtastıq, sonday-aq sol künderi älemdi dürliktirip twrğan Qırım mäselesi, Resey men Ukraina arasındağı uşıqqan jağday siyaqtı özekti mäseleler jayında aşıq söylesken edi. Sol kezdesu prem'er-ministr S.Abeniñ bizdiñ prezidentti halıqaralıq därejedegi sayasatker retinde jaqınıraq tanığan kezdesu ğana emes, onıñ Resey prezidenti V.Putinge degen közqarasına da äser etken kezdesu boldı dep oylaymın. Aytpaqşı, osı mañızdı kezdesu turalı aqparat nelikten ekeni belgisiz QR SİM-niñ resmi saytındağı ekijaqtı joğarı deñgeydegi kezdesuler tizimine kirmey qalıptı. «Diplomatiyada kezdeysoqtıñ bolmaydı» dep qaytalaudı jaqsı köretin diplomattar mekemesiniñ resmi saytında memleket basşılarınıñ mañızdı kezdesui turalı aqparattıñ bolmauın qalay tüsinuge boladı? Jalpı QR SİM-niñ saytındağı Qazaqstan men Japoniya arasındağı ıntımaqtastıq turalı aqparattıñ ötken jıldıñ basınan beri jañartılmay twrğanı öte ökinişti. Bwnı biz beker aytıp otırğan joqpız, söz Qazaqstan Respublikası Sırtqı ister ministrliginiñ resmi saytı turalı bolıp otır, bwndayğa wsaq-tüyek tehnikalıq mäsele dep qarauğa äste bolmas. Memleket basşılarınıñ kezdesui jayındağı aqparattı wmıtıp keter bolsa, basqasın aytıp jatudıñ özi artıq bolar. Bizdiñ ministrlik qana emes, Japoniya SİM-niñ resmi saytındağı aqparattarda da aqau bolıp jatadı. Mısalı, Qazaqstannan Japoniyağa jasalğan joğarı deñgeydegi resmi saparlardıñ tizimine 2010 jıldıñ qaraşasında ötken QR Parlamenti Mäjilisiniñ törağası O.Mwhamedjanovtıñ saparı jaylı aqparat tirkelmey qalğan. Eki jaq ta aldağı uaqıtta osınday mäselelerge köbirek köñil böletin bolar dep oylaymız. Qaytken künde de, jaña kezeñge qadam basqan ekijaqtı sayasi-diplomatiyalıq qatınastardıñ arı qaray qalay damu kerek ekenin jäne sayasi äriptestikti qanday jolmen sauda-ekonomikalıq, mädeni-gumanitarlıq salalardağı qatınastardı tereñdetu maqsatında tiimdi paydalanu kerek ekenin jaña közqaraspen oylanatın kez kelgen siyaqtı. Jalpı halıqaralıq qatınastar jüyesindegi jaña ürdisterdi eskere otırıp, elder arasındağı jan-jaqtı qarım-qatınastardı damıtu jwmıstarın tek diplomattardıñ iığına ğana jüktep qoymay, olardıñ jwmısına qoldan kelgenşe basqa da mekemeler men wyımdar tarapınan qolğabıs körsetip otıru jüyesin qalıptastırudı qolğa alu kerek dep oylaymın. Reti kelgende aytıp keteyin, meniñ japon tilinde jazğan doktorlıq dissertaciyam da osı taqırıpqa baylanıstı edi. Jasırmay aytar bolsaq, mısalı, Japoniyada oqıp kelgen nemese oqıp jürgen azamattarımız arasında japon tilin de, sol eldiñ mädenieti, sayasatı men sauda-sattıq jüyesin de bizdiñ sol eldegi keybir diplomattarımızdan äldeqayda artıq biletinderi bar. Sondıqtan eki eldiñ türli salalardağı ıntımaqtastığın damuıtu maqsatında olardıñ äleuetin barınşa paydalanu kerek dep oylaymın. Jalpı, Japoniyanı jan-jaqtı biletin, japon tilin jaqsı meñgergen jas mamandardıñ sanın köbeytip, bizdiñ osı elde qızmet atqarıp jürgen diplomattar men basqa da mamandardıñ arasında bäsekelesik tudıratın nemese olardıñ jwmısın ob'ektivti türde sınap otıru jwmısın jüyelendiru kerek dep oylaymın. Köpke soza bermey, äleueti mıqtı mamandardıñ basın qosıp, olarmen eki el arasındağı jan-jaqtı ıntımaqtastıqtı odan äri damıtu maqsatında jüyeli türde jwmıs jasaudı bastau kerek.
Japoniyamen qoldan kelgenşe jäne barınşa mädeni-gumanitarlıq jäne sport salalarındağı qatınastarımızğa küş saluımız qajet dep oylaymın. Elimizge japondıq iskerler men investiciyalardı köbirek tartıp nemese olarğa şağaratın eksport kölemin wlğaytayıq degen nietimiz bar ekeni ras bolsa, onda büginge deyin eki eldiñ arasında jürgen birneşe kompaniyalarmen ğana kezdesip, qol qısısıp qoyu jetkiliksiz. Jalpı ekonomikası tabiği şikizat pen mineraldı resurstarğa negizdelgen köp eldermen salıstırğanda Japoniyanıñ ekonomikası akcionerlik kapitalğa negizdelgenin eskersek, sol biznesmender näpaqa tauıp, künin körip jürgen kompaniyalardıñ akcionerleri negizinen jalpaq japon jwrtı ekenin esten şığarmay, elimizdi eñ aldımen sol akcionerler qauımına, yağni jalpı japon jwrtına dwrıs tanıstıra biluimiz mañızdı dep oylaymın. Japon jwrtına ekijaqtı qarım-qatınastardıñ jaña kezeñinde özimizdi tıñ mümkinşilikter twrğısınan tanıstıru arqılı eki el arasındağı sauda-ekonomikalıq qatınastar jüyesine jaña «oyınşılardı» qosuımız qajet. Äytpese, şikizatqa bay Qazaqstan men damığan tehnologiyağa bay Japoniya siyaqtı eki memlekettiñ arasındağı sauda-ekonomikalıq qatınastardı bes-altı kompaniyanıñ ğana qolına wstatıp qoyğanımızğa mine tura jiırma bes jıl boldı. Jekeşelep attarın atamay-aq qoyayın, degenmen, eki el arasındağı sauda-ekonomikalıq qarım-qatınastar dese, köbinese Qazaqstan men Japoniyanıñ ükimettik jäne jeke sektorlar arasındağı ekonomikalıq ıntımaqtastıqqa qatıstı birlesken komissiyası ayasındağı ekonomikalıq komitetke kiretin sol bes-altı japondıq kompaniyadan arı asa almay jürgenimiz ras. Bwl aytqanım dwrıs qabıldansa eken deymin. Sol bes-altı kompaniyağa eşkimniñ aytar ökpesi joq. Älemge atı äygili alıp kompaniyalar bolıp tabılatın olar täuelsizdik ala sala elimizge kelip, öz ökildikterin aşıp, halıqaralıq qauımdastıq arasında «Qazaqstanğa japondar kelip jatır» degen jağımdı imidj qalıptastıruğa zor ıqpal etti. Jasap jatqandarı öz aldına, tük jasamay-aq qoysa da japondıq iri korporaciyalardıñ däl sol jıldarı elimizge kelip jatqanınıñ özi biz üşin paydalı boldı dep oylaymın. Resey men Qıtaydıñ keybir BAQ-tarı sol kezde «Qazaqstandı japondar basıp alatın boldı» degenge sayatın, keyde bolmağandı boldırıp jazğandarı bizdiñ elge şeteldik investorlardıñ nazarın audartuğa oñ äserin tigizgeni jasırın emes.
Täuelsizdik alğannan keyingi jıldarda japon ükimetiniñ Damuğa resmi kömek bağdarlaması ayasında elimizde iske asırılğan infraqwrılımdıq jobalarğa qatısqan da, ol jobalardan payda tapqan da, joğarıda aytılğan energetika salasındağı jobalarğa qatısıp otırğan da sol kompaniyalar. Degenmen, onday jobalardıñ barlığı derlik memleket qarjısına nemese memleket tarapınan kepildendirilgen qarjılarğa jürgizilip otırğan jobalar edi. Sondıqtan, Qazaqstan Damuğa arnalğan resmi kömek bağdarlamasınıñ nısanı bolmay qalğan osıdan şamamen onşaqtı jıldan beri, yağni ükimet tarapınan qarjılandırılatın jobalar bolmay qalğan kezden bastap eki el arasında birde-bir infraqwrılımdı joba jüzege aspay otır, al tek sol ükimetten bölinetin qarjığa ğana jwmıs jasap üyrengen jañağı kompaniyalar arasında öz tarapınan investiciya salıp, naqtı biznes jobalardı jürgizuge qwlşınıp otırğandarı az. Olar alıp kompaniyalar, biraq, däl sol alıp kompaniya bolğandıqtan jwmıs jasau men basqaru jüyeleri tım qattı byurokratiyalanıp ketken, şeşimder tez qabıldana qoymaydı, kompaniyalardıñ qatardağı menedjerleri ğana emes, basşılığına deyin tek aylıqqa jwmıs isteytin qızmetkerler («salary man») bolıp tabıladı. Sondıqtan, akcionerlerdiñ kelisimimen ğana birneşe jılğa kompaniya basşısılığına tağayındalatın bas menedjerler arasında bastıq bop otırğan sol birneşe jılda naqtı jobalar jasauğa täuekel jasaudan köri, «birdeñe büldirip almayın» dep tınış otıratındarı köp ekeni ötirik emes. Alıp kompaniyalardıñ küşti jağı da, älsiz jağı da olardıñ osı alıptılığında. Onıñ üstine şeşim qabıldau jüyesi joğarıdan tömenge (top dawn) emes, tömennen joğarığa (bottom up) negizdelgen japondıq iri kompaniyalardıñ basşıları tek ökildik funkciyalardı orındaytın bolğandıqtan olarmen bolatın baylanıstardıñ tegisi derlik ädette protokoldı kezdesuler men komplementarlı sözdermen şektelip, naqtı eşqanday kelisimsiz ayaqtalıp jatadı. Ol kompaniyalardıñ bizdiñ elmen jwmıs jasauğa mindetti ökilderi de däl solay jwmıs isteydi. Olar üşin naqtı bir biznesmenmen kezdesip, naqtı jobalarğa baylanıstı kelissözder ötkizuden qarağanda, bizdegi joğarı lauazımdı bastıqtıñ qabıldauında bolıp, sol kisiniñ vizitkasınıñ kopiyasın bastığına jiberu arqılı öziniñ «belsendi jwmısı» jaylı esep beru ol üşin mañızdı jwmıs bolıp sanaladı. Sondıqtan olardı tolıqqandı biznesmender dep atauğa onşa kelmeydi. Men ol kompaniyalardağı bizdiñ elmen jwmıs jasauğa arnayı bölingen ökilderiniñ barlığımen jeke tanıspın, aralasım bar, olardıñ özderine de osıların aytıp jürmin. Al endi bir jağınan olarmen kezdesken bizdiñ lauazım ieleri de japondıq iri kompaniyalarmen jürgizilip otırğan «belsendi jwmıs» jayında tiisti mekemelerge esep berip jatadı. Jazılıp jatqan esepter köptigi, al jasalıp jatqan jwmıstıñ azdığı sondıqtan. Joğarıda atalğanday, täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarında naqtı jobalar jürgizip jatpasa da japon kompaniyalarınıñ bizdiñ elge kelip jatqardarı imidjdik twrğıdan elimiz üşin paydası bolğan bolsa, qazirgi jağday basqaşa. Qazaqstandıqtar japon halqın jaqsı köredi, sıylaydı. Jalpı Ortalıq Aziya elderi älemde japon elin eñ qattı jaqsı köretin öñir dep oylaymın. Bir-birimizben jılı qatınastarda bolmauğa eşqanday sebep joq. Biraq, iskerlik salada japondıq kompaniya bolğan üşin ğana nemese japon bolğan üşin ğana esigimiz ayqara aşıq deytin uaqıt artta qalıp, bäsekelestiktiñ artqan kezi qazir. Ärine, Japoniyamen ıntımaqtastıq ornatqısı keletin qazaqstandıq kompaniyalarğa qatıstı däl osını aytuımız kerek. Qazaqstan bolğanımız üşin ğana nemese qazaqstandıq kompaniya bolğanımız üşin ğana kömek körsetip, qolğabıs beretin zaman emes, bükil älem (bükil älem) talasıp otırğan japondıq investiciyalar men tehnologiyalarğa qol jetkizu üşin talay ter tögu kerek. Sondıqtan, soñğı jiırma bes jıldığı ekijaqtı sauda-ekonomikalıq qarım-qatınastar jüyesine özgerister engizip, eki el arasında naqtı jobalar jasay alatın jaña kompaniyalar tauıp, özara tiimdi ıntımaqtastıqtı jañartatın uaqıt keldi dep oylaymın jäne ol jwmıstı tek diplomattar men basqa da memlekettik qızmetkerlerge tapsırıp qoyıp, «belsendi jwmıs» jayında esep jinap otırumen aynalısatın uaqıt ta artta qalu kerek dep oylaymın.
Eki el arasında diplomattar nemese memlekettik qızmetkerler ğana emes, nağız iskerler men käsipkerler, ğalımdar men mamandar, önerşiler men sportşılar jäne turister qatınaytın uaqıt keldi dep bilem. Aytpaqşı, jaqında taraptar arasında qol qoyılğan qwjattardıñ biri «Qazaqstan Respublikası men Japoniyanıӊ diplomatiyalıq jäne qızmettik pasport ielerin 2017 jılğı 1 qaӊtardan bastap, vizalıq talaptardan bosatu turalı notalarmen almasuı» dep ataladı. Eşqanday sınsız aytar bolsam, qanşama jıl eki el arasındağı qarım-qatınastardıñ qaq ortasında jürip, bir de bir ret eki eldiñ diplomatiyalıq jäne qızmettik pasport ieleri siyaqtı joğarı lauazımdı memlekettik qızmetkerlerdiñ viza alu üşin qinalıp qalğanın körmeppin. Qazaqstan basqa da damığan memlekettermen qatar Japoniyanıñ barlıq azamattırına osı jıldıñ basınan bastap Qazaqstanğa bir ayğa deyin vizasız keluge rwqsat berip otırğanı belgili. Al japon tarapı «qazaqstandıq azamattar üşin birden onday qadamğa bara almaymız, aldımen diplomattar men joğarı lauazımdı memlekettik qızmetkerlerden bastayıq» degenge keltirip otır.
«Sizder japondıq azamattardı vizadan bosatqandarıñız siyaqtı biz de Japoniyağa kelem degen barlıq qazaqstandıq azamattardı vizadan bosatqımız keledi, biraq, ondayğa bizdiñ Ädilet ministrligi äzirşe rwqsat bermey otır» dep tüsindiredi bwl jağdaydı keybir japondıq diplomattar. Olay bolsa Aziya aymağındağı jaqın jatqan elderdi aytpağanda, Şığıs Europadağı Rumıniya nemese Ortalıq Amerikadağı Gonduras siyaqtı elderdiñ azamattarın vizadan bosatuğa rwqsat berip otırğan Japoniya Ädilet ministrligi Japoniyanıñ «strategiyalıq äriptesi» bolıp tabılatın Qazaqstan azamattarın da wzaqqa sozbay vizadan bosatuğa rwqsat berer degen oydamız. Aytpaqşı, qazirgi kezde Japoniyada twrıp jatqan qazaqstandıq azamattardıñ sanı (Japoniyanıñ sol Ädilet ministrliginiñ mälimeti boyınşa 323 adam) Qazaqstanda twrıp jatqan japondardıñ sanınan (165 adam) eki esedey köp ekenin jäne bizdiñ azamattardı vizadan bosatuğa eñ aldımen japon tarapı müddeli bolu kerek ekenin atap ötu kerek. Sonımen qatar, Qazaqstan tarapınan da japondardıñ elimizge köbirek keluine vizadan bölek basqa da twrğıdan, äsirese investiciya salıp, biznes jasauğa qolaylı jağday jasauğa bağıttalğan jwmıstardı jalğastırudı mañızdı dep sanaymın. Äytpese, Japoniyamen teñiz arqılı jalğasıp jatqan aziyalıq basqa elderdi aytpağanda, bir ğana mısal, biz siyaqtı qwrlıqtağı memleket, biraq halıq sanı, ekonomikası men narığı bizden äldeqayda tömen Moñğoliyada twrıp jatqan japon azamattarınıñ sanı bizdiñ elmen salıstırğanda tört ese köp ekeni eskeruge twratın närse dep oylaymın. Sondıqtan, eki el arasındağı qarım-qatınastardıñ ötkeni men qazirgi ahualın nazardan tıs qaldırmaytın, ekijaqtı ıntımaqtastıqtıñ keleşegine qatıstı öz oy-pikirin bildire alatın ekspert mamandar eki elde de boluı tiis dep oylaymın. Eki eldiñ qarım-qatınastar deñgeyi rasında strategiyalıq därejege jetkeni ras bolsa, ötken jiırma bes jılda eki elde bir-birimizdi zerttep, bir-birimizdi bilip jürgen tım bolmasa jiırma bes mamannıñ bolmağanı ökinişten basqa eşteñe tudırmaydı. Qorıtınday kele, Qazaqstan men Japoniya arasındağı qarım-qatınastarğa qatısı bar eki eldiñ barlıq memlekettik mekemeleri, ükimettik wyımdarı jäne kompaniyalarımen büginge deyin jürgizilip kele jatqan jwmıstardı jalğastıra otırıp, olardıñ jwmıstarına twraqtı türde monitoring jasap, kerek kezde jwmıstarın üylestirip, qajet jerde sınmen qarap, ob'ektivti bağa beretin, jiırma bes jıl boyı evolyuciyalıq jolmen damıp kele jatqan eki el arasındağı strategiyalıq äriptestiktiñ jaña kezeñinde tıñ idelar men jaña jobalar wsınuğa bağıtalğan jwmıstardı osı bügin bastap ketu – eki memlekettiñ sayasatına da, ekonomikalıq müddesine de say keletin dünie dep senemin. - Mağınalı äri auqımdı swhbatqa uaqıt bölgeniñiz üşin rahmet.
Avtor: Almas Mwqaşwlı
inform.kz
Pikir qaldıru