قىتاي جىلنامالارى شۋمەرلەردىڭ (كەنگىرلەر-قاڭلىلار) ءبىر كەزدە شىعىستان باتىسقا جانە وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي جىل­جىعانىن جازادى دا، سول جىلجۋدىڭ ءدال قاي كەزدەن، قاي كەزگە دەيىن جۇزەگە اسقانىن انىقتاپ ايتپايدى. ال گەرو­دوت شۋمەرلەر (كەنگىرلەر-قاڭلىلار) قارا تەڭىز بويىندا دا، ورتالىق جانە كىشى ازيادا ب.ز.د.V عاسىردان بۇرىنىراق ءومىر سۇرگەن دەپ جازادى. ال ءبىز قاڭلىدان شىققان عۇلامالار تۋرالى اڭگىمە ءوربىتىپ كورەلىك.

اناحارسيس (انارىس):

قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنداعى جەرلەردە ءبىرىنشى بولىپ، ب.ز.د. V عاسىردان بۇرىن قاڭلى مەملەكەتى پايدا بولعان. قاڭلى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كەزەڭدە كانگيۋي دەگەن اتپەن ءمالىم بولعان. قاڭلى-سكيف فيلوسوفى، الەمدىك فيلوسوفيا تاريحىندا ايگىلى اناحارسيس (قازاقشا ەسىمى انارىس) دۇنيەگە كەلىپ، ءومىر سۇرگەن. اناحارسيس جونىندە گەرودوتتىڭ «تاريح» ەڭبەگىندە جانە پلاتوننىڭ «پروتاگور» دەگەن ەڭبەگىندە ونى «جەتى عۇلامانىڭ» ءبىرى دەپ ساناعان. انارىستىڭ سكيف جانە ەللين حالىقتارىنىڭ ءومىر-تىرشىلىگى، سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، كاسىبى تۋرالى 800-دەن استام ەڭبەكتەرى بار.انارىستىڭ دانالىق سوزدەرىنىڭ بولمىس-ءبىتىمى قازاقتىڭ بەلگىلى شەشەن-بيلەرىنىڭ سوزدەرىمەن قابىسىپ جاتىر.

سيددحارتا گاۋتاما

ۇندىستانداعى بۋددا ءدىنى (ب.ز.ب.V-VI) عاسىردا پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزىن سالۋشى سيددحارتا گاۋتاما. تەگى قاڭلى-ساق دەپ جازدى تاريحشى ۆ.ۆ.گريگورەۆ. (ۆ.ۆ.گريگورەۆ، «ۋكازاننايا رابوتا». 75-80 بەتتەرى).

سامعا كۇي

اقىش اتتى وتىرار ساۋداگەرىنىڭ بالاسى. رۋى قاڭلى. كەرۋەنمەن ۇندىستانعا بارعاندا، وننان اسقان شاعىندا اتا-اناسىنان ايىرىلادى دا، ول سامعا (Samgha)اتالىپ كەتەدى. سامعا كۇي جاسىنان-اق بىلىمگە قۇمار، وقۋعا العىر، ىزدەنگىش، كوگەل (ۇقىپتى دا پىسىق) بولىپ وسەدى. ول بۇددا كلاسسيكتەرىنىڭ ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرىپ، التى كارىمدى يگەرىپ، ابىز دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى.
بۇددا ءدىنىنىڭ ۇلكەن مامانى رەتىندە سامعا جۋنگۋوعا (قىتايعا) اۋىسادى (ۋاقىتى كورسەتىلمەگەن). سودان ول قىتايداعى نانجين قالاسىنداعى جۋان–شۋسى اتتى العاشقى پۇتحاناسىن سالدىرىپ، سونى باسقارادى. ول پۇتحانادا «ساكيا – موني پۇت» لاۋازىمىنا لايىقتى وتە اۋىر ءارى كۇردەلى كوشىرمەلەردىڭ ميفولوگيالىق بايانى تۇسىرىلگەن «فان پاتشانىڭ كوشىرمەسىنە» جاتاتىن كوپ كىتاپتى (سانسكريتتەن قىتاي تىلىنە) اۋدارىپ، ءتىلىنىڭ ورالىمدىلىعى مەن شەشەندىگى، مازمۇنىنىڭ تەرەڭدىگى مەن دالدىگى جاعىنان ەرەكشە بەدەلگە يە بولادى. بۇددا مادەنيەتىنىڭ جۋڭگوعا (قىتايعا) تارالۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسقان قاڭلى سامعا كۇي 280 جىلى قايتىس بولعان دەپ جازادى سۇلتان جانبولاتوۆ (رەفەراتتار، ماقالالار. ىلە حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى، 1993, 75-ب.).
مىنە، بۇل قىسقا دەرەكتىڭ ءوزى-اق كوپ نارسەنى اڭعارتىپ تۇرعان جوق پا؟ وتىرارلىق اقىش اتتى قاڭلى ساۋداگەردىڭ بالاسى – سامعا اتا-اناسىنان جاستاي جەتىم قالىپ، ءۇندىستاندا بۇددا كلاسسيكتەرىنىڭ ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرىپ، قىتاي جەرىنە ونى تاراتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ءدىني قايراتكەر بولعاندىقتان، قىتاي تاريحىندا ەسىمى ساقتالىپ وتىر. شىركىن، ونىڭ وسى يگىلىكتى ىستەرىن تەرەڭدەپ، تەكسەرە تۇسەر مە ەدى؟!

قاڭلى شايحىلارى مەن
موناحتارى

قاڭلى شايحىلارى مەن موناقتا­رىنىڭ قىتاي بۋددا ءدىني ىستەرىنە وراسان زور ۇلەس قوسىپ، قىتاي كوركەم جازۋىنىڭ نەگىزىن سالىپ، ەرەجەسىن جازىپ، مادەني-اعارتۋ مەن عىلىم مەن تەحنيكانى دامىتۋدا، تاريحىن جازۋدا ۇلكەن ۇلەسى بار. مۇنى قىتاي عالىمدارىنىڭ وزدەرى دە مويىنداپ وتىر. لوياننىڭ سۋرەتتەرىندە قاڭلى ەلىنىڭ قىرۋار شايحى-موناحتارىنىڭ بەينەلەنۋى بۇعان تولىق ايعاق. سوندىقتان قىتاي عالىمى سۋ بەيحاي: «تاڭ داۋىرىندە (VI-VII عاسىرلار) قازاقتىڭ قاڭلى شايحىلارى مەن موناحتارىنىڭ قىتاي بۋددا ءدىني ىستەرىنە وراسان زور ۇلەس قوسقاندىعىن تاريحي فاكتىلەر ارقىلى دالەلدەپ وتىر»(«قازاق مادەنيەت تاريحى» قىتايشا، 181-ب). سول كەزدەگى كۋسان شاھارى (شىنجاندا) بۋددا مادەنيەتىنىڭ ءىرى ورتالىعى ەكەن، وندا ون مىڭنان ارتىق موناح جۇمىس ىستەگەن، التىننان قۇيىلعان وتىز مەترلىك بيىك مۇسىندەر، الىپ مۇنارالى عيباداتحانالار، ءبىر ساتتە ءۇش مىڭ ادام تاۋاپ جاسايتىن پۇتحانا ورىندارى بولعان. مۇندا قاڭلى شايحىلارى مەن موناحتارى بۋددا ءدىني ىستەرىن ناسيحاتتاۋدا ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزگەن.

قورقىت اتا

«قورقىت اتا VII-VIII عاسىرلار ارالىعىندا جاڭاكەنت (يەنيكەنت) قالاسىندا سىرداريانىڭ ارال تەڭىزىنە قۇيىلاتىن (قازالىدان 20-25 شاقىرىم) جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان، ونى قازاق حالقىنىڭ اراسىندا بار «سۋ اياعى – ەر قورقىت» دەگەن قاناتتى ءسوز دە دالەلدەي تۇسەتىن سياقتى.
سابەتقازى اقاتاي بۇل اڭىز-اڭگىمەنى ودان ءارى بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «قايى قاڭلى تايپاسىنان شىققان ينال-ياۆانى ەلباسى ەتىپ كوتەرگەندە، قاراقوجانىڭ بالاسى (ول دا قايى قاڭلى تايپاسىنان) – قورقىت ونىڭ ءۋازىرى بولىپ تاعايىندالادى. ول 290 جىل ءومىر ءسۇرىپ، ودان كەيىنگى ءۇش ەلباسىنىڭ تۇسىندا دا ءۋازىر بولىپ ىستەيدى. دۇيلى-قايىدان كەيىن بيلىك كول-ەركەگە (باسقا جەردە – كەل-ەركەن), ودان كەيىن ونىڭ باتىر بالاسى – قاڭلى-ياۆلىعا اۋىسادى. ول توقسان جىل بيلىگىن جۇرگىزىپ، قايتىس بولادى» دەپ كورسەتەدى اۆتور (س.اكاتاي، «ۆەليكي كوركىت ي ەگو ۋچەنيە».)
قورقىت اتا تۋرالى اڭىزدى قاڭلىلار تۇرىك جەرىندە دە دارىپتەگەن. تۇركيا تۇرىكتەرى قورقىت اتانى ءبىزدىڭ بابامىز دەۋى سودان شىعار.

قاڭلى قىزى
تۇركەنحاتۋن

ول حورەزم شاحى تەكەشتىڭ ايەلى، مۇحاممەت حورەزم شاحتىڭ اناسى، حورەزم مەملەكەتىندە ءوز ىقپالىن جۇرگىزگەن، وزىنە عانا باعىناتىن 60 مىڭ اسكەر ۇستاعان، ەركەككە بەرگىسىز ەرەكشە قاسيەتتەرى ءۇشىن «الەمگە ايگىلى حانشالاردىڭ حانشاسى» («شاحينيا شاحين ۆسەلەننوي») اتاعىنا يە بولعان مەملەكەت قايراتكەرى، سۇلۋ دا اقىلدى ايەل بولعان. وتىرار قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى قايىرحان تۇركەنحاتۋننىڭ اعاسىنىڭ بالاسى.

پوتودىن

قىتاي تىلىندە جازعان قاڭلى اقىنى پوتودىن 10 تومدىق شىعارمالارىمەن بۇكىل حان ەلىنە تانىلعان عالىم، اقىن، سازگەر بولعان. (باتىس ءوڭىر از ۇلت جىرلارىنان تاڭدامالار، قىتايشا 4-بەتىن قاراڭىز). ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 232-348 جىلدارى جاساعان، اقىن 117 جىل عۇمىر كەشىپتى. ول ۇلكەن وقىمىستى عۇلاما ادام بولعان. زەرتتەۋ جۇمىسىمەن بۇگىنگى كاشمير، ءۇندىستان ءوڭىرىن ارالاعان، اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى سول كەزدەگى قىتايدان شىققان اتاقتى «گاۋزۋنناما» دەگەن كىتابىندا جاريالاندى.

جۇڭ-دا

قاڭلى جۇڭ-دا: جۋڭگونىڭ (قى­تايدىڭ) كەسكىن، ءمۇسىن ونەرىنە وراسان زور ۇلەس قوسقان، دامۋىنا ىقپال جاساعان، ءوزىنىڭ ايشىقتى ونەرىمەن اتىن پاش ەتكەن پۇت سۋرەتشىسى سانالعان. ول ميۋا-دامەن (قارا)اتالاس، ءتۇپ-تەگى قاڭلى رۋىنا جاتاتىن. بۇدان باسقا ونىڭ ومىرىنە قاتىستى دەرەك جوق. سۇڭ اۋلەتى تۇسىندا ونىڭ سۋرەتتەرى جوعالا باستايدى. تەك «سالت اتتى» دەپ اتالاتىن بىرنەشە كەسكىندى سۋرەتى عانا ساقتالعان.
الايدا قىتاي ونەرى تاريحىندا جۇڭ-دانىڭ سۋرەتشىلىك ونەرى «كيىمنەن سۋ شىعار» دەپ اتالىپ، وزىندىك ستيلگە يە، ناعىز باتىس (قىتايداعى تۇركى تايپالارى جاساپ كەلگەن ايماقتارعا) وڭىرىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرگە جاتاتىنى كورسەتىلەدى. مۇنداي ءتاسىلدىڭ باستى بەلگىسى – ءجىتى سىزىقتار ارقىلى ادامنىڭ كيىمى ەتىنە جابىستىرا سىزىلىپ، ونىڭ بوي-ءبىتىمى ايقىن كورىنىپ تۇرۋىندا. ارينە، بۇل كەسكىن (جيۆوپيس) ونەرىندە دە، ءمۇسىن (سكۋلپتۋرا) ونەرىندە دە وتە قونىمدى ءتاسىل سانالعان.
جازبا دەرەكتەردە جۇڭ-دانىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى كورسەتىلمەيدى. الايدا، ونىڭ بي ياي پاتشالىعى (بۇل 550-577 جىلدارى قىتايدى بيلەگەن) كەزىندە ءومىر سۇرگەندىگى بەلگىلى.
سونىمەن، قاڭلى تەگىن تەكتەگەندە، VI عاسىردىڭ وزىندە سوناۋ قىتاي ەلىندە كەسكىن، ءمۇسىن ونەرىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، ءوز ىقپالىن جاساعان جۇڭ-دانى قىتاي جازبالارى كورسەتىپ وتىرعاندا، بۇگىنگى قاۋىمنىڭ دا بىلە جۇرگەنى ارتىق ەمەس دەپ ويلايمىز.

حاتۋ

قاڭلى حاتۋ ءارى اقىن، ءارى سازگەر، ءارى عالىم بولعان، 589 جىلى 10 تومدىق شىعارماسى جارىق كورگەن. ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى، عىلىمي ەڭبەكتەرى ءوز داۋىرىندە جوعارى باعا الدى. ونىڭ «چاڭ-ءان ايماعى» دەگەن ولەڭى الىستاپ كەتكەن زاماندى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى.
چاڭ – ءاننىڭ جولى تار، ءيىر-قيىر،
بۇتاقتالىپ جان-جاققا تارالادى.
كەستەلەگەن قورامساق ەرنەۋىندە
دوڭگەلەكتەر شيقىلداپ ءان سالادى.
ۋلىندا (جەر اتى) كوپ تاقۋا،
ءسوزۋارلار،
توپ-توبىمەن جاساقتار جار سالادى.
جاستار قالاي ءتۇسىنسىن قارت سارداردى،
تەك اشۋمەن تولادى بار شاناعى…

اقىننىڭ بۇل ولەڭىنەن جاساق باسقارعان ساردار ەكەندىگى، قارۋلارىن ارباعا تيەپ، شەرۋ تارتىپ جۇرگەندىگى ايتىلادى. ولەڭنەن قاڭلىلاردىڭ جاۋىنگەر حالىق بولعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.

بۇقىم

قاڭلى بۇقىم قايرانبايۇلى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 1254 جىلى تۋىپ، 1300 جىلى قايتىس بولعان اقىن. ول دا بالا كۇنىنەن قىتايشا ءتالىم-تاربيە العان. ءوز شىعارمالارىن قىتاي تىلىندە جازعان. قاڭلى بىعىم قارلىعاشۇلى قايىربەكتەگى، ول كەيدە قىتايشا شى-يۋڭ دەپ تە اتالعان. بىعىم باتىس وڭىرىندەگى قاڭلى تايپاسىنىڭ اقسۇيەگى. ول 16 جاسىندا وقۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، حۇبىلاي قاعاننىڭ القاۋىنا يە بولدى. 1279 جىلى قاعان قىزمەتىنە جىبەرىلەدى. ول التى جىلدان كەيىن وردا قىزمەتىنە قايتا ورالىپ، 1285 جىلدان باستاپ، قاعانات جۇمىسىن شاڭشۋ (مينيستر) مىندەتىندە ورىندايدى. ونىڭ ىستەگەن باسقا يگىلىكتى ىستەرى جونىندە ماعلۇمات كوپ ساقتالماعان. دەرەكتە: «بۇعىمنىڭ «سى چاۋ» («وردادان كەتۋ») اتتى كۇيى ساقتالعان» دەپ كورسەتەدى (دەرەكتى اۋدارعان قايرات عابيتحان).
اقىننىڭ بۇقىمنىڭ «ۋماشان باس­تاۋىنان وتكەندە» دەگەن ولەڭى بىلاي باستالادى:
كاۋسار بۇلاق باستاۋدىڭ سۋى تۇنىق،
سۋسىندايدى جولاۋشى بەتىن جۋىپ.
باياندايدى ول جۇرگىنشى حالايىققا،
الميساقتان بەرگىنى تاريح قۋىپ.

مياۋ-دا

قاڭلى مياۋ-دا ساماقۇلۇلى بولامان – ساۋساعىنان ونەر تامعان اتاقتى سازگەر. ول ءوزىنىڭ سازگەرلىك تالانتىن 550-600 جىلدارى ورتا جازىقتا (قىتايدىڭ ىشكى ولكەسىندە) تانىتا بىلگەن ادام. «سولتۇستىك پاتشالىقتار تاريحى»، «كونە تاڭناما» اتتى جازبا جىلنامالاردا بەي ياي پاتشاسى گاۋ-ياڭ تۇسىندا ونىڭ اتى شىعىپ، پاتشا قۇرمەتىنە يە بولعاندىعى، ءتىپتى پاتشانىڭ ءوزى حۋ-گۋ باتىس وڭىردەگى قاڭلى ەلدەرىنىڭ دابىل-داڭعىراسىن سوعىپ، مۋزىكانى سۇيەمەلدەۋگە دەيىن بارعانى ايتىلادى. بەي-يايدىڭ بەسىنشى اۋلەتىنەن شىققان پاتشاسى گاۋ-ياڭنىڭ تۇسىندا قاڭلى مياۋ-دانىڭ سازگەرلىك شەبەرلىگى شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى، گاۋ-ۆي پاتشا تاراپىنان ول ۋاڭ (كنياز – ءا.ق.) دارەجەسىنە كوتەرىلەدى.
577 جىلى بەي-ياي اۋلەتى بەي-جۋ تاراپىنان قۇلاتىلعاننان سوڭ مياۋ-دا سونىڭ قۇزىرىندا (تەرىستىك جۋدا) كۇي شەبەرى بولىپ ىستەيدى. 581 جىلى بەي-جۋ پاتشانىڭ ءوزى ورنىنان كەتكەندە، ول ءسۇي اۋلەتىنە قاراستى بولىپ قالادى جانە سول اۋلەت تاعايىنداعان «الەم شات» (شات – پاتشا اۋلەتىنە ناسىلدىك جولمەن اۋىساتىن مانساپ)سارايىنىڭ (ياعني حانزادالار سارايىنىڭ) ساز ۇيرەتۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى.
587 جىلى «ەسكىشىلدەر» جەڭىلىس تاپقان سوڭ دا مياۋ-دا بۇل جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. ءبىز قاراستىرعان جازبالاردا قاڭلى مياۋ-دانىڭ سازگەرلىك شەبەرلىگى اتا-بابالارىنان (اكەسى – ساماقۇل، باباسى – بولاماننان) كەلە جاتقان ناسىلدىك ونەر ەكەندىگى دە ايتىلادى. بۇلار دا كەزىندە ورتا جازىقتاعى كۇي شەبەرلەرى بولعان. وسىعان وراي «باتىس ءوڭىر كۇيلەرى» دەگەن ەڭبەكتە قاڭلى بولامان، قاڭلى ساماقۇل، قاڭلى مياۋ – دا ءۇش بىردەي ۇرپاق وكىلىنىڭ بەي-جۋ اۋلەتىنەن ۋاڭ (كنياز) اتاعىن العاندىعى جازىلادى. وندا: «باتىس ءوڭىردىڭ ايگىلى كۇيشىلەرى ورتا جازىققا كەلگەن سوڭ، ولاردىڭ اتاعى مەن ىقپالى بۇل جاقتى ءدۇر سىلكىندىرەرلىكتەي كۇشتى بولدى» دەپ جازىلعان (شىڭجاڭنىڭ جەرلىك تاريحى. ءۇرۇمجى، 1992, قىتاي تىلىندە، 67-ب.) ونى اۋدارۋشى – سۇلتان جانبولاتوۆ.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل قاڭلى تەكتى ءۇش ۇرپاق وكىلى باتىس ءوڭىرىنىڭ (ياعني تۇركى تايپالارى جاسايتىن ولكەلەردىڭ) مۋزىكالىق ونەرىن شىعىستا قىتاي جەرىندە تاراتىپ، ونى ماۋەلەتە تۇسكەنىن كورەمىز. قىتاي زەرتتەۋشىلەرى: «قاڭلى مياۋ-دانىڭ ءومىرى – جۋڭحۋا (قىتاي) ۇلتتارىنىڭ كوركەم ونەرىن دامىتۋعا ۇلەس قوسقان، ول – ارتتاعىلار ماڭگى ەستەن شىعارماۋعا ءتيىس ادام» دەپ كورسەتەدى («باتىس ءوڭىر مادەنيەتىنىڭ اڭگىمەلەردىڭ شەجىرەسى» ءۇرىمجى، 1991, 27-ب.). قىتاي تىلىنەن اۋدارعان شاكىرتىم قايرات عابيتحان.
مىنە، سوناۋ VI عاسىرداعى اتى شۋلى سازگەر قاڭلى مياۋ-دانى قىتاي تاريحىندا ورىن العان، قازاق حالقىنىڭ ءبىر عۇلاماسى دەپ ايتۋعا قۇقىلى.

بۇقا اقىن

بۇقا – قاڭلىنىڭ ايگىلى اقىنى. جازبا دەرەكتەردە ونىڭ تەك 74 جول ولەڭى عانا ساقتالىپ قالعان. بۇل ولەڭ سول كەزدەگى سىزبا سۋرەتكە ارنالىپتى. بۇقا ءوز تۇسىندا قىتايدىڭ وڭتۇستىك سۋڭ پاتشالىعىنىڭ (1177-1279) «ءتورت قاراگەر» دەپ اتالعان ءتورت اقىننان (بۇقا، ما-يۋان، لي-تاڭ، ليۋ-سۋڭ) تۇراتىن قۇدىرەتتى تورتتىك توپتىڭ ءبىرى بولىپ سانالعان.

قوڭاي اقىن

قوڭاي بىعىمۇلى قايرانبەكتەگى جىلنامادا 1283 جىلى تۋعان اتاقتى اقىنداردىڭ بىرىنە، ۇلىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىلادى. ونىڭ بۇگىنگە «جي اتايلى جوقتاۋ» اتتى ءبىر-اق ولەڭى جەتكەن. سونىسىنا قاراماي، قاڭلى قوڭاي ءوز كەزىندەگى قىتايدىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ قاتارىنان ورىن العان (قىتايشادان اۋدارعان قايرات عابيتحان).
التىن قارا اقىن

باتىس ءوڭىرى قاڭلى تايپاسىنان شىققان، يۋان اۋلەتى (ديناستياسى) تۇسىندا جاساعان بەلگىلى اقىن، ءارى سىقاقشى (كۇلدىرگىش) ادام. ونىڭ دا كوپ ولەڭى ساقتالماعان. يۋان اۋلەتى (بۇل موڭعولدار قۇرعان پاتشىلىق) تاقتان تايعان كەزدە التىن قارا دا توعانتەمىر (يۋان شۋ-دي) پاتشاعا ەرىپ، تەرىستىك ايماققا اتتانىپ، سودان كەيىن ءىز-ءتۇزسىز بەلگىسىز بولىپ كەتەدى دەپ جازادى جىلنامادا (قىتايشادان اۋدارعان قايرات عابيتحان).

سارسەن

قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قاڭلى سارسەن 1295-1345 جىلدارى ءومىر ءسۇرىپ، سوڭىندا كوپ ادەبي مۇرا قالدىرعان اقىن. قاڭلى بۇقۇمنىڭ ۇرپاعى سارسەن-زسان، ناۋناۋ دەپ تە اتانعان. عۇلاما نەبارى 51 جاسىندا پەكيندە قايتىس بولادى. ءومىرىنىڭ اقىرىندا قاتتى جوقشىلىق تارتىپ، جەرلەۋگە كەبىن تابىلماعان. ول سونداي-اق، ءوز ءداۋىرىنىڭ بەلگىلى حاتكەرى، كوركەم جازۋ شەبەرى بولعان زيالى جان. قىتاي كوركەم جازۋىنىڭ نەگىزىن سالىپ، ەرەجەسىن جازىپ كەتكەن سان قىرلى ونەرلى جاندى قىتاي حالقى وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاي، ەسىمىن قاستەرلەيدى. سولتۇستىكتە سارسەن – زسان، وڭتۇستىكتە جاۋمىنجاۋ – ەكى دەگدار، قوس گاۋھار اتانعان.

قاڭلى قىزدارىنىڭ
«ارىستان ءبيى»

قاڭلىلاردىڭ مادەنيەتى وتە جوعارى دامىعانىن كونە دەرەكتەر جان-جاقتى دالەلدەي تۇسەدى. قاڭلى قىزدارىنىڭ «ارىس­تان بيىنە» ارناپ، قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندەگى كلاسسيك اقىنى باي ءجۋينىڭ جازعان «ءبيشى بيكەش» دەگەن ولەڭى مىناداي:
«ءبيشى بيكەش ويقاستاپ،
وڭعا-سولعا بوي تاستاپ،
جاۋعان قارداي قالىقتاپ،
قۇيىنداي قۇيعىپ شارىقتاپ،
ءمۇدىرۋدى بىلمەگەن،
بۇرالا،تولقىپ بيلەگەن.
كەلىپتى بيكەش قاڭلىدان،
التى ايشىلىق ارىدان،
جارىسا زىرلاپ كۇيمەنەن،
كوڭىلى تولقىپ كۇيمەنەن.
ءبيدىڭ بيىك ساراسى،
الەمدە جوق باعاسى،
قول جەتكىسىز اسىلعا،
اركىمنىڭ بار تالاسى.
القا-قوتان اينالدى،
جۇرتتىڭ تورە قاراسى».

كوحينيلون

قاڭلى كوحينيلون – ەرتەدەگى كەلەڭتاۋ (چيلانشان) جاعىن قونىستانىپ، كەيىن سىر بويىنا اۋىپ بارىپ، V عاسىرعا دەيىن سىر بويىن مەكەندەگەن اۋلەتتىڭ ۇرپاعى. «ول تان اۋلەتى بيلىك ەتكەن 785-805 جىلدار اراسىندا جەتىگەن مۋزىكالىق اسپابىن جەتىلدىرگەن جانە جەتە مەڭگەرگەن، ايگىلى سازگەر «چان-ەنداعى ءبىرىنشى باسبارماق» دەگەن اتاققا يە بولعان تالانت يەسى» دەپ جازادى قىتاي جازبالارى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، قاڭلى كوحينيلون دا قىتاي تاريحىندا اتى قالعان، جەتىگەن اسپابىنىڭ شەبەرى رەتىندە ايگىلى بولعان بال بارماقتى تالانت بولىپ وتىر (قىتايشادان اۋدارعان شاكىرتىم قايرات عابيتحان).

تەمىرتاس، تايبۇحا،
كالەل، تاۋتۇن

حان ەلىنىڭ تاريحىن جازعان قاڭلى تەمىرتاستى، بوياۋتايدىڭ بالاسى عالىم تايبۇحانى، قاڭلى كالەل، تاۋتۇنداردى ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتامىز. كالەل، تايبۇحا سياقتى شەبەرلەر تۇتاس شىڭعىس حان پاتشالىعىنىڭ مادەني-اعارتۋ، عىلىم-تەحنيكا جۇمىستارىن باسقارعانى جونىندە دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. لياۋ، جين، سۋن حاندىقتارىنىڭ تاريحىن وسى عۇلامالاردىڭ جازىپ شىققانىنان قىتاي عالىمى سۋ بەيحاي قىتاي تىلىندە شىققان «قازاقتىڭ مادەنيەت تاريحى» دەگەن كىتاپتا جان-جاقتى تالداپ جازادى.

اسابۇقا

قىتايدىڭ كورنەكتى تاريحشىسى ءارى جازۋشى سۋ بي حاي دا قاڭلى تاقىرىبىنا كوپ قالام تارتىپ، تۇجىرىمدى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن بەلگىلى وقىمىستىلاردىڭ بىرىنەن سانالادى. ول «يۋان حاندىعىنىڭ تاريحى» كىتابىندا جاريالانعان قىتاي پاتشاسى ۋزوننىڭ بايانداماسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، سول كەزدەگى يمپەريا گۆاردياسىنىڭ ىشىندە ارنايى «قاڭلى قولى» بولعاندىعىن، بۇل جاساققا قاڭلى باتىرى اسابۇقا باسشىلىق ەتكەندىگىن، ولاردىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن جان-جاقتى جازادى.

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي

سان قىرلى دارىن، سان سالالى عالىم، دانىشپان ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابي الەم اقىل-ويى الىپتارىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى دە. ءدۇيىم دۇنيە ونى عىلىم مەن بىلىمدەگى، ادەبيەت پەن مادەنيەتتەگى اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز دەپ بىلگەن. اريستوتەل مەن پلاتوننىڭ ەڭبەكتەرىن كونە گرەك تىلىنەن ارابشاعا اۋدارىپ، ولاردى مۇسىلمان الەمىنە عانا ەمەس، بايتاق باتىستىڭ وزىنە تانىتقان عۇلاما ءال-فارابي ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇيار ساعاسىنداعى وتىرار قالاسىندا، قاڭلى ەلىنىڭ وتباسىندا 870 جىلى ومىرگە كەلگەن. ءال-ءفارابيدىڭ ءىز قالدىرماعان سالاسى كەمدە-كەم. ولار: استرونوميا، استرولوگيا، لوگيكا، لينگۆيستيكا، ماتەماتيكا، مەديتسينا، مۋزىكا، پوەتيكا، سوتسيولوگيا، تابيعاتتانۋ، فيلوسوفيا، ەتيكا، ت.ب. بولىپ كەتە بەرەدى. ودان قالعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ۇزىن سانى جۇزدەن اسادى.

وتىرار قالاسىنان
شىققان عۇلامالار

وتىرار قالاسىنىڭ وزىندە دۇنيەگە كەلىپ، الەمدىك عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ بەلەسىنە كوتەرىلگەن عۇلاما عالىمداردىڭ سانى وتىزدان اسادى. بىزگە بەلگىلىسى تومەندەگى عۇلامالار:
1.عابباس سايد ءال-جاۋھاري (750-860 ج.ج.);
2. ىسقاق ءال-فارابي (1002 ج.);
3. سىمايىل ءال-جاۋھاري(1010 ج.);
4. احمەت ءال-فارابي (1174 ج.);
5. احمەت ياسساۋي (1094-1166 ج.ج.);
6. ابىلقاسىم ءال-فارابي (1130-1210 ج.ج.);
7. البىۇگنەكي (XII-XIII);
8. سمايل ءال-وتىراري (1488 ج.).

ءابۋ-ل قاسىم –
ءال-فارابي

موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءومىر سۇرگەن بۇل عالىم شىعىس الەمىنە ءوزىنىڭ «حالي-ساتۋ-ل-حاكاين» دەگەن ەڭبەگىمەن ايگىلى بولعان. زەرتتەۋشىنىڭ تولىق انىقتاماسىندا ءال-ءفارابيدىڭ ءوز اتى – يماد اد-دين. ءابۋ-ل قاسىم – لاقاپ ەسىمى. اكەسىنىڭ اتى ماحمۋد احمادۇلى. ال باباسىنىڭ نىسپىسى – احماد ءابۋ-ل-حاسانۇلى. يماد اد-دين قاڭلى تايپاسىنان شىققان.

جامال قارشى

جامال قارشى (شىن اتى – ءابۋل فازىل-يبن-مۇحامماد (1230-1315 ج.ج.).
جەتىسۋدا تۋىپ-وسكەن عالىم، تاريحشى، جازۋشى. اكەسى مۇحاممەد بالاساعۇن قالاسىندا تۋعان. موڭعول زامانىندا قارشى اكەسىمەن بىرگە قاڭلى تايپاسىنىڭ تاريحي شەجىرەسى مەن اڭىزدارىن كوپ تىڭداعان. المالىق پەن قاشقاردا وقىپ، اراب، پارسى ادەبيەتىنىڭ داستۇرىندە تاربيەلەنگەن. جامال قارشى تاريح مايدانىنا ءحىىى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە اتاقتى ءجۇباني مەن راشيد-ات-ديننەن جارتى عاسىرداي بۇرىن كەلگەن. ول موڭعول داۋىرىندە ورتا ازيا مەن جەتىسۋدا بولعان وقيعالاردى جەتە ءبىلىپ، ول تۋرالى جازعان عۇلاما عالىم. سوندىقتان دا ونىڭ جازعاندارىن جەتىسۋدىڭ ودان ءىىى عاسىردان سوڭ جاساعان ءبىلىمدى تۋماسى ­­­ م.ح.دۋلاتي ەرەكشە باعالاپ، ونى ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى دەپ سانايدى (قسە، توم 4, 245-ب.).

گاۋھار انا

قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە، قازاق­ستان­نىڭ وڭتۇستىك ولكەسى تۇرعىندارىنىڭ جادىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان ءدىني ريۋايات، اڭىز-اڭگىمەلەر بويىنشا گاۋھار انا ەسىمى الەمگە ايگىلى قۇل قوجا-احمەت ءياسساۋيدىڭ قارىنداسى، نە قىزى بولىپ سانالادى. گاۋھار قىزدىڭ ەل قادىرلەيتىن، باس ءيىپ تاعزىم ەتەتىن ەرەكشە قاسيەتى ونىڭ اۋليەلى تەگىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. ونىڭ بۇل تاريحى قالىڭ جۇرتقا بەلگىسىز. بىراق بىزگە گاۋھار قىزعا «گاۋھار اناعا» ءتان ەلدەن ەرەكشە اۋليەلىك، شيپاگەرلىك، پاكتىك، ناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرى تەك كەيىنگى كەزدەرى عانا ءمالىم بولا باستادى.

قاڭلى حانى
قايىرحان

شىڭعىس حاننىڭ ەكى ۇلى قانشاما امال-ايلا جاساعانمەن، وتىرار التى اي بويى قاھارماندىقپەن قورعاندى. سەلدەي قاپتاعان موڭعول شاپقىنشىلارىنا التى اي بويى قارسى تۇرىپ، جاۋدىڭ قايتپاعان بەتىن قايتارۋ قاھارماندىقپەن پارا-پار ەدى. (جارتى الەمدى جاۋلاپ العان شىڭعىس حانعا قايىرحاننان باسقا ەشكىم قارسى تۇرا الماعان) موڭعول شاپقىنشىلىعىندا وتىرار قالاسىنداي قايسارلىقپەن التى اي بويى تىزە بۇكپەي شايقاسقان قالا بۇرىن-سوڭدى بولعان جوق.
سوندىقتان وتىراردى موڭعول شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستا تەڭدەسسىز ەرلىك كورسەتكەن قاھارمان قالا دەۋ دۇرىس، ال ونىڭ اكىمى قاڭلى قايىرحان – وتان ءۇشىن قان توگىپ، جانىن قيعان حالىق قاھارمانى، ەرلىگى ەستەن كەتپەس ەردىڭ ەرى.
شىڭعىس حان قولىنا قارسى ۇرگەنىش قالاسىنىڭ قورعانىسىن ۇيىمداستىرۋشى قاڭلى قولباسشىسى قۇمار اكىم بولعان. (ول كەزدە حورەزمشاح باتىسقا كەتىپ قالعان). ال سامارقاندى قورعاۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار دا قاڭلى تايپاسىنىڭ قولباسشىلارى بولاتىن. تاريحي دەرەكتەردە سولاردىڭ بىرقاتارىنىڭ ەسىمدەرى دە ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى توعان حان. ال بۇحارانى قورعاۋدى ۇيىمداستىرعان حان يناندج حان (كوك حان دەپ تە اتايدى). ەڭكە قاڭلى حان شيتەمىر تاشكەنتتىڭ بيلەۋشىسى بولعان. شيتەمىر قايتىس بولعاننان كەيىن ۇلكەن ۇلى اراقى حان بولىپ سايلانادى. كىشى ۇلى باراقى اسكەر باسى بولعان.

توتو ياھياۇلى

قاڭلى توتو ياھياۇلى (1272-1327ج.ج.) – يۋان پاتشالىعى كەزىندەگى قاڭلىلاردان شىققان ساياسي قايراتكەر، كولباسشى. قۇبىلاي حاننىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى. 1308 جىلى ول ورداداعى شۋي مەن يۋان (ورتالىق اسكەري ورگان – بۇكىل ەلدەگى اسكەري ىستەردى باسقارادى) جەتەكشىسى، ودان ءجۇڭ شۋ پيڭجاڭ (ەڭ جوعارعى ساياسي ورگان) جانە ءۇيشى دافۋ (ورداداعى كۇندەلىكتى قۇجاتتاردى جانە ەل تاريحىن جازۋدى باسقارۋشى) مىندەتتەرىن اتقارعان. 1311 جىلى ول گاڭ شۋ (ەڭ جوعارعى اكىمشىلىك جەتەكشىسىنىڭ) وڭ قول ءۋازىرى بولىپ تاعايىندالادى. 1312 جىلى جياڭجى اكىمشىلىگى ايماعىنىڭ سول قول ءۋازىرى مىندەتىن اتقارادى. 1321 جىلى ول ورداعا شاقىرىلىپ، ءۇيشى دافۋ مىندەتىنە تاعايىندالادى، ودان سوڭ جياڭنان اكىمشىلىك ايماعىنىڭ ءۇيشى دافۋى مىندەتىن اتقارعان

قاڭعا-بابا

ەل جانىندا ساقتالعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، قاڭعا-بابا (ورىسشا كانحا-بابا) – حورەزم مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى حالقى – قاڭلى تايپاسىنان شىققان، ەسىمى اڭىزعا اينالعان اۋليە ادامنىڭ اتىنا جانە سوعان بايلانىستى قالىپتاسقان تاريحي مەكەن، سول مەملەكەتتىڭ كاسپي شەكاراسىنداعى ء(حىى-ءحىىى ع.ع.) جايلاسقان بەكىنىستەرىنىڭ ءبىرى. بۇل قاسيەتتى (سوكرالدى) گەوگرافيالىق نىسان (وبەكت) بۇگىنگى اقتاۋ قالاسىنان سولتۇستىك باتىسقا قاراي 165 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. ونىڭ باسىندا كونەنىڭ كوزىندەي «قاراكوز» دەپ اتالاتىن بۇلاق، ءبىر ءتۇپ تۇت اعاشى جانە كەيىنىرەك سالىنعان بولۋ كەرەك، توبەسىن تەگىستەپ جاپقان، ءتورت قابىرعالى بەيىت تۇر. الدىنداعى ارنايى تاسقا جازىلعان «قاڭعا-بابا ءحىىى-XIVع.ع.» دەگەن جازۋ بار.
كونە جازبالاردا قاڭعا – حورەزم كاسپي شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى الانداردىڭ قيساپسىز كوپ تايپالارىن باعىندىرىپ، ەكى تەڭىز اراسىنداعى ۇلان-بايتاق جەرى بار مەملەكەتكە اينالعان. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ەكىنشى عاسىردا قازىرگى وزبەكستان، قاراقالپاق، باتىس قازاقستان جەرىندە قۇرىلعان قاڭلى مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى، س.پ.تولستوۆتىڭ دالەلدەۋىنشە، حورەزم – قاڭعا قالاسى بولعان. كەيىنىرەك قاڭعا اتاۋى تاريحي تەرمينگە عانا اينالىپ، ۇمىتىلا باستاعان. قاڭعا – حورەزم مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا سالىنعان بەكىنىس، ساۋدا سارايلارى قاڭعا اتىمەن اتالاتىن بولعان. قاڭعا – حورەزم وتارلاپ العان ايماقتارىنا ءىرىلى-ۋاقتى بەكىنىستەر سالىپ، وندا تۇراقتى اسكەر ۇستاعان. قاڭلى مەملەكەتى كوشپەلى ەل بولۋمەن قاتار، ەگىنشىلىكپەن، ساۋدامەن دە اينالىسقان. ولاردىڭ ەۋروپامەن بايلانىس جاسايتىن جاقىن جولى ماڭعىستاۋدىڭ بوزاشى، قاراعان سارتاي پريستاندارى بولعان.

قاڭلى ەرتۇعىرىلدىڭ
بالاسى وسمان

شىڭعىس حان 1219 جىلى قاڭلىنىڭ حانى قايىرحاندى ءولتىرىپ، استاناسى وتىراردى اسكەرىمەن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تالقانداعان سوڭ، قايىرحاننىڭ ءىنىسى قايى حان 1220 جىلى امان قالعان ەلۋ مىڭ ءتۇتىندى الىپ، رۋم جەرىنە بارادى. جەتكەنشە ارمەنيا، گرۋزيا جەرلەرىنەن سوعىسىپ وتكەن مالىمەتتەر بار. اننا انتانوۆسكايانىڭ «گەورگي سااكادزە» دەگەن تاريحي رومانىندا قاڭلىلار تۋرالى مالىمەتتەر جازىلعان.
ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، سوعىس اياقتالعان سوڭ قايىنىڭ بالاسى سۇلەيمەن ەلىنە قايتىپ بارا جاتقاندا، ەۆفرات دارياسىنان ءوتۋ بارىسىندا، سۋعا كەتىپ مەرت بولادى.امان قالعان ءتورت جۇزدەي ءۇيدى سۇلەيمەننىڭ بالاسى تۇعىرىل ارىز ماڭىنا الىپ كەلىپ، سول ماڭدا توقتايدى.
ەرتوعىرىلدىڭ بالاسى وسمان 1300 جىلى حان بولادى. سول سەبەپتەن قازىرگى قاڭلى-تۇرىكتەر وسمان جۇرتى اتانىپ، وسمان سۇلتاندى ءبىرىنشى سۇلتان دەپ سانايدى. ونىڭ نەگىزىن قالاعان 1220 جىلى سىرداريا ماڭىنان قونىس اۋدارعان قاڭلىلاردىڭ باسشىسى ەرتوعىرىلدىڭ بالاسى وسمان سۇلتان (1258-1326 ج.ج. ءومىر سۇرگەن).
ولار قۇرعان يمپەريانىڭ باستاۋىندا تۇرعان I وسمان سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى بۇل مەملەكەتتى 600 جىلدان استام ۋاقىت باسقارعان قاڭلى-وسمان سۇلتان ۇرپاقتارىنىڭ تاقتا وتىرعان شەجىرەسى مىناداي بولىپ جازىلىپتى:
1.وسمان (1288-1326); 2.ورحان I (1326-1359); 3.مۋراد (1359-1389); 4.بايازەت (1389-1402); 5.سۋلەيمان (1402-1410); 6.مەحمەد I (1411-1421); 7.مۋرادا II (1421-1451); 8.مەحمەدوم II (1451-1481); 9.بايازەت II (1481-1512); 10.سەليمە I (1512-1520); 11.سۋلەيمان I (1520-1566),12.سەليم II (1566-1574); 13. سەليما مۋراد III (1574-1595); 14.مەحمەد III (1595-1603); 15.احمەدە I (1603-1617); 16.مۋستافا I (1617-1618); 17.وسمان II (1618-1622); 18.مۋراد IV (1623-1640); 19.يبراگيمە (1640-1648); 20.مەحمەدا IV (1648-1687); 21.سۋلەيمانا II (1687-1691); 22.احمەدە II (1691-1695); 23. مۋستافە II (1695-1703); 24.احمەد III (1703-1730); 25. ماحمۋدە I (1730-1754); 26.وسمان III (1754-1757); 27.مۋستافا III (1757-1774); 28.ابدۋل-حاميدە I (1774-1789); 29.سەليمە III (1789-1807); 30.مۋستافا IV (1807-1808); 31. ماحمۋد II (1808-1839); 32.مۋحاممەد الي،(1831-1833 جانە 1839): 33.ابدۋل-مەدجيدا (1839-1861); 34. ابدۋل-ازيز (1861-1876); 35. ابدۋل-حاميد II (1876-1909); 36.مەحمەد V(1909-1918); 37.مەحمەد VI (1918-1922).
بىلتىر باتىس ەلدەرىندەگى باسىلىمداردا وسمان اۋلەتىنىڭ سوڭعى تۇياعى قايتىس بولعانى تۋرالى حابار تاراتتى.
اتاتۇرىك 1923 جىلى قازاننىڭ 29-ىندا تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. 1299 جىلى دۇنيەگە كەلگەن وسمان يمپەرياسى، تاريح ساحناسىنان وسىلاي كەتتى.

ءجۇسىپ قادىربەرگەنۇلى

قاڭلى ءجۇسىپ قادىربەرگەنۇلى (1873-1923 ج.ج.) – اقىن، سىر بويىنداعى شايىرلىق مەكتەپتىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ەل اراسىندا «قاڭلى ءجۇسىپ»، «موللا ءجۇسىپ» دەگەن ەسىمدەرمەن اتى شىققان. العاشقىدا اۋىل مولداسى تەمىر قوجا دەگەن كىسىدەن حات تانىپ، ءارى قاراي ءوز بەتىنشە مۇسىلمانشا جانە ورىسشا ساۋاتىن جەتىلدىرگەن. 14-15 جاسقا قاراعان شاعىندا اقىندىعىمەن حالىققا تانىلا باس­تادى. ءبىراز ۋاقىت بيگە اتقوسشى، بولىسقا ءتىلماش بولدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا تەرەڭوزەك قىستاعىنىڭ سوتىندا حاتشىلىق قىزمەت اتقاردى. قاڭلى ءجۇسىپتىڭ «زامانا تۇرىنە»، «1916 جىل» اتتى تولعاۋلارىندا ورىس وتارشىلدىعىن اشكەرەلەۋ مەن ۇلت بىرلىگىن ناسيحاتتاۋ ورىن السا، «ءالدي-اي» اۋەنىمەن ايتىلاتىن، «وسپانبايدىڭ قىزى ەدىم، مەن زىليحا» ولەڭىندە جانە «جۇكتى قىز»، «انا مەن بالا» حيكاياتتارىندا ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى جىرعا قوسىلادى. اقىننىڭ «ماعرۋپا قىز»، «ءماردى سالىق»، «اعايىندى ءۇش جىگىت»، «ءابىرھاتتىڭ باستان كەشكەندەرى»، «تۇلكى، قاسقىر ءھام قوي» اتتى قيسسا-داستان، مىسالدارى شىعىستىق ۇلگىدە جازىلعان. قاڭلى ءجۇسىپ جۇمباق- ايتىستىڭ شەبەرى. قاراساقال ەرىمبەتپەن، كەرەيت داڭمۇرىنمەن، ناقىپ قوجامەن، شاكەي سالمەن، بەرماعانبەتپەن جازباشا ايتىستارى ساقتالعان. ونىڭ كەتە جۇسىپپەن جازبا ايتىسى سەگىز جىلعا سوزىلعان. اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن عالىمدار ە.ىسمايىلوۆ، م.بايدىلداەۆ، ت.ب. زەرتتەگەن.
تاريحتى تۇگەندەپ، جاستارعا پات­ريوت­تىق تاربيە بەرۋ ءۇشىن اتا-بابا مۇرالارىن زەرتتەپ، تاريح قويناۋىن تەرەڭ ءبىلۋ ءۇشىن قاڭلى تايپاسى تۋرالى ماعلۇماتتاردان حاباردار بولۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ بىلەمىز.

بەكبولات تاسبولاتۇلى،
پروفەسسور، قر جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ 
كوررەسپوندەنت-مۇشەسى