كوز قاراس ساياسات

قىتايدا قازاق قاۋپى بار ما؟

kerey.kz

 |  Oct 24, 2017

قازاق ەلى قىتايدان قاۋىپتەنەدى، قىتاي قاۋپى، قىتاي ۇرەيى ماسەلەلەرى قازاقستاندا ءار دەڭگەيدە قوعام پىكىرىن تۋدىرىپ جاتىر. البەتتە، قازاق مەملەكەتىندە “قىتاي قاۋپى ماسەلەسى” بارىن جوققا شىعارمايمىز. دەسەدە ءبىز “قىتايدا قازاق قاۋپى بار ما؟” دەيتىن سۇراققا جاۋاپ ىزدەمەكشىمىز. قىتايدا ارينە قازاق قاۋپى بار! اۋەلى قازاق قاۋپى ماسەلەسىن “پانقازاقيزم” نەمەسە ء“ىرى قازاق ۇلتشىلدىعى”، ء“ىرى قازاقيزىم” دەپ تە اتاپ ءجۇر. بۇل تەرمين قىتايدىڭ ساياسي سوزدىك قورىنا تىم ەرتەدەن ەنىپ قالىپتاسىپ ورنىققان تەرمين-ءدىر. قىتايشاسى: 大哈萨克主义 نەمەسە 泛哈萨克主义. سۋرەتتە كورسەتىلگەن (قاراپ كورىڭىز).

قىتايدا قازاق قاۋپىنىڭ ءتورت كەزەڭى بار:

ءبىرىنشى كەزەڭ، تسين مەملەكەتىنەن (清朝) يااڭ زىڭشين (杨增新) داۋىرىنە دەيىنگى كەزەڭدەگى قازاق قاۋپى ماسەلەسى;

ەكىنشى كەزەڭ، شىڭ دۋبان (盛世才) كەزەڭىندە ورشىگەن قازاق قاۋپى ماسەلەسى;

ءۇشىنشى كەزەڭ، قىتاي كومەنەس (共产党) بيلىگى ءداۋىرى كەزىندەگى قازاق قاۋپى ماسەلەسى;

ءتورتىنشى كەزەڭ، 1991 دەن بەرگى قازاق قاۋپى ماسەلەسىنىڭ جاڭا كەزەڭى;

ەندى ءبىز وسى ءتورت كەزەڭ توڭىرەگىندە اڭگىمەمىزدى وربىتپەكپىز…

قازىر كەزەڭ-كەزەڭىمەن تالداۋ جاساپ كورەيىك. ءبىسمىلدا…
تسين مەملەكەتىنىڭ العاش رەت قازاق (哈萨克) اتىن xاتقا ءتۇسىرۋى 17- عاسىردان باستاۋ الادى. سودان بەرى ءتورت عاسىر وتسە دە قىتايلار (قىتايداعى ءتورت ءىرى ۇكىمەت) ءالى كۇنگە تسين يمپەرياسى xاتتاپ قۇجاتقا تۇسىرگەن 哈萨克 (حا سا كى/قازاق) يەروگليفىن وزگەرتكەن جوق، بۇل تەرمين دە، يەروگليف تاڭبالاۋى دا وزگەرۋسىز سول كۇيى قولدانىلىپ كەلەدى. بۇنىڭ سەبەبى ءارتۇرلى. جوڭعار مەملەكەتى كۇشەيە كەلە قالقالاردى جەڭىپ تسين ىرگەسىنە ىركەس-تىركەس شابۋىل جاساپ مازاسىن الا بەرگەن سوڭ تسين ۇكىمەتى جوڭعارعا قارسى سوعىستا وزىنە وداقتاس بولاتىن ەل ىزدەۋ نيەتىندە بولعان. سول كەزدە تسين جازبالارىنا العاش رەت جوڭعار اينالاسىنداعى xالىقتار اسىرەسە قازاقتار تۋرالى، اتاۋى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، اسكەري كۇشى، ورتالىق ازياداعى ساياسي ىقپالى قاتارلى ءبىرمۇنشا اقپارات xاتتالىپ تۇسىرىلگەن. بۇل 17-عاسىردىڭ سوڭىنداعى كەزەڭ-ءدى. ال، ساياسي وداقتاسى قازاقتاردان قاۋىپتەنۋى جوڭعارلار جويىلعان سوڭ-اق باستالدى. قازاقتار ەجەلگى اتاقونىسى التاي، ەرەنقابىرعا، تارباعاتاي، ىلە اڭعارى مەن حان ءتاڭىر بوكتەرلەرىنە اعىن سۋداي اعىتىلىپ ۇركىن-دۇركىن كوشكەن كەزدە قاۋىپتەنگەن-ءدى. تسين ەلىنىڭ اسكەري كۇشى ەشقاشان بۇل كوشتى توقتاتا العان ەمەس. سول سەبەپتى ءتسيننىڭ وردا اقىلشىلارى شاراسىزدىقتان “التاي، ىلە مەن تارباعاتاي اينالاسىنداعى جويىلۋعا بەتالعان، سىزگە قاۋىپ توندىرمەيتىن موڭعول، ۇراڭقاي، سۇمىن تورعاۋىتتارىنا ءمانساپ بەرىپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ قويىڭىز، سودان سولاردىڭ قولتاڭباسىمەن بۇل ءوڭىردى پەكينگە توتە قاراتىپ الىڭىز، سوسىن اۋىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ رۋ اقساقالدارىنا كىشى ءمانساپ بەرىپ الگى قاۋقارسىز ۇساق xالىقتاردىڭ ۇلىقتارىنا تەلمىرتىپ قويىڭىز” دەپ اقىل-كەڭەس بەرگەن. ايتسا ايتقاندايىن، قازاقتار مەكەندەگەن التاي، تارباعاتاي، ىلە مەن ەرەنقابىرعا اۋماعىنداعى ۇراڭقاي، تورعاۋىتتاردىڭ ءتورت ۇلكەن ۋاڭى (王) بولعان. بىلايشا ايتقاندا قاۋقارى ءالسىز، اتى بار زاتى جوق ءتورت ۇلكەن كنيازى بولعان. كۇنشىعىسقا اۋعان قازاقتىڭ ءبارىن وسى ءتورت كنياز ارقىلى باسقارىپ، ساياسي تۇيىقتىققا ماتاپ وتىرعان. قازاقتار مۇنداي ساياسي داعدارىس كەزىندە شىڭعىس حان تۇقىمدارىن الدىرىپ (قازاق xاندىعىنان) اق كيگىزگە كوتەرىپ حان عىپ سايلاعاپ ساياسي، رۋxاني بايلانىسىن قازاق حاندىعىنان ەشقاشان ۇزبەگە تىرىسقان. بۇنىڭ كوپ مىسالىن تاريxي دەرەكتەردەن كورۋىڭىزگە بولادى. قازاق حاندىعى مەن تسين مەملەكەتى اراسىنداعى شەكارا كەلسىمشارتتار تولىق اياقتالماي جاتىپ اراعا پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارى ارالاسقاندىعى سەبەپتى، بۇل وڭىردەگى شەكارا سىزىعى ەشقاشان قازاق حالقىنىڭ قالاۋى بويىنشا سىزىلمادى. كەرىسىنشە رەسەي مەن تسين زاڭ بۇزۋشى وتارشىلدارى كەلسە كەلمەس بولىسكە سالدى. تاريxي دەرەكتەردە زايسان، اياگوز، ىلە-جەتىسۋ وڭىرلەرىندە قازاق xالقىنىڭ ۇلت تاعدىرى ماسەلەسىن اقىلداسقان ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلتايلارى بولعانىن بىلەمىز. بۇل قازاق قۇرىلتايلارى پەكين مەن پەتەربۋركتە شەشىلىپ جاتقان قازاق شەكارا ماسەلەسىنە قانداي ىقپال جاسادى دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن؟ ارينە، ىقپالى بولعان. مىسالى، ەكى مەملەكەتتە قالعان قازاقتارعا قاي ەلگە باعىنىشتى بولۋىن تاڭداۋ ماسەلەسىنىڭ مەرزىمىن ون جىلعا دەيىن ۇزارتقان; قازاق ساۋداگەرلەرى سالىقسىز كىرىپ-شىقسىن دەيتىن باپ قوستىرعان; قۇجاتسىز شەكارادان كىرىپ-شىعۋىنا ەركىندىك بەرىلسىن دەيتىن باپتاردى قوستىرعان; ۇلكەندى-كىشىلى قازاق قۇرىلتايلارىنىڭ قارارلارى پەكين مەن پەتەربۋركتەگى ەكجاقتى كەلسىمدەردە ەسكەرىلىپ وتىرعان. سونىڭ ارقاسىندا ەل ەكىگە ايرىلسا دا اراداعى ساياسي، مادەني ءام الەۋمەتتىك بايلانىستار ەشقاشان ۇزىلمەگەن. ال، تسين ءۇشىن قازاقتاردىڭ قاۋىپتى سەزىلۋى دە وسىدان ەدى. پاتشالىق رەسەي قازاقتارىنداي ەمەس تسين قازاقتارىنىڭ ساياسي الەۋەتى باسىم، جان-سانى تىعىز ەدى دە، ءتسيننىڭ اسكەري قوسىنى قاۋقارسىز، سانى جاعىنان قازاقتارمەن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيتىن. سول ءۇشىن ىشكى قىتايدان مانجۋر اسكەرىن، سەگىز جالاۋلى مۇڭعول جاساعىن كوپتەپ قازاقتار تۇرعان وڭىرگە كوشىرە باستاعان. نەشە مىڭ مانجۋ، مۇڭعولدار مەن يۋننان (云南), تسينxايداعى (青海) بۇلىكشى دۇڭعانداردى قازاقتار تۇرعان التاي، تارباعاتاي مەن ىلە، ەرەنقابىرعاعا جەر اۋدارتىپ، تەگىن جەر-سۋ بەرىپ قازاققا ايداپ سالىپ وتىرعان. قونىس اۋدارىپ ورنالاسقان مانجۋلاردى استىق قامباسىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن التىشاھار مەن قۇمىل، ءۇشتۇرپان وڭىرىنەن تارانشى مەن ۇيعىرلاردى جەر اۋدارىپ زورلىقپەن قونىستاندىرعان. ولار قازاقتار تۇرعان وڭىرگە زورلىقپەن قونىس تەپكەن سوڭ كوبى كەرى قايتقان، ءتىپتى كەرى قايتۋشىلار مەن قاشىپ كەتۋشىلەر سانى ارتقان سوڭ تسين ۇكىمەتى ء“بىر ۇيدەن ءبىر ادام قاشسا، سول ءۇي تۇگەلدەي ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلەدى” دەپ زاڭ شىعارعان. بۇنىڭ ناتيجەسى ەرەنقابىرعا وڭىرىندە شونجى مەن ءۇرىمجى، ىلە وڭىرىندە كۇرە مەن قۇلجا، تارباعاتاي وڭىرىندە ءدوربىلجىن مەن شاۋەشەكتە كوپ ۇلتتى xالىقتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوققان. تسين قانشا جەردەن قولدان كوپ ۇلتتى ءوڭىر قالىپتاستىرعىسى كەلسە دە ولاردىڭ سانى قازاقتاردىڭ وننان بىرىنە دە جەتپەگەن. بۇنىڭ سەبەبى، قازاقتاردىڭ ىشكى ءوسىمى وتە جوعارى بولدى. سونىمەن بىرگە پاتشالىق رەسەيدەن ءارتۇرلى قىسىم كورىپ مىڭ تۇتىندەپ قوشىپ كەلۋشى قازاقتاردىڭ سانى ەرەپايسىز كوپ-ءتى. قازاق سانىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى جەر ماسەلەسى ۇزدىك تۋىنداپ تۇردى. تسين ۇلىقتارى جەر ماسەلەسىن ءادىل شەشىپ بەرە المادى، بۇنىڭ اياعى ۇلتتىق قايشىلىقتارعا ۇلاساتى. وسى ماسەلەنى بولدىرماۋ ءۇشىن قازاقتاردى تسين ۇلىقتارى بەلگىلى مانساپتارعا تاعايىنداۋىنا ءماجبۇر بولدى. قازاق رۋ باسىلارى مەن يگى-جاقسىلارىن “اۋدان اكىمى” نەمەسە “ايماق ءۋاليى” دارەجەسىنە دەيىن تانيتىن قۇقىقتار اپەرىپ قولىنا زاڭدى ءمور تاڭباسىن ويىپ جاساپ بەردى. بۇعان دەيىن قازاقتار ءوز رۋ-تايپاسىنىڭ ءتۇتىن باسى، ەل اعاسى اتانىپ سايىن دالادا ەركىن جۇرسە، وسى ۇردىستەن سوڭ ءوز رۋى، ءتۇتىنى عانا ەمەس، سول اۋماقتاعى مۇڭعول، تارانشىلارعا دا ۇكىم جۇرگىزەتىن زاڭدى ءمورى بار اكىمشى تۇلعالارعا اينالا باستادى. وسىدان سوڭ قازاقتاردىڭ جەر يەمدەنۋ جىلدامدىعى ەكى-ءۇش ەسە ارتا باستاعان. جامبىل قورعانىندا جاتقان تسين ۇلىعىنىڭ ەش قابار-وشارىنسىز جايلاۋلىق، كوكتەۋلىك، قىستاۋلىق بەكىتتىرۋ ناۋقانى ارتقان. ودان ءبىر قىزىعى وسى كەزەڭدە قازاقتاردىڭ ۇزاق شەتەلگە شىعۋى ارتقان. سونىڭ ىشىندە قاجىعا باراتىندار سانى كوبەيگەن. قازاقتار پاتشالىق رەسەي پاسپورتىمەن قاجىلىق ساپارىن جاسايتىن بولعان. ءتىپتى، وسىمانلى سۇلتانى ەكىنشى ابدۇلقاميدتىڭ جەكە قابىلداۋىندا دا بولعان. ياڭ ءزىڭشىن (杨增新) داۋىرىنە كەلگەن جىلدارى ول كوپە كورنەۋ “قازاقتى تەجەۋ” دەيتىن ساياسي باعىت ۇستانعان. ونىڭ سەبەپتەرىن ياڭ ءزىڭشىن ءوز كۇندەلىگىندە انىق جازادى. ونىڭ “بۋگۋجاي جازبالارى” اتتى كۇندەلىگى ءالى اشىلماعان قۇپيا. وندا “قازاق قاۋپى” ماسەلەسى تۋرالى ارنايى تاقىرىپپەن استىن سىزىپ تۇرىپ جازعان. قالقالاردىڭ ويانۋ كەزەڭى مەن الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتارعا ساياسي ىقپال جاساۋىن تەجەۋ ءۇشىن شىڭجاڭ قازىناسىن تۇگەلدەي سارقىپ جۇمساعانىن بۇرقان شاھيدي دە ەستەلىكتەرىندە جانامالاي ايتىپ سيتات كەلتىرەدى. جالپى، ياڭ ءزىڭشىن ءداۋىرى تسين داۋىرىندەگى قازاق قاۋپى ماسەلەسىنىڭ قولامتاسى قىزارا ءبورتىپ ءبىر ۇرلەگەننەن قالماي لاپ ەتە تۇسۋگە بەيىم تۇرعان ءولارا كەزەڭ ەدى. ونىڭ ءبىر جاعىندا پاتشالىق رەسەي تاراپىنان نەشە ءجۇز مىڭ جەتىسۋ قازاقتارى قونىس اۋدارىپ “قازاقتى تەجەۋ” ماسەلەسىن ودان ارى ۋشىقتىرعان-تىن. ياڭ ءزىڭشىن قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن ديxۋاعا ء(迪化/ۇرىمجى) شاقىرتا باستادى، ولارعا ءمانساپ ۇسىنىپ ايلىق قاراجات اجىراتىپ قايمانا قازاقتان الىس ۇستاۋعا تىرىستى. بۇل وقيعادان سوڭ ۇرىمجىدە قازاق زيالى، ءمانساپتىلارىنىڭ جاڭا وشاعى قالىپتاسا باستادى. ءبىر ياڭ ءزىڭشىن ءداۋىرى كەزىندە ۇرىمجىدەن قىتايشا ءبىلىم العان قازاقتاردىڭ ۇزىن سانى جۇزدەن استى. ولاردىڭ كەيبىرى ۇرىمجىدە مانساپقا ۇسىنىلعان، كوبى اۋدارماشى بولعان. وسى بارىستان سوڭ قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن تۇسىنە باستاعان قازاق زيالىلار شوعىرى قالىپتاسىپ ۇلگىردى. ولار ياڭ زىڭشىنگە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك، ساياسي تالاپتاردى اشىق قويا باستاعان. قازاق قاۋپى ماسەلەسى ياڭ ءزىڭشىن داۋىرىندە دە تولىق سەيىلمەي جاڭا كەزەڭگە كوتەرىلدى.

شىڭ دۋبان (盛世才) داۋىرىندە شىڭجاڭداعى قىتاي بيلىگى جاڭا كەزەڭگە وتكەن ەدى. بيلىككە قىتايدىڭ ءىرى ساياسي، اسكەري وقۋ ورنى مەن جاپونيادان وقىپ كەلگەن قىتايدىڭ جاڭا ساپاداعى وقىمىستىلارى ارالاسا باستاعان-دى. بۇنىڭ ىشىندە شىڭ دۋباننىڭ ءوزى دە بار-تىن. بۇل كەزدەرى قازاقتار بيلىككە كوپتەپ ارالاسا باستادى. بۇنىڭ سەبەبى، قىتاي ۇلتشىلدارى پەكين ۇكىمەتىن تڭكەرىپ 1928- جىلى نانكيڭدە (南京) جاڭا ۇلتشىل گومينداڭ (国民党) ۇكىمەتىن قۇرادى. سوسىن، شىڭجاڭ بيلىگىن نانكيڭگە وتكىزىپ الۋ ءۇشىن استىرتىن “توڭكەرىس” ۇيىمداستىرىپ ياڭ ءزىڭشىندى اۋدارىپ، ورنىنا گومينداڭشىل كادرلاردى بيلىككە تاعايىندايدى. بۇل ساياسي ءۇردىس تولىق اياقتالماي تۇرىپ سوۆەت وداعىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋىنەن پايدا بولعان قۇمىل مەن التىشاھاردا ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى بۇرىق ەتە تۇسەدى. شىڭجاڭ ءاپ-ساتتە شىعىس تۇركىستانشىلدار مەن ورتالىق بيلىك جانە گومينداڭشىلدار مەن سوۆەتشىل قىتاي كۇشتەرىنىڭ تالاس-تارتىس ساياسي مايدانىنا اينالىپ كەتەدى. وسى قىم قۋىت كەزەڭدە شىڭ دۋبان سوۆەت وداعىمەن استىرتىن ءتىل بىرىكتىرىپ شىڭجاڭداعى شىعىس تۇركىستانشىل كۇشتەر مەن گومينداڭ كۇشتەردى قيداي سىپىرىپ جاڭا ۇكىمەت قۇرادى. ۇكىمەت نانكيڭدەگى قاۋقارى ەندى عانا قانات جايىپ كەلە جاتقان گومينداڭ ۇكىمەتىنەن ءبىرجولاتا ات كەكىلىن كەسىسەدى. شىڭ دۋبان كەزىندە “قازاق قاۋپى” ماسەلەسى تىپتەن ء“ورشىپ” كەتەدى. قازاق مادەنيەتى، ءباسپاسوزى مەن وقۋ-اعارتۋ اياسى بۇرىن سوڭدى بولماعان جىلدامدىقپەن ارتا باستايدى. تاشكەن، الماتى، زايسانعا وقۋعا اتتانعان قازاق وقۋشىلارىنىڭ ۇزىن سانى ءۇز جۇزدەن اسادى; قازاقشا باسىلعان كىتاپ سانى نەشە ءجۇز مىڭنان اسادى; قازاقشا گازەت-جۋرنالدىڭ تارالىمى نەشە ون مىڭنان اسادى; ءار قالا، اۋدان ورتالىقتارىنان قازاق تەاترى اشىلا باستايدى; ءار قازاق ەلدى-مەكتەبىندە قازاق مەكتەپتەرى اشىلا باستايدى، مەكتەپكە وقىتۋشى دايىنداۋ ءۇشىن پەداكوگيكالىق كوللەدجدەر اشىلا باستايدى; مەكتەپ سانى مەن ساپاسى ارتىپ، ودان نەشە ون مىڭ قازاق بالالارى وقۋ تاۋىسادى; قالا قازاقتانا باستايدى، قالاعا قازاق زيالىلارى مادەنيەت ءۇيى مەن مەكتەپ، تەاتىر سالعىزا باستايدى; بۇنداي بەلسەندىلىك شىڭ دۋبانعا “قازاق قاۋپى” ماسەلەسىن ودان ارى ۇدەتە باستايدى. سونىمەن 1939- جىلدان باستاپ “قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى” دەگەن سىلتاۋمەن بۇكىل قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى مەن زيالىلارىن ۇرىمجىگە شاقىرتىپ قىرعىنشىلىق جۇرگىزە باستايدى. بۇل كەزەڭ “قازاق قاۋپى” ماسەلەسىنىڭ ابدەن پىسىپ جەتىلىپ ساياسي كۇشكە اينالا باستاعان كەزى ەدى. بۇل “قاۋىپتى” سوۆەت وداعى، موڭعوليا جانە شىڭ دۋباننىڭ ۋاقىتشا بيلىگى بىرلەسىپ ورتاق تۇنشىقتىرا باستايدى. ال، نانكيڭدەگى گومينداڭ بيلىگى شىڭجاڭدى سوۆەتتىك كۇشتەردەن ء(ۇش ايماق ۇكىمەتى، موڭعوليا بار) تازارتۋ ءۇشىن ۋاقىتشا “قازاق قاۋپى” بار كۇشتەرىمەن ساناسا باستادى. بۇل كەزدەرى قازاقتار ءبىرمۇنشا ساياسي بيلىكتى قولىنا الا باستادى. بىراق، قازاقتىڭ دەنى سوۆەتشى شارقي تۇركىستانشىل بولعاندىقتان ساياسي جىككە ءبولىنۋ وتە اۋىر بولدى. ساياسي تانىمى بولەك بولعانى ءۇشىن ءبىر-ءبىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسا باستادى.

كومەنەس قىتاي بيلىگى (共产党) ورنىعا باستاعان سوڭ پەكين ۇكىمەتى “قازاق قاۋپىن” سەيىلتۋ ءۇشىن استىرتىن شارقي تۇركىستانشىل قازاقتار مەن چين تۇركىستانشىل قازاقتاردى ادەيى ەرەگەستىرىپ قويدى. سونىمەن جاڭا ساياسي بيلىككە كەلۋشى قازاق زيالىلارى بىرىككەننىڭ ورنىنا جىكشىلدىككە، تاپقا بولىنە باستادى. شارقي تۇركىستانشىل قازاقتار بيلىك قۇرامىنان چين تۇركىستانشىل قازاقتاردى پەكينگە جامانداپ، ولاردى الاستاي باستادى. ورتالىق پەكين ۇكىمەتى شارقي تۇركىستانشىل قازاقتاردى پايدالانىپ چين تۇركىستانشىل كۇشتەردى ساياسي بيلىكتەن تازارتقان سوڭ 1955-جىلدان باستاپ شارقي تۇركىستانشىل قازاقتارعا دا قىرعيداي تيسە باستاعان. سونىمەن 1955-1962 جىلدار اراسىندا ءجۇز مىڭداعان قازاقتار (كوبى شارقي تۇركىستانشىلدار) سوۆەت وداعىنا دۇركىن-دۇركىن قونىس اۋدارعان. بۇل كەزەڭ قىتايدا “قازاق قاۋپى” ماسەلەسىنىڭ ءبىر مەزگىل سەيىلگەن كەزەڭى سانالادى. كونە كوز زيالىلار الاستالىپ ورنىنا كومەنەس قىتاي بيلىگى ءوزى تاربيەلەپ شىعارعان ناعىز قىپ-قىزىل بەلسەندى كادرلەر كەلە باستاعان ءداۋىر-ءدى. بۇنىڭ سوڭى قىتايدا لاتىن جازۋىنا كوشۋ مەن ون جىلدىڭ ساياسي، مادەني بىلىقپالىققا ۇلاسقان ەدى.

قىتاي بيلىگى 1972- جىلى الەمدىك قاۋىمداستىق جاعىنان رەسمي مويىندالعان سوڭ قىتاي-سوۆەت وداعىنىڭ جاڭا ساياسي قارىم-قاتىناسى باستالعان-دى. سوۆەت وداعى مەن قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ءناشارلاپ ۋشىعۋىنا بايلانىستى سوۆەت ساياساتشىلارى قىتايدى ىشتەن ساياسي ابىگەرگە سالۋ ءۇشىن “قازاق قاۋپى” ماسەلەسىن تىڭنان قوزدىرعان-تىن. بۇل كەزەڭدە ء“ۇشىنشى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى قايتادان قۇرىلادى” دەپ داۋرىققان-تىن. سوۆەت اسكەرى قىتايعا باسىپ كىرىپ، قازاق پەن ۇيعىرعا تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ بەرەدى دەگەن جەوسوز جەلدەي ەسەدى، ءتىپتى 500 كىسىلىك استىرتىن “شىعىس تۇركىستان حالىق تقڭكەرىسى پارتياسىن” استىرتىن قۇرعىزىپ ءار وڭىردەن بولىمشەلەرىن اشقىزا باستايدى. بۇل كەزەڭ “قازاق قاۋپىنىڭ” جاڭا ورلەۋگە كوتەرىلگەن كەزى ەدى. ويتكەنى، 1955-1962 دە سوۆەتكە اۋعان شارقي تۇركىستانشىل كونە كوزدەر ءالى باسىم-دى. ونىڭ بىرجاعى شىڭجاڭدا قىتايدىڭ سانى از، اسكەري قاۋقارى شاعىن-دى. بۇل كەزدەرى ماسكەۋدەن “وتان قۇتقارۋ” راديوسى اۋە تولقىنىندا ەركىن تارالىپ، بىشكەكتەن قازاقشا-ۇيعىرشا “الاتاۋ” تەلەارناسى اقپاراتتىق سوعىسىن دامىل قاقپاي جۇرگىزىپ تۇرعان-دى. ونىمەن قوسا، قىتايدا قىتاي بيلىگىنە قارسى ادەبي اعىم پايدا بولىپ ونىڭ نەشە ون مىڭ وقىرمانى بار-دى. سوۆەت وداعىمەن اراداعى كىربەڭدىك كەسىرىنەن سوۆەتپەن بارىس-كەلىس توقتاپ شەكارا تارس جابىلدى. قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىسى توقتادى.

كەيىن، سوۆەت ىدىرادى، قىتاي بيلىگى ساياسي، ەكونميكالىق ءام الەۋمەتتىك جاڭا رەفورمالار جاساي باستادى. قىتاي بيلىگىنە ءىرى ساياسي تۇلعالار كەلە باستادى. ولار اشىق ءارى جانامالاي “قىتاي ۇلتشىلدىعىن” دارىپتەپ قىتايدى جاڭا الپاۋىت ەلگە اينالدىرۋدى كوزدەدى. سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى قىتايدىڭ باتىسى مەن تەرىستىك-باتىس شەكاراسى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرمەن تولىستى. قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى جاڭا داۋىرگە اياق باستى، قىتاي شەكارا تىڭ ماسەلەسىنە ءدوپ كەلدى، شەكارا اتتاعان ۇلتتاردىڭ (مىسالى، قازاق) ۇلتتىق ماسەلەسى پايدا بولدى. وسىنداي جاڭا وقيعالار ىشىندە قىتاي نازارىن ايرىقشا اۋدارعانى- قازاق ماسەلەسى. قىتايدىڭ 90- جىلدارداعى مەملەكەت باسشىلارى مەن شىڭجاڭ تىزگىنىن ۇستاعان قىتاي كادرلارى بۇل تاقىرىپقا وتە ايرىقشا ءمان بەرىپ، ۇنەمى باقىلاپ باسقارۋ جۇرگىزىپ وتىردى. قىتايدىڭ پانقازاقيزم نەمەسە ىرىقازاق ۇلتشىلدىعى اتاۋىن بەرۋى دە وسى كەزدە شىرقاۋ شىڭعا شىققان-دى. 90- جىلدارى ۇلتشىل قازاق زيالىلارىنىڭ جۇرەگى كۇپتى ەدى، ول كەزدە اكىمشىلىكتە، ساياساتتا، بارلىق سالالاردا قازاقتىڭ قاراسى كوپ ەدى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ەكى مىڭنان اساتىن، قازاقى ەلدى-مەكەندەر باسىم-دى. الدا جالدا ساياسي تولقۋ نەمەسە رەفەرەندۋم جاسالسا قازاقتار باسىم ءتۇسۋى ايدان انىق-تى. قازاقتار تولقىسا قىتايداعى ۇلتتىق مۇراتى ىشىندە قايناپ جۇرگەن باسقا ۇلتتاردىڭ دا تولقۋى بويبەرمەي ەلدە ۇلكەن بىلىق باستالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى، قىتاي ساياساتكەرلەرىنىڭ دە ۇرەيى وسىلار بولاتىن. 91-جىلدان سوڭ قىتاي بيلىگى “قازاق قاۋپى” ماسەلەسىمەن قايتا ابىگەرلەنە باستادى. شەكارا اشىلدى، بارىس-كەلىس ۇدەپ، ساۋدا جانداندى، ال قىتايدا ۇلتتىق كاپيتاليزم مەشەۋ، قاۋقارى سايابىر ەدى، سول سەبەپتى ىقپال-كۇشى ءالسىز بولدى. قازاقستان تۋرالى ساياسي تانىم ءالسىز بولدى، مامان-كادر تاپشى بولدى. وسى ولقىلىق ورنىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ءارى “قازاق قاۋپىن” السىرەتۋ ءۇشىن جاڭادان قازاقتانۋ، قازاقستانتانۋ، ورتا ازياتانۋ سالالارىنا جول اشىلدى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە قازاقستانتانۋ ماسەلەلەرى وتە كوپ كىتاپتار مەن عىلمي ماقالالارمەن تولىقتى. قازاق ءتىلى مەن ورىس تىلىنە ايرىقشا دەن قويىلا باستادى. قازاقستاندا دا قازاق جازۋشىلارى شىعىس تۇركىستان تاريxى مەن وسپان باتىر تۋرالى جالپى قىتاي قازاقتارى مەن قىتايدىڭ ءال-قۋاتى تۋرالى كىتاپتار مەن ماقالالار جارىق كورە باستادى. ەكى ەل قازاقتارىنىڭ مادەني، تۋىسقاندىق اۋىس-كۇيىسى جاڭا باعىتقا تۇسە باستادى.
2000- جىلداردان سوڭ ەكى ەل دە (قازاقستان-قىتاي) جاڭا نارىتىق جولعا تۇسە باستادى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك الەۋەت ارتتى. قىتايدا قازاقتاردىڭ قازاقستانعا سۇيەنگەن ۇلتتىق ورتا جانە شاعىن ساۋدا ونەركاسىبى دامي ءتۇستى. قازاقستان ازىق-تۇلىكتەرى مەن ۇلتتىق ونىمدەرى قىتاي بازارىن جاۋلاي باستادى; قازاقستان ءان-كۇيى مەن كوڭىلاشار تەاترلەرى قىتايدا وتە بەلسەندى قولداۋعا يە بولدى; تالاي ونەر جۇلدىزدارى مادەني ءام ۇلتتىق اۋىس-كۇىس جاسادى; قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ادەبي شىعارمالارى مەن شەتەل ادەبيەتى قازاقستان ارقىلى قىتايعا بۇرىن سوڭدى بولماعان عالامات جىلدامدۆقپەن تاراپ رۋxاني ىقپال جاسادى; كەرەك دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ ساپالى ازىق-تۇلىكتەرى بازاردى جاۋلاعان سوڭ قىتايدىڭ شاۋەشەك، قۇلجاداعى ۇن زاۆودى، سۋماي زاۆودى كۇيرەپ توقتاپ قالدى; قىتايداعى قازاق جاستارى “قازاقستان اكتسەنتىندە” سويلەۋدى، قازاقستان ونەر جۇلدىزدارى مەن اقىن-جازۋشىلارىنا ەلىكتەۋدى مودى نەمەسە مادەنيەت سانادى; قازاقستانعا وقۋعا اتتانۋشى جاستاردىڭ سانى وراسان زور مولايدى; قازاقستان بايراعىن اسىپ جۇرۋشىلەر كوبەيدى; قازاقستان تەلەارنالارى مەن سايت-پورتال، راديوسىن تىڭلاۋشىلار سانى جاڭا ورلەۋ داۋىرىنە اياق باستى; قىتاي الەۋمەتتىك جەلىلەرىندنە KZ دەپ قولدانۋشى قازاق جاستارىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسقان; وتباسىن، تىنىس-تىرشىلىك كەلەشەگىن قازاقستانمەن بايلانىستىراتىنداردىڭ سانى عالامات كوپ بولدى. قىتاي ۇلتشىلدارى، قىتاي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قازاقتارعا سەنىمى ازايىپ، بۇنىڭ الداعى ناتيجەسىنەن الاڭدادى… ويتكەنى، قازىردىڭ وزىندە ءۇش ءجۇز مىڭ قىتاي قازاعىنىڭ قولىندا قازاقستان ىقتيارحاتى بار. ال، نەشە ون مىڭ ۆيزا كەزەگىن الۋشىلار مەن نەشە ءجۇز مىڭ قازاقتىڭ پاسپورت جاساۋعا ءوتىنىش بەرۋىنىڭ ءوزى وڭاي سالماق ەمەس.

بۇگىنگى كۇندەرى قىتايدا قازاق xالقىنا بايلانىستى ارقانداي ساياسي تەرىس ناۋقاندار ءبىرى، قازاق قاۋپى ماسەلەسىن تۇبەگەيلى جويىپ بولدىرماۋ ماقساتىندا تۋىندايدى. ەكىنشىسى، قىتاي ۇلتشىل زيالىلارىنىڭ ساياسي بيلىكتە شىنداپ كىرىسە باستاعانىنىڭ ناقتى بەلگىسى رەتىندە بايقالادى. ارينە، قىتاي بۇگىن نەمەسە ەرتەڭ قازاق قاۋپى ماسەلەسىنەن ارىلايۆن دەپ تۇرعان جوق. بۇل الدا جالعاسىن تابا بەرەتىن قىتايدىڭ كوپ باس اۋىرۋىنىڭ ءبىرى عانا.

ەلدەس وردا تاڭعى 4:18