قىتايداعى ەكونوميكالىق كرەزيس
kerey.kz
قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تاريحى
ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ 138جىلى قىتاي ەلشىسى جاڭ تسيان باتىستا فەرعاناعا دەيىن كەلىپ قايتادى.بۇل كەزدە قىتايدىڭ حان يمپەرياسىمەن كوشپەندى عۇن يمپەرياسىنىڭ اراسىندا بىتپەس سوعىستار ەتەك العان بولاتىن.بۇل سوعىستا تەك قانا جەر تەريتوريا تالاسى عانا ەمەس ۇلكەن ەكونوميكالىق مۇددەلەردە جاتقانى انىق،ولاي دەيتىنىمىز ول زاماندا قىتاي حالقى نەگىزى ەگىنشىلىكپەن قوسىمشا توقىماشىلىق،ازداپ قولونەركاسىپپەن اينالىستى.باستى ءوندىرىس ءونىمى سانالاتىن فارفور مەن جىبەكتى ساتۋ ءۇشىن ۇلكەن بازار كەرەك ەدى.حان ۋدي پاتشانىڭ تۇسىنا دەيىنگى يمپەرياتورلار تۇسىنا دەيىن حالىقتان تەك1/30 سالىق جينالىپ تۇردىدا حالىقتىڭ ءال -اۋحاتى جاقساردى،بۇنى سول كەزدەگى دەرەكتەردە：«دالا مىڭعىرعان مالعا ،قامبالار استىققا تولىپ،قازىنا التىن،كۇمىس اقشالارعا تولىپ كەتتى،ءتىپتى سانىن الۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەدى»دەگەن دەرەكتەن كورۋگە بولادى.حان پاتشالىعى العاش قۇرىلعان كەزدەرى عۇنداردان ويسىراي جەڭىلىپ جىلىنا المان-سالىق تاپسىرىپ تۇراتىن بولعان ەدى.جاڭ ءتسياننىڭ اۋعانىستانعا دەيىن شارلاپ ودان وڭتۇستىكتە ينديا سياقتى حالقى كوپ ەلدىڭ بارلىعىن ءبىلىپ قايتۋى تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك.كەيىن عۇندار السىرەدى دە قىتايلار شىعىس تۇركىستاندى باسىپ الدى،وسىلايشا”جىبەك جولى”اشىلدى.
جىبەك جولىنىڭ قىتاي ەكونوميكاسىنداعى رولىنىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعاندىعىن قازىرشە انىق بىلمەيمىز،بىلەتىنىمىز تۇرىك قاعاناتى زامانىنداعى تۇرىكتەر مەن پارسىلار اراسىنداعى«جىبەك سوعىسى» عانا.15 عاسىرداعى ءجاڭا تەڭىز جولىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزى جويىلدى، 1644 جىلى مانجوۋلار قىتايدى باسىپ الىپ تسين يمپەرياسىن قۇردى.ساناقتارعا نەگىزدەلگەندە 1820 جىلى تسين يمپەرياسىنىڭ جالپى ءجىو سى 228ميلليارد600 ميلليون دوللارعا جەتىپ دۇنيە ەكونوميكاسىنىڭ 32.9% ءىن ۇستادى.الايدا بۇل ءداۋىر ەۋروپانىڭ جاپپاي ورلەۋ كەزەڭىنە ءدۇپ كەلدى دە الىپ تسين يمپەرياسىنىڭ ەكونوميكاسى ارتتا قالا باستادى،1840جىلى ۇلى بريتانيا مەن بولعان سوعىستا جەڭىلگەن تسين يمپەرياسى تەڭسىز شارتتارعا قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى.دەگەنمەن تسين يمپەرياسى باتىس ەلدەرىنىڭ جارتىلاي وتارىنا اينالسادا تسين ەلىنە باتىستىڭ تەحنيكاسى،قارجىسى كىرە باستادىدا بىرتىندەپ وسىزاماندانعان زاۆودتار سالىنا باستادى.1912 جىلعى رەۆوليۋتسيا تۋىلىپ قىتايلار تسين مانجوۋلاردان دەربەستىك الدى.1949 جىلى قىتاي كومپارتياسى كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري جانە قارجىلاي كومەگىنىڭ ارقاسىندا بيلىككە جەتتى.قىتاي ەكونوميسى ءسۇن حۇي ءبيننىڭ ايتۋىنشا:كەڭەس وداعى قىتايعا 24 ميلليارد دوللار قارىز بەردى،بۇل اقشتىڭ باتىس ەۋروپاعا «مارشالل جوسپارى»بويىنشا قارجىلىق كومەگىمەن ۇقساس بولدى دەيدى.تەك قارجىلاي كومەكپەن عانا شەكتەلمەي ون مىڭداعان عالىم،ينجەنەر،تەحنيكتەرىن جىبەردى،كوپتەگەن تەحنيكالاردىكىرگىزدى،ولار قىتايلارعا كوپتەگەن ماماندار جەتىستىرىپ بەردى،كوپتەگەن قىتاي ستۋدەنتتەرى كەڭەس وداعىندا ءبىلىم الدى.وسىلايشا قىتايدا كەن اشۋ،مۇناي الاپتارىن اشۋ، بولات-تەمىر قورىتۋ،تراكتور-اۆتوموبيل جاساۋ،ستانوك جاساۋ جاپپاي قولعا الىنىپ يندۋستريالاندىرۋ جاپپاي جۇرگىزىلدى،بۇل قازىرگى قىتايدىڭ يندۋستريا سالاسىنا ايتارلىقتاي نەگىز قالاپ بەردى. 1964 جىلى قىتايدا اتوم بومبىسى ءساتتى جارىلدى،جاساندى جەر سەرىگى،باسقارىلمالى بومبى زەرتتەپ جاسالىندى.1960 جىلدارى قىتاي مەن كەڭەس وداعى قاتىناسى ۋشىقتىدا كەڭەس وداعا بارلىق ماماندارىن قايتارىپ اكەتتى،قىتايداى كوپتەگەن ەندى قۇرىلىپ جاتقان كاسىپ ورىندار جول ورتادا توقتاپ قالدىدا，قۇرىلىستار اياقسىز قالدى.سونىمەن قاتار كەڭەس وداعى قىتايدان قارىزىن قايتارۋدى تالاپ ەتتى.قىتاي ۇكىمەتى استىق جانە كەن ونىمدەرى ارقىلى قارىزدى قايتاردى،التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنداعى ۋران كەنى تۇتاس قارىزدىڭ 66% ىن قايتارعان ەكەن.وسى داۋىردەگى قىتايدىڭ مەملەكەت باسشىسى بولعان ماو تسزەدۋن ەكونوميكادان ساۋاتسىز ادام بولدىدا 3 جىلدا ۇلى بريتانيانى قۋىپ جەتۋ كەرەك دەگەن ۇراندى كوتەردى.ول باستاماشىلىق ەتكەن«زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» قوزعالىسى ساتسىزدىككە ۇشىراپ سونىڭ كەسىرىنەن 43 ميلليون ادام اشتان قىرىلدى.
ماۋ قاتەلىگىن تانىعانى بىلاي تۇرسىن «مادەني رەۆوليۋتسيا»نى جۇرگىزىپ قىتاي ەكونوميكاسىن كۇيرەۋگە بەتالدىردى،زاۆودداردا جۇمىس توقتاپ ،مەكتەپتەردە وقۋ توقتادى،زيالىلار،بەدەلدى ادامدار اياماي جازالاندى،ساناققا قاراعاندا وسى ون جىلدىق بىلىقپالىقتا 20ميلليون ادام ولگەن،تىكەلەي ەكونوميكالىق زيان 500 ميلليارد دوللاردان اسقان.
باتىس ەلدەرى نە ءۇشىن قىتايدى دۇنيەنىڭ زاۆودىنا اينالدىردى؟
1970 جىلدارى اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىندە اۋىر ەكولوگيالىق داعدارىس جارىققا شىقتى،ونەركاسىپتىڭ سالدارىنان سۋ مەن اۋا لاستاندى،ونەركاسىپتىك قالدىقتار ءۇيىلىپ قالدى.كوپتەگەن ادامدار ەرەۋىلگە شىقتى،1970جىلى 4 ايدىڭ 22 كۇنى سان مىڭداعان ادامدار ەرەۋىلگە شىقتى،وسى كۇن كەيىە”جەر شارى كۇنى” دەپ بەلگىلەندى.مىنا سۋرەتتەرگە قاراڭىز:
1970 جىلدارداعى حولمىس جولىنداعى قوقىسىقتاردى ورتەۋ پەشىنەن شىققان ءتۇتىن.
1972 جىلعى جەلتوقسان، لۋيزيانا، Exxon مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى، تاستالعان مۇناي تانكەرى تاۋعا اينالدى
اريزون امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى ەڭ ءىرى مىس كەن ورنى بولىپ تابىلادى، ول ەلدەگى مىس ءوندىرىسىنىڭ 60% -ىن قۇرايدى، سونىمەن قاتار، اريزيا قۇراما شتاتتارداعى ءتورت ءىرى ماقتا وندىرەتىن وڭىرلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ال ەلدە 47-تەن اسا ماقتا ماقتا وندىرەدى. بۇل 1972 جىلى اريزوناداعى Pike Coal كومپانياسى
Phoenix (Phoenix) 1881 جىلدىڭ 25 اقپانىندا فەنيكس ناۆاحو تىلىندە حووسدونى دەپ اتالاتىن قالا بولعان. 1972 جىلى فەنيكس 153 كۇن بويى جاڭبىر جاۋمادى.
1972 ناۋرىز، قايىقتا «لۋيزيانا سۇلۋلىعى»، ۇيلەنۋ تۇتىنىندە تۇمان.
ماۋسىم 1973, ۇلتتىق سۋ ساپاسى زەرتحاناسى، بالىقتىڭ ەلەۋلى دەفورماتسياسى، سۋدا مەتيلمەركۋريامەن لاستانعان.
1974 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ۇيرەك قىشقىلمەن جانە مايمەن لاستانعان توعاندا ءولدى. توعانعا جاقىنداعان جانۋارلار قيىن ساتتەن قۇتىلۋعا تىرىسادى. سودان بەرى، توعان EPA باقىلاۋىمەن تازارتىلدى.
1973 جىلى باتىس ۆيرگينيادا اتموسفەراعا لاستاۋشى زاتتار شىعارىندىلارى وتە اۋىر بولدى
?جىلعى لوندون
1967 جىلعى 21 قاراشادا اق ءۇيدىڭ شىعىس قاناتى، پرەزيدەنت ليندون دجونسون، 1967 جىلى «تازا اۋا ا» زاڭىن شىعاردى.
بۇل سۋرەتتەر سول تۇستا تارتىلعان سۋرەتتەردىڭ ىشىندەگى ءبىر ۇزىك قانا.
كەلەسى كەزەكتە ەكولوگيالىق داعدارىستان قۇتىلۋدىڭ جولى وسى لاستانۋدى تۋدىرۋشى زاۆودتاردى دامۋشى ەلدەرگە كوشىرۋ بولىپ تابىلدى،بۇندا ايتا كەتەرلىگى:ەۋروپا مەن اقش تا زاۆود نەمەسە كومپانيانىڭ باس ءىشتابى بولا بەرەدى،بىراق وندا تەك جوبالاۋ مەن باسشىلىق،فينانىستىق قۇرىلىمى بولادى دا،زاۆودتار شەتەلدە بولادى.وسىلايشا ولاردىڭ كوزى حالقى كوپ بازارى كەڭ،ەڭبەككۇشى ارزان ،شيكزات بايلىعى مول قىتايعا ءتۇستى.؟جىلى دەن سياوپين رەفورما جاساپ شەتەلگە ەسىكتى ايقارا اشتى.سودان باستاپ باتىس ەلدەرىنىڭ قارجىسى قىتايعا قاراي قۇيىلدى دا قىتاي ەكونوميكاسى گۇلدەنە باستادى.ءزاۋلىم عيمراتتار بوي كوتەرىپ،زاۆودتتار كوبەيدى.ءجىونىڭ ءوسۋ قارقىنى كوپ جىلدار بويى 10% تەن تۇسپەدى.
وسىلايشا 2016 جىلى ءجىوسى 11,199,145تريلليون بولىپ اقش تان كەيىنگى ورىندا،ال جالپى ءوندىرۋ قۋاتى بويىنشا 21,417,150 تريلليون دوللارعا جەتىپ دۇنيەدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر.نە سەبەپتى ەكى ءتۇرلى ءجىو-ءنىڭ رەيتينگىندە پارىق بار؟
سەبەبى:قىتاي قازىر دۇنيەنىڭ زاۆودىنا اينالىپ دۇنيەنىڭ ۇشتەن ءبىر ءونىمىن وندىرۋدە،ال ونداعا ءوندىرىستىڭ جارىمىنا جۋىعى باتىس ەلدەرى قارجى قوسقان،تەحنيكا ەنگىزگەن زاۆودتار مەن كاسىپورىندار،سوندىقتان 21تريلليوننىڭ 10تريلليونى باتىس كومپانيالارىنىڭ قالتاسىنا تۇسەدى دە قىتايدىڭ وزىندە تەك11تريلليونى قالادى.دەمەك قىتايدىڭ جارىم ەكونوميكاسى شەتەلگە تاۋەلدى دەپ ايتۋعادا بولادى.كوپتەگەن شەتەل ماركالارى قىتايدا وندىرىلەدى،دەسەدە تابىستىڭ ءبىر ءبولىمىن ماركا يەسى الادى.وسىلايشا ەۋروپا مەن اقش تا قىزىمەت وتەۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ سالىستىرماسى جوعارى،ايتالىق 2015جىلى:اقش تا79.7%،فراتسيادا79.8%،ۇلىبريتانيادا78.3%،گەرمانيادا71.1%،جاپونيادا71.4%،ال قىتايدا 52.9%.ال كەرىسىنشە قىتايدا يندۋستريا سالاسىنداعىلاردىڭ سالىستىرياسى 40.1%. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ 70%ىنە جۋىعى وسى وندىرىستەن كىرەدى.
قىتايدا ەكونوميكالىق داعدارىس باستالدى ما؟
قىتايدا الدە قاشان ەكونوميكالىق داعدارىس باستالىپ كەتتى دەيدى ساراپشىلار،بۇلار قىتايدىڭ وزىندە ەمەس شەتەلدەردە تۇراتىن قىتاي وقىمىستىلارى.گونكونگ قىتاي ءتىل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميسى لاڭ شيان پيڭ : قىتاي ەكونوميكاسى قۇددى كەڭەس وداعىنىڭ ەكونوميكاسى سياقتى.كەڭەس وداعى مۇناي،گاز ساتۋ ارقىلى كۇن كورگەن ەدى،ودان تۇسكەن اقشانىڭ ء70%ىن اسكەري قارۋ-جاراق جاساۋعا جۇمساعان،اقش ساۋدي ارابيا ارقىلى مۇنايدىڭ ءوندىرىلۋىن ارتتىرىپ سول ارقىلى مۇنايدىڭ باعاسىن جاپپاي قۇلدىراتتى،ەۋروپا ەلدەرى ارابيا مۇنايىمەن گازىن تۇتىندى دا كەڭەس وداعىنىڭ جولى كەسىلدى.وسى ارقىلى كىرىسى مۇنايمەن گازعا قاراعان كەڭەس وداعىنىڭ ەكونوميكاسى كۇيرەدى،كەڭەس وداعىدا ىدىرادى.سوعان ۇقساس قىتايدىڭدا 70% كىرىسى تۇرعىن ۇيلەر سالۋ،جول سالۋ،تەمىر جول سالۋ سالالارىنا جۇمسالۋدا،ال 70% كىرىس ءوندىرىس كاسىپورىندارىنىڭ كىرىسىنە سۇيەنەدى،ەگەر اقش پەن ەۋىروپا قىتاي توۋارلارىنا ءتيىم سالار بولسا قىتاي ەكونوميكاسى دا كەڭەس وداعى ەكونوميكاسىنىڭ كەبىن كيەدى دەيدى.
ەكونوميس شين ۋي پين “قىتاي داعدارىسى” ،”:جاپپاي بوسۋ”اتتى كىتاپتار جازىپ جاريالادى.اقش،تايۆان داعى قىتاي ەكونوميستەرى مەن ساراپشىلارىدا بۇل ماسەلەنى ءجيى ايتاتىن بولدى،اسىرەسە تاياۋ ۋاقىتتاردى.ونىڭ نەگىزىدە جوق ەمەس،2017جىلى قىتاي حالىق بانكى “بانكتىڭ جان تامىرىن نىعايتۋ” ساياساتى ارقىلى دەپوزيتتىك التىنعا باعالانۋىن ارتتىردى،بۇل ءار ءبىر ساۋدا بانكتەرى اناعۇرلىم كوپ اقشانى ورتالىق بانككە ساقتايتىن بولادى،وسىلايشا كاسىپورىنداردىڭ اقشاسى ازاياتىن بولادى.
سۋر.شين ۋەي پيننىڭ”قىتاي كرەزيسى”اتتى ەكى كىتابى
شەتەل كاپيتالىنىڭ سىرتقا كەتۋى
قازىرگى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋى شەتەل كاپيتالىنىڭ مولداپ كىرىۋىمەن تىكە بايلانىستى ەكەنىن ايىتتىق،ال ەل ەكونوميكاسىنىڭ قوماقتى بولىگىن قۇراپ تۇرعان شەتەل كاپيتالى سىرتقا كەتسە نە بولماق؟
قىتايدا قازىر ەڭبەككۇش بۇرىنعىدان الدە قايدا قىمباتتادى،ال ينديا، شىعىس وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە بۇدان الدە قايدا ارزان،سول سەبەپتى كوپتەگەن شەتەل كومپانيالارى سول ەلدەرگە كوشۋدە،سونىڭ سالدارىنان قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋ قارقىنى جىل سايىن باياۋلاۋعا بەتالدى.مىنا كەستەدە قىتاي ءجىو سىنىڭ ءار جىلداعى ءوسۋ قارقىنى كورسەتىلگەن:
| 2006 | 12.7% |
| 2007 | 14.2% |
| 2008 | 9.6% |
| 2009 | 9.2% |
| 2010 | 10.6% |
| 2011 | 9.5% |
| 2012 | 7.7% |
| 2013 | 7.7% |
| 2014 | 7.3% |
| 2015 | 6.9% |
| 2016 | 6.7% |
قىتاي ەكونوميكاسى جىل سايىن باياۋلاسا كەرىسىنشە ينديا ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋ قارقىنى جىل سايىن تەزدەۋدە! دەمەك تاياۋ نو-ونبەس جىلدا ينديانىڭ جالپى ءجىو سى قىتايدى باسىپ وزۋى مۇمكىن!ونسىزدا ينديادا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ىقپالى كۇشتى،تىلدىك كەدەرگى جوق، وعان قوسا دارىندىلاردىڭ مولدىعى مەن تەحنيكاسىنىڭ وزىقتىعى سياقتى ارتىقشىلىقتارى تاعى بار.
2017جىلدىڭ سوڭى مەن 2018جىلدىڭ باسىندا قىتايدان فرانتسيانىڭ Carrefour كومپانياسى، اقش تىڭ ايگىلى الما سەرىكتىگى شەگىنىپ شىقتى.شىن جىندەگى تاي ۋان كومپانيالارىدا شەگىنۋدە، جاپونيانىڭ Nitto Denko ەلەكتروندىق اسپاپتاردى ءوندىرۋ كومپانياسى 2018.01.08 سۋچجوۋ قالاسىنان بۇكىلدەي شەگىنىپ شىقتى، 5500ادام جۇمىسسىز قالدى،وسى كومپانيانىڭ سۋچجوۋ، پەكين، شانحاي، سيامەن، گونكونگ، شەنچجەن قالالارىندا بولىمشەلەرى بولعان.سۋچجوۋ قالاسىندا بۇكىل دۇنيەنىڭ توپ 500 كومپانياسى جينالعان بولاتىن.Nike, Wal-Mart, Zixing Seagate, Adidas جانە Puguang, Philips, United,نوكيا قاتارلى ءىرى كاسىپورىنداردىڭ زاۆودتارى شەگىنىپ كەتتى.2017 امەريكاندىق قاتتى ديسكى ءوندىرۋ كومپانيانى شەگىندى دە2000 نان ارتىق ادام جۇمىسسىز قالدى. 2017 McDonald’s تيجارات ۇقىعىن Tencent كومپانياسىنا 161ميلليون قىتاي يۋانىنا ساتىپ شەگىنىپ كەتتى. شىلدە 2017 Foxconn كومپانياسى شەگىندى،ونىڭ قوسقان ينۆەستيتسيال 10 ميلليارد دوللارعا جەتكەن بولاتىن. سونىڭ كەسىرىنەن 13000 نان اسا ادام جۇمىسىنان ايىرىلدى. 2018جىلدىڭ اياعىندا Nikon كومپانياسىدا شەگىندى.2016 جىلى Wal-Mart سۋپەرماركەتىنىڭ ءىرى قالالارداعا ونداعان بولىمشەلەرى ىركەس-تىركەس جابىلدى. جاپونيانىڭ نازىك تەحيكالاردى وندىرەتىن جيان مي كومپانياسى شىعىس وڭتۇستىك ازياعا كوشتى،تەك وسى كوشتىڭ كەسىرىنەن 5000 نان اسا ادام جۇمىسسىز قالدى.
لانگفان سيتي، حەبەي پروۆينتسياسى جۇمىسسىز جۇمىسشىلار
باتىس ەلدەرىنىڭ كەدەرگىسى
قازىرگى تاڭدا الەم ەكونوميكاسىنىڭ 60%كە جۋىعى باتىس ەلدەرىنە تاۋەلدى ەكەنى بەلگىلى،وسى ەلدەر قىتاي توۆارلارىنىڭ باستى بازارى سانالادى.ەگەردە وسى ەلدەر قىتاي توۆارلارىنان باس تارتسا وندا قىتاي ەكونوميكاسىنا وڭالماس اۋىر سوققى بولىپ تيەرى انىق. ەكونوميس شيا يە لياڭنىڭ ايتۋىنشا:2017جىلى باتىس ەلدەرى قىتايعا قارسى ساۋدا سوعىسىن اشۋدى باستادى،ولار قىتايدىڭ نارىقتىق ەكونوميكاداعى ورىنىن مويىنداۋدان باس تارتتى.بۇعان 2001جىلى قىتاي دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەننەن بەرى شارتتاردى تولىق ورىنداماۋى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون.2017جىلى اقش دوللارى قۇنداندى،قىتاي يۋانىنا شاققاندا 1:6.9عا جەتتى،دوللاردىڭ قۇندانۋى قىرۋار دوللاردى اقش ىنا قايتارىپ اكەلەدى.ول عانا ەمەس قىتاي توۆارلارىنىڭ نارىقتاعى باسەكەلەستىك قۋاتى دا كۇن ساناپ تومەندەۋدە!
دانيەل كاسپاري:قىتايدا نارىقتىق ەكونوميكا جوق،ولاردىكى قاعيداعا سيمايدى،تەك جوسپارلى ەكونوميكا دەپ قانا ايتۋعا تاتيدى ، دەپ قاداپ ايتتى.
مىسالى قىتايدىڭ ىشكى بازارى ابدەن قانىعىپ كەتكەن،تەك شەتەلدەرگە تولاسسىز ەكسپورتتاعاندا عانا ەكونوميكا تۇراقتى بولادى.ايتالىق،قىتايدىڭ بولات-تەمىر ونىمدەرى ءوزىن قامداۋدان اسىپ قالاتىندىقتان شەتەلگە شىعارۋعا تۋرا كەلەدى،ۇلى بريتانيانىڭ بولات-تەمىر بازارىنىڭ 41% ءىن قىتايدان كىرگەن بولات-تەمىرلەر يەلەپ العان،بۇل ۇلىبريتانيانىڭ بولات-تەمىر وندىرىسىنە حاۋىپ توندىرۋدە!وسى سەبەپتى باتىس ەلدەرى 2017جىلدان باستاپ قىتاي توۆارلارىنان الىناتىن كەدەن باجىنى جوعارىلاتپاق.بۇل ءار ەكى جاق ۇشىندە ءتيىمسىز بولعانىمەن باتىس ەلدەرى ءوز ەلىندەگى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ءۇشىن ىستەپ وتىرمىز دەپ جاۋاپ بەرۋدە.
2017-جىلدىڭ باسىندا اقش پرەزيدەنتى دونالد.ترامب :مەن ولارعا(قىتايلارعا) قاتاڭ ەسكەرتەمىن،ولار قاعيداعا بويسۇنۋدى باستاۋى كەرەك،قازىردىڭ وزىندە قاعيداعا بويسۇنباي وتىر،ەگەردە قاعيداعا بويسۇنۋدى باستاماسا ولاردىڭ ۋاليۋتالارى ءبىزدىڭ ۋاليۋتالارىمىزدى دەۆەليۋاتسياعا ۇشىراتادى. تەك قىتاي عانا ەمەس،الايدا قىتاي ەڭ اۋىر قايشىلىق جاساۋشى،ەندى ولار بۇلاي ىستەۋىن توقتاتۋلارى كەرەك،ەگەر كونبەسە ءبىز ءتىپتى دە زور كۇشپەن ولارعا سوققى بەرەتىن بولامىز دەپ قاتتى ايىتتى.
اقش تا ءجاڭا تەحنولوگيالاردىڭ تاپقىرلانۋى جۇمىس ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدا،ءارى قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن زالالى دا از.قىتايدا التى ادام اتقاراتىن جۇمىستى اقش تا جالعىز ادام اتقارا الادى،دەمەك قازىر اقش تاعى ەڭبەككۇش قۇنى قىتايدان ارزاندادى،بۇلدا اقش كومپانيالارىنىڭ قايتادان ءوز ەلىنە ورالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى.2018 جىلدىڭ باسىندا اقش تىڭ مۇناي ءوندىرىسى ساۋدي ارابيادان اسىپ ءتۇسۋى مەن جارنا بازارىنىڭ ورلەۋى،ءجىو ءوسىمىنىڭ ارتۋى اقشتىڭ ەندىگارى قىتايدى تايراڭداتقىسى كەلمەگەندىگىنىڭ كورنىسى.اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ قىتايدى ەكونوميكالىق جاقتان شەكتەۋىنىڭ جانە ءبىر سەبەبى قىتايدىڭ بولاشاقتا اقش تى باسىپ وزىپ ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق ەلگە اينالۋىنىڭ دا الدىن الۋ بوۋى مۇمكىن.
موكاتو قىتاي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە قىتاي كەيبىر ەۋروپا ەلدەرىنە ءسىڭىپ كىرە باستاعان، ايتالىق: ماجارىستان ،گرەكيا سياقتى ەلدەرگە ينۆەستيتسيا سالا باستاعان.2017 جىلى پاكيستان،نەپال،اۆستراليا سياقتى ەلدەر قىتاي ينۆەستيتسيالارىنان باس تارتقان.
شىعار جول: ءبىر بەلدەۋ،ءبىر جول ستراتەگياسى
قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ەندىگى شىعار جولى توۆارلارىن باتىس ەلدەرىنە عانا شىعارۋ ەمەس سونىمەن قوسا شىعىس وڭتۇستىك ازيا،وڭتۇستىك ازيا،ورتا ازيا،باتىس ازياعا ەكسپورتتاۋ،ونسىزدا وتپەي باسىلىپ جاتقان توۆارلارىدا بارشىلىق.دەمەك كونە جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتۋ.بۇل ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتى كورشىلەس شاعىن ەلدەرگە قارجى قوسىپ، جول سالىپ، كاسىپورىندارىن سوندا كوشىرمەك.كاسىپورىنداردى كوشىرۋدەگى ماقسات ادام سەنگىسىز دارەجەدە لاستانعان قىتاي ەكولوگياسىنا تۇسكەن قىسىمدى ازايتۋ بولىپ تابىلماق.دەسەدە باتىس ەلدەرى بۇعان وڭ قاباق تانىتپاي وتىر.
شيا يە لياڭ: قىتايدىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى رايوندارىن ايىتپاعاندا كوپتەگەن ولكەلەرى دامىماعان،ۇكىمەت قارجىنى شەتەلگە شاشقانشا وسى ولكەلەردى نەگە كوتەرمەيدى؟ ونسىزدا ءجۇز ميللينوداعان كەدەي قالىققا جۇمىس كەرەك،بۇل اتاققۇمارلىق نە ساتقىندىق دەپ جازعىردى.
ۇلى بريتانيا ۇكىمەتىمەن فرانتسيا ۇكىمەتى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول » جوباسىنا قاتىنىسۋدان باس تارتتى.2017 جىلى 5 ايدا قىتاي استاناسىندا وتكەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول » جينالىسىنان كەيىن تەك نەپال، پاكيستان، ميانمار قاتارلى ەلدەر عانا قىزعىندىلىق تانىتۋدان تىس باتىستىڭ بەلدى ەكونوميكالىق ءىرى ەلدەرىنىڭ بىرەۋىدە ىقىلاس تانىتا قويمادى. بۇعان ەڭ نەگىزگى سەبەپ : قىتاي كومپارتياسىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن تۋىنداعان.
ال قىتاي ينۆەستيتسيا سالعان ەلدەردىڭ كوبى دامىماعان، ساياسيى تۇراقسىز، قوعامى ورنىقسىز ەلدەر بولدى دا سالعان ينۆەستيتسيانىڭ 90% سەلگە كەتكەن.
پاكيستاندا قىتاي «قىتاي-پاكيستان ەكونوميكالىق كوريدورى » جوباسى بويىنشا 45.9ميلليارد دوللار اقشا سالعان،ول ەنەرگيا، جول سالۋ، جوعارى جىلدامدىقتى تەمىرجول قاتارلى سالالار بولاتىن. الايدا لاڭكەستەردىڭ ۆاگونداردى جارىپ جىبەرۋى، تاعىدا باسقا سەبەپتەردەن بۇل جوبا 2017.12.12 اياقسىز قالدى.
2017.11.14.يندونەزياداعى جوعارى جىلدامدىقتى تەمىرجول قۇرلىسىدا ورتا جولدان توقتاپ قالدى، بۇعان ساياسي قارسىلىقتار مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارسىلىعى سەبەپ بولعان. جارتى جىل وتسەدە ەشقانداي ءبىر جوعارى جىلدامدىقتى تەمىرجولدىڭ ءىزى بايقالماعان. لاۋوستادا ءدال وسى جاعىداي، لاۋوستى باسىپ-تايلاند، مالايزيا،سينگاپۋرعا تۇتاساتىن جوعارى جىلدامدىقتى تەمىرجول جوباسى دا ىسكە اسپادى، وعان سالىناتىن قارجى كولەمى لاۋوستىڭ جىلدىق ءجىوسىنىڭ جارىمىنان اسىپ كەتكەن،لاۋوس تۇرعىندارى ونداي قىمباتقا سالىنعان جولدا جۇرەتىن پويەزگە وتىرمايدى، قالتاسى دا كوتەرمەيتىنى انىق. ميانماردا سالىنباق بولعان سۋ ەلەكتر ستانتسياسىدا جەرلىك حالىقتىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ اياقسىز قالدى. قازاقستانداعى قۇرماق بولعان ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جارىمى ءالى قاڭىراپ تۇر، 2017.12.12 قازاقستاننان ەۋروپاعا وتەتىن توۋارلاردىڭ كەشەۋىلدەۋى ايىرىقشا نازار اۋداردى. بۇعان باستى كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان رەسەي دەپ قارايدى قىتاي ساراپشىلارى، ۇيىتكەنى قىتايدىڭ ورتا ازياداعى ەكونوميكالىق ىقپالى بارعان سايىن ارتۋدا، جىلى قازاقستانعا قىتاي ميلليارد دوللاردان ارتىق ينۆەستيتسيا سالعان، ال وزبەكستانعا ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا سالعان، دەسەدە «قىتاي-قىرعىز-وزبەك تەمىر جول جوباسى» الدا قايتا قارالۋى مۇمكىن.
وسىلايشا قىتايدىڭ شىعار جول ىزدەگەن قيالى مەن سي ءتسزينپيننىڭ ارام نيەتى كوبىككە اينالىپ جوق بولدى.
جىلجىمايتىن مۇلىك كوپىرشىگى
2001 جىلدان بەرى قىتايدا جىلجىمايتىن مۇلىككە قۇيىلعان قارجى 36,898 ملرد يۋان عا جەتىپ جالپى قوعامدىق ينۆەتسيانىڭ 16,9% نە جەتكەن، 2004 جىلى 14,480,7 ملرد. يۋانعا تەڭ بولىپ 24.7% كە جەتكەن. وسىلايشا جىلجىمايتىن مۇلىك قىتاي ەەونوميكاسىن العا سۇيرەيتىن پاراۆوزعا اينالعان، قازىرگى كۇندە حالىقتىڭ 70% مۇلكى جىلجىمايتىن مۇلىك بولىپ قالعان،2007جىلى ءۇي باعاسى اسپانعا شىقتىدا تاريحتاعى ەڭ جوعارعى رەكوردتى ءجاراتتى،ءبىر قىزىعى وسى جىلى قىتاي ءجىو سىنىڭ وسىمىدە ەڭ جوعارعى كورسەتكىشتى كورسەتتى (14.2%). وسىلايشا قاراپايىم حالىقتىڭ نەشە ون جىل جيناعان اقشاسىن ءۇي باعاسىن كوتەرۋ ارقىلى سىپىرىپ الدى.جاقىنعى جىلدارى ءىرى جالالاردا 100 كۆادرات ءۇيدىڭ باعاسى ء(ىرى قالالاردا بۇنداي ۇيلەردىڭ باعاسى 10-30ميلليون يۋان) ۇقساس ۋاقىتتاعى باعاسىنان تىس جىلىنا 100 مىڭ يۋان كەيدە ءتىپتى 300 يۋن عا دەيىن وسەتىن بولدى.ال ەڭ ءىرى قالالاردا ميلليون يۋان عا دەيىن كوتەرىلگەن كەزدەرى بولدى.قىتاي كومپارتياسىنىڭ قازىناسىنا قىرۋار يۋان جينالىپ قالعاندىقتان ،ول اقشالاردىڭ كوبى وسى سالاعا قۇيىلعان.مەملەكەت بانكتەر ارقىلى جىلجىمايتىن مۇلىك قارجىنى اياماي قوسۋدا،وسىلايشا جىلجىمايتىن مۇلىك كوپىرشىگى ۇلعايا تۇسۋدەبكەيبىر مامانداردىڭ ايتۋىنشا بۇنىڭ قاتەرىن بولجاۋ وتە قيىن ءتىپتى 1991جىلعى جاپونيانىڭ، 1997 جىلعى گونكونگتەگى جىلجىمايتىن مۇلىك كوپىرشىگىنىڭ جارىلۋىناندا اۋىر بولۋى مۇمكىن دەيدى.
2018.02.09 ەكونوميس ليۋ ءيىڭ ءشان (قىتاي قوعامدىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ ليدەرى) ءنىڭ ايتۋىنشا:قازىر قىتايدا جارنا بازارى قۇلدىراۋدا، جىلجىمايتىن مۇلىك كوپىرشىگى جارىلۋدىڭ الدىندا تۇر،ەگەردە جارىلاتىن بولسا فينانىس بازارى كۇيرەيدىدە،قىرۋار ادامدار جۇمىسسىز قالماق، كاسىپورىنداردا قۇلدىراپ تابيعي رەسۋرىستار ازايۋدا، ونىڭ كوبىن سىرتتان يمپورتتاپ وتىر ،سىرتقى قوردا ازايدى،ەندى ازىق-تۇلىك جەتىسپەيتىن بولسا ودان تۋىندايتىن قوعامدىق داعدارىستى بولجاۋ وتە قيىن.
2017 جىلعى جۇمباق
2018جىلى قىتاي پرەمەر ءمينسترى لي كى تسيان 2017 جىل ءجىو ؟يۋانعا جەتتى،ءوسۋ قارقىنى 6.9%بولدى دەپ مالىمدەدى،بۇل شەتەلدەگى قىتاي ماماندارىنىڭ جاپپاي نازارىن اۋداردى،بارلىعىدا بۇعان سەنبەيتىندىكتەرىن ايىتتى.تەك ولار عانا ەمەس وزگە ەل ساراپشىلارىدا كۇمانمەن قاراۋدا.شەتەل كاپيتالى شەگىنىپ،باتىس ەلدەرى جاپپاي قىتاي توۆارلارىنا توسقاۋىل قويىپ جاتقاندا،ونىمدەرى وتپەگەن زاۆودتار بانكروتقا ۇشىراپ جابىلىپ حالىق جاپپاي جۇمىسسىز قالىپ جاتقان جاعىدايدا بۇنداي ەكونوميكالىق ارتۋدىڭ بولۋى راسىندا مۇمكىن ەمەس.2017 جىلى قىتايدا ساياسي جۇيەدە كۇرىت وزگەرىستەردىڭ بولۋىدا ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنان دەپ بولجاۋعا بولار ەدى.اقشالىلاردىڭ جاپپاي شەتكە قاشۋىنان قىرۋار اقشا شەتەلگە اعىلدى،ونى توسۋ ءۇشىن جىلىنا شەتەلگە ءار ادام 100مىڭ يۋاننان ارتىق اقشا شىعارۋعا بولمايدى دەگەن بەلگىلەمە شىعاردى،قىتايداعى اتاقتى قورا -ءجاي شنوجارى،نومەرى ءبىرىنشى ميللياردەر ءۋانجيانليننىڭ شەتكە شىعۋ ۇقىعىنان ماقۇرىم ەتىلىۋى بۇنىڭ تەك ءبىر مىسالى عانا.
ال وتىرىك ساناق قايدان شىقتى؟ ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا بۇل ساياسي جۇيەنىڭ قاتاڭداۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن ولكە باسشىلارى شي جين پيڭنەن قورقىپ جالعان مالىمەت بەرگەننىڭ ناتيجەسى دەپ قارايدى.مىسالى: ىشكى مۇڭعۇل،تيان جين،لياۋ نيڭ ولكەلەرىنىڭ باسشىلارى جالعان مالىمەت بەرگەندىكتەرىن اشىق مويىنداعان.
2017 جىلدىڭ سوڭىندا قىتاي ۇكىمەتى حالىققا قىرۋار مولشەردە زايۋم تاراتتى،قۇنى 400 ميلليارد دوللاردان استى،كەي ساراپشىلار بۇل وتە قاتەرلى ارەكەت دەپ قاراۋدا.
بۇگىنگى تاڭداعى قىتاي ساياساتىنىڭ كۇرت قۇبىلۋى،قاتاڭ توتاريتارلىق جۇيەنى ورناتىپ حالىقتى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋى،اسىرەسە شەكاراداعى از ۇلت رايوندارىنا قاراتا ايانىشتى ءجانىشتاۋ ،ۇلتتى جويۋ ساياساتىن قولدانۋىنىڭ استارىندا الدا كەلە جاتقان ەكونوميكالىق داعدارىسقا دايىندالۋ بولسا كەرەك،ىشكى قىتايدا 2017 جىلى وتىزدان ارتىق ەرەۋىل مەن قاقتىعىس بولعان،ەندى قىتايدا سىرتقى دۇنيەدەن بولەكتەنۋ بولۋىدا مۇمكىن،ينتەرنەت جەلىلەرىن قاتاڭ باقىلاۋدىڭ قولعا الىنۋى،شەتەلگە شىعۋدى قاتاڭ شەكتەۋى تەگىننەن -تەگىن بولماسا كەرەك.بارىنە دە الدا ۋاقىت جاۋاپ بەرەدى دەيمىز.
ماڭگىلىك يمپەريا جوق دەمەكشى،ماڭگىلىك ورنىقتى گۇلدەنۋدە بولا بەرمەيدى،قازىرگى قىتاي قۇددى كەزىندەگى كەڭەس وداعى سياقتى ەكونوميكاسى توقىراۋعا ءدۇپ كەلۋدە.بيولوگيادا ميكروورگانيزىمدەردىڭ ءوسۋ فازاسىنان كەيىن توقتاۋ فازاسىنا ودان قۇلدىراپ ءىرۋ فازاسىنا وتەتىنى سياقتى قىتاي ەكونوميكاسى توقتاۋ فازاسىنا كەلىپ تىرەلگەندىگى انىق بولىپ وتىر.
قورىتا ايىتقاندا قىرىق جىل ىلگەرى حالقىنىڭ كوبى ساۋاتسىز، كەدەي بولعان ءبىر ەلدىڭ قاس قاعىمدا قۇدىرەتتى ەلگە اينالىپ شىعا كەلۋى ارينە كۇمان تۋعىزادى. شەتەل كاپيتالى ارقىلى قۇرىلعان وندىرىستىك ەكونوميكانىڭدا قاتەرى زور ەكەنىن بىلاي قويعاندا سول وندىرىستەن تۋىنداعان ەكولوگيالىق اپاتتىڭ ۇلت بولاشاعىنا اكەلەر زيانىدا وتە اۋىر. نەشە ءجۇز جىل بويى شىنىققان باتىستىڭ ەكونوميكالىق كۇشتەرىمەن ەندى عانا كوزىن اشقان قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ بەلدەسۋى ۋىزداي جاس بالانىڭ بوكىس كورولى تايسىنمەن قولعاپ تۇيىستىرگەنىندەي كۇلكىلى! باتىستىڭ نەشە ءجۇز جىلدا شىڭدالعان وركەنيەتى،ەكونوميكاسى مەن عىلىمى الدىندا قىتاي ءار قاشاندا باسەكەلەس بولا المايدى، بولا الۋىدا مۇمكىن ەمەس!
ەرزات كارىباي
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ