ماسكەۋدەگى جوعارى ەكونوميكالىق مەكتەپ جانىنداعى شىعىستانۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، قىتايتانۋشى عالىم الەكسەي ماسلوۆتىڭ سوزىنشە، قىتاي توراعاسى ەكى مەرزىمگە عانا سايلانا الادى دەگەن نورمانى الىپ تاستاۋ تۋرالى اڭگىمەلەر باياعىدان ايتىلىپ جۇرگەن. بۇل يدەيا اۋەلى ءباسپاسوز ارقىلى تاراتىلعان.

– العاش رەت بۇل يدەيا تۋرالى گونكونگتىق South China Morning Post گازەتى جاريالاعان ەدى. بۇل – پەكيندى بەتالدى سىناپ، قىتايعا قارسى پوزيتسيا ۇستانبايتىن، بىراق قىتايداعى جاعدايدان جاقسى حاباردار ءارى ول جايلى اشىق جازاتىن باسىلىم. بىلتىر «ەگەر قىتاي باسشىسى مۇلدە اۋىسپايتىن جۇيەگە كوشسە نە بولادى. بۇل جاقسى ما الدە جامان با؟» دەگەن ءتۇرلى تۇسپالدارعا تولى ماقالالار قىتاي عانا ەمەس، باتىس باسپاسوزىندە، Economist سياقتى بەدەلدى باسىلىمداردا دا شىققان بولاتىن. شىن مانىندە، [قىتاي] الەم جۇرتشىلىعىنىڭ رەاكتسياسىن تەكسەرىپ كورگەن، بالكىم قازىر دە تەكسەرىپ جاتقان شىعار. اقش-تا دا، ۇلىبريتانيادا دا ءبىرشاما كوپ قىتايلىق ديسسيدەنتتەردىڭ قانشالىقتى باس كوتەرەتىنىن باقىلاعان. بۇكىل الەم جانە جاقىن كورشىلەرى، مىسالى، رەسەي بۇل ۇسىنىسقا قالاي قارار ەكەن دەپ تامىرىن باسىپ كورگەن.

– قىتايتانۋشى مامان رەتىندە بۇل باستاما قانشالىقتى ىسكە اسۋى مۇمكىن دەپ بولجايسىز؟ جۋىردا عانا وتكەن كومپارتيا سەزىندە دەن ءسياوپيننىڭ زامانىنان بەرى العاش رەت ونىڭ جارعىسىنا ناقتى ادامنىڭ – سي ءتسزينپيننىڭ يدەيالارى ەنگىزىلدى. ول شىنىمەن اۆتوريتارلى باسشىعا اينالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتقانداي كورىنەدى. بۇل پىكىرگە قالاي قارايسىز؟

– تۇتاستاي العاندا، بۇل پىكىرىڭىزبەن كەلىسەمىن. ويتكەنى ەگەر ارتقا ءسال شەگىنىس جاساساق، سي ءتسزينپيننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىق، جەكە-دارا بيلىگىن نىعايتۋ 2016 جىلى دا، 2017 جىلى دا قاتتى كۇشەيدى. مىسالى، سي ءتسزينپيندى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ «وزەگىنە» تەڭەدى. بۇل قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ (قكپ وك) توراعاسى ءوزىنىڭ فورمالدى مىندەتتەرىنەن دە جوعارى تۇر دەگەندى بىلدىرەدى. قكپ-نىڭ 2017 جىلى وتكەن 19-سەزىندە بىردە ءبىر مۇراگەردىڭ ەسىمى اتالعان جوق. ال تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، بۇل كەزەڭدە كەمى ەكى جاس مۇراگەردىڭ اتى اتالۋى ءتيىس بولعان. تاعى دا تەوريالىق تۇرعىدان الساق، ولاردىڭ ءبىرى قكپ وك باس حاتشىسى قىزمەتىنە كەلەسى مەرزىمگە ۇسىنىلۋى كەرەك ەدى. قىتايدا ءبىر ادام ەكى قىزمەتتى – قحر توراعاسى مەن وك باس حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعاندىقتان، بىرنەشە مۇراگەردىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق بىرنەشەۋ تۇگىلى، مۇلدە مۇراگەردىڭ ەسىمى جوق. كەيىنگى كەزدە سي ءتسزينپيننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ مۇلدە كۇشەيىپ كەتتى. مۇنداي قۇبىلىس 35 جىل بويى بايقالماعان ەدى. مۇنىڭ ءبارى سي تسزينپين باسقارىپ وتىرعان اۆتوريتارلى رەجيمدى كۇشەيتۋ تەندەنتسياسى شىنىمەن بار ەكەنىن كورسەتەدى.

​–بىراق قىتايدا ەل باسشىسى ءوز قىزمەتىن قاتارىنان ەكى مەرزىمنەن ارتىق اتقارا المايدى دەگەن جۇيە 30 جىلدان اسا ساقتالدى عوي. سي تسزينپين بيلىككە كەلگەن كەزدە وسى جۇيەنى ساقتاپ قالاتىن ادام رەتىندە سانالعان. ويتكەنى ول- مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ زارداپتارىن تارتقان، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان باسشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ وتباسىنان شىققان ادام. مىنا جاعداي نەلىكتەن ءدال وسى سي ءتسزينپيننىڭ بيلىگى تۇسىندا بولىپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟

– بىرىنشىدەن، قىتايدا بيلىكتىڭ سيپاتى وزگەردى، بىراق بىلىنبەي وزگەردى. ويتكەنى كەيىنگى 30 جىلداعى وراسان زور جەتىستىكتەر بىرقاتار قاراما-قايشى تەندەنتسيالاردى تۋدىردى. بىرىنشىدەن، جەرگىلىكتى ەليتالار بايىپ الىپ، ىقپالى كۇشەيدى. پروۆينتسيالىق نەمەسە ءتىپتى ۋەزدىك باسشىلار، اكىمشىلىكتەر، قالالىق، وبلىستىق كوميتەتتەردىڭ باسشىلارىنىڭ بالالارى شەتەلدە وقىپ جاتىر. ولار الەمدىك ەكونوميكامەن باياعىدا بىتە قايناپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە فيرما، كاسىپورىندار اشىپ العان. وسىلايشا، ولار مەملەكەتكە دەگەن بەيىلىن جوعالتتى. قىتايدىڭ سەرپىندى دامۋى تەجەلىپ قالدى. مۇنى سي تسزينپين دە بايقاپ وتىر. ال كەيىنگى بەس جىلدا كوررۋپتسيامەن جۇرگىزىلگەن كۇرەس، شىن مانىندە ۇرلىق-قارلىقپەن، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى تالان-تاراجعا سالۋمەن كۇرەس ەمەس، بۇل – مەملەكەت الدىنداعى مىندەتتەرىن تۇسىنۋدەن قالعان ەليتالارمەن كۇرەس. ال سي تسزينپين وسىنى تۇزەتۋگە تىرىسىپ جاتىر. ويتكەنى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ىشىندە قارقىندى وسىمگە كەدەرگى كەلتىرەتىن پروبلەمالار بار. مىسالى، بايلار مەن كەدەيلەر اراسىنداعى الشاقتىقتىڭ ۇلعايۋى، قىتاي كاسىپورىندارىنىڭ شىعىنعا باتۋى، بيۋدجەتكە قىرۋار اقشا قارىز بولىپ قالۋى، ايماقتاردىڭ بىركەلكى دامىماۋى. ەلدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارى باي، ال سولتۇستىك-باتىس ايماقتارى وتە كەدەي. مۇنداي ديسبالانستار تولىپ جاتىر. ال ولاردى ىشكى قۇرالدارعا عانا سۇيەنىپ شەشۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ويتكەنىوسىمدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ەكسپورتتىق ەكونوميكا، ارزان جۇمىس كۇشى سياقتى ەسكى درايۆەرلەردىڭ الەۋەتى ءبىتتى. ياعني، قىتاي ساياساتى سي تسزينپين ۇسىنعان «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ۇرانى وسى ماقساتتى كوزدەيدى. بۇل ساياساتتىڭ كوزدەگەنى – قىتاي كاپيتالدارىن ەكسپورتتاۋ، ياعني ولاردى شەتەلدە جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن كاپيتالدى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا، ەنەرگەتيكا سالاسىنا سالىپ،بىرقاتار ەلدەردىڭ جۇك تاسىمالىن، ترانسپورت جولدارىن، ەكونوميكاسىن بىرتىندەپ ءوز باقىلاۋىنا الۋ. قىتاي سول كەزدە ءبىرشاما حالىقارالىق ىقپالعا يە بولادى. ءوزىن مۇلدە باسقاشا دەڭگەيدە كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. شىن مانىندە، بۇل – قىتاي ۇلگىسىندەگى رەگلوباليزاتسيا. باتىستان باستالعان رەگلوباليزاتسيا پروتسەسىنە ەندى قىتاي بەت بۇردى. بىراق بۇل ءۇشىن ءبىر مەرزىم جەتكىلىكسىز. بۇل شارۋانى 10 جىلدا تىندىرۋعا بولادى. قىتايداعى جاعدايدى سي ءتسزينپيننىڭ ەنشىسىندە قالعان جۋىرداعى بەس جىلدا تۇزەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ونىڭ وكىلەتتىگىن شىنىمەن ۇزارتاتىن بولسا، ول رەفورمالار جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىن دە ۇزارتادى دەگەن ءسوز. بىراق ءبىر جاعىنان، بۇل سي تسزينپين باسقارىپ وتىرعان پارتيانىڭ السىزدىگىن دە كورسەتەدى. ويتكەنى بۇل -بيلىكتەن ايىرىلىپ قالۋ قورقىنىشى. بۇكىل رەفورما اياق استىنان توقتاپ قالادى دەگەن قورقىنىش سي تسزينپين ءوز سەرىكتەرىنىڭ كوبىنە مۇلدە سەنبەيتىنىن كورسەتەدى، – دەيدى الەكسەي ماسلوۆ.

“ەۋرازيالىق الەم بيلىكتىڭ ەرەكشە تيپىنە اينالدى”

“بەيسەنبى كۇنى ۆلاديمير پۋتين جاڭا التى جىلدىق مەرزىمىنىڭ باعدارلاماسىن (فەدەرالدىق جيىنعا ارنالعان جولداۋىن) جاريالايدى. ونىڭ قارساڭىندا قىتاي كونستيتۋتسياعا ەنگىزەتىن تاريحي تۇزەتۋ ارقىلى ءپۋتيندى “2024 جىلعى پروبلەمادان” قۇتقاردى”. ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتىنە ساياساتتانۋشى الەكساندر موروزوۆ قكپ وك-ءنىڭ ۇسىنىسىنا قاتىستى وسىنداي كوممەنتاري بەردى.

– سونىمەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى قحر توراعاسى ەكىدەن ارتىق مەرزىمگە سايلانا المايدى دەگەن نورمانى الىپ تاستاۋدى ۇسىنىپ جاتىر. رەسەي ءۇشىن بۇل ۇسىنىس قانشالىقتى ماڭىزدى دەپ ويلايسىز؟

– بۇل شەشىم رەسەي ءۇشىن دە، بۇكىل ەۋرازيا ءۇشىن دە ماڭىزدى. بۇل عالامدىق ماڭىزى بار وقيعا ەكەنى داۋسىز. كەيىنگى 25 جىلدا قىتاي، تاياۋ شىعىس ەلدەرى، بۇكىل ازيا وزگەردى. ءدال وسى كەزەڭدە – كەيىنگى 25 جىلدىڭ ىشىندە پوستسوۆەتتىك ەلدەر مەن رەجيمدەر ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن جاسادى. سوندىقتان بۇل تۇرعىدان العاندا، قىتاي باسشىلىعىنىڭ مىنا شەشىمى ونىڭ تاريحي ۇلكەن تاڭداۋ جاساعانىن انىق كورسەتىپ وتىر. بۇل شەشىم باسقارۋدىڭ ليبەرال-دەموكراتيالىق كونتسەپتسياسىنىڭ اسا ماڭىزدى ەلەمەنتى، اتاپ ايتقاندا، بيلىكتىڭ اۋىسپالىلىعى ءپرينتسيپى قىتاي ءۇشىن ەندى الدەبىر وزىق يدەيا بولۋدان قالعانىن كورسەتىپ وتىر. ال ۆلاديمير پۋتين بيلىككە قاتىستى كونتسەپتسياسىندا الەكساندر لۋكاشەنكوعا، ودان ەرتەرەكتە نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قوسىلىپ قويعان. 10 جىل بۇرىن سىرت كوزگە رەسەي ليبەرال-دەموكراتيالىق باعىتتا دامىپ كەلە جاتقانداي كورىنسە، قازىر ولاي كورىنبەيدى. قازىر ەۋرازيالىق الەم بيلىكتىڭ مۇلدە ەرەكشە تيپىنە اينالدى. وعان ەندى قىتاي قوسىلىپ جاتىر.

– قكپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتى ءوز پلەنۋمىن رەسەي پرەزيدەنتى سايلاۋىنا جانە كسەنيا سوبچاكتىڭ ۆلاديمير ءپۋتيندى پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە تىركەۋگە قارسى اپەللياتسياسىن رەسەي جوعارعى سوتى قايتارىپ تاستاعان كۇنگە ادەيى ورايلاستىردى دەپ ويلامايمىن. پۋتين قىتاي بيلىگىنىڭ بۇل قادامىنا سىلتەمە جاساۋى مۇمكىن بە؟

– ول بۇل جايلى قالجىڭداپ ايتۋى مۇمكىن. ول بۇل تاجىريبەگە اشىق جۇگىنەدى دەپ ويلامايمىن. نەگىزى، وعان مۇنىڭ قاجەتى دە جوق. بىراق بۇل ونىڭ ۇپايىن تولىقتىرا تۇسەدى. ونىڭ «انە قاراڭدار، ۇلكەن ەلدەر، الىپ ەلدەر، تاريحي ساحناعا جاڭادان شىعىپ كەلە جاتقان دامۋشى حالىقتار بيلىك اۋىسپالىلىعى نورمالارىن مۇلدە ۇستانباي وتىر» دەپ ايتسا قولداۋ دا الاتىنى انىق. بۇل وعان ارينە كومەكتەسەدى، بىراق مەن دە ءدال وسىلاي ىستەيمىن دەپ اشىق ايتپايدى. مەنىڭشە، پۋتين 2024 جىلى پرەزيدەنت قىزمەتىن بىرەۋگە وتكىزىپ بەرىپ، بىراق جۇيەدەگى نەگىزگى بيلىگىن ساقتاپ قالاتىن مودەلدى قايتادان پايدالانۋى مۇمكىن.

– ەگەر قىتاي مىنا قادامعا شىنىمەن بارسا، 2024 جىلى پۋتين ” قىتاي سياقتى ۇلى دەرجاۆانىڭ ءوزىباسشىلارىنىڭ بيلىك مەرزىمىن شەكتەمەيدى، مەن نەگە ويتپەسكە؟” دەۋى مۇمكىن عوي؟

–ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدىڭ قازىرگى بيلىك ورگاندارى، ساياسي ەليتاسى كەز-كەلگەن ۇسىنىستى قولدايتىنى انىق ءارى پۋتين ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ەل باسشىسى بولىپ قالسىن دەگەن يدەيانى وزدەرى ۇسىنۋعا ءازىر. قازىر جۇرتتىڭ ءبارى تالقىلاپ جاتقان الدەبىر وپتسيالار بار. مىسالى، مەملەكەتتىك كەڭەس قۇرايىق، ال پۋتين كەڭەس توراعاسى بولسىن نەمەسە پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن شەكتەۋدى الىپ تاستايتىن كونستيتۋتسيالىق شەشىم قابىلداۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستار بار. بۇل جەردە مۇمكىندىكتەر كوپ. ال قوعام بۇعان ەشقارسىلىقسىز كونەتىنىن ايتۋ كەرەك.

– جالپىلاما تۇجىرىمدارعا ورالساق… ءبىز الگىندە رەسەي، قىتاي، قازاقستان سياقتى ەلدەر، ۇلكەن، ىقپالى مىقتى ەلدەر تۋرالى ايتتىق، اڭگىمە بەلارۋس ەلىنە دە قاتىستى. پۋتين الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ بيلىك كونتسەپتسياسىن قابىلدادى دەپ ايتتىڭىز. مەن اتاپ كەتكەن ەلدەر تۇسكەن جولدان رەسەيدىڭ باس تارتۋىنابولار ما ەدى؟

– البەتتە بولار ەدى! ويتكەنى تاريح رەلسپەن قۇر سىرعي بەرەتىن ۆاگون ەمەس قوي. تاريحي تاڭداۋ دەگەن بولادى. مۇنداي تاڭداۋ ەركى 2008-2011 جىلدارى رەسەيدە دە بولعان. ەگەر سول كەزدە ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري ەليتانىڭ كوپشىلىگى مەدۆەدەۆتىڭ نەمەسە ءۇشىنشى بىرەۋدىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، ۆلاديمير ءپۋتيندى جۇرىسىنەن جاڭىلدىرىپ، ونىڭ كرەملگە ورالۋىنا جول بەرمەي، بيلىك اۋىسپالىلىعىن تاڭداسا تاريح باسقامارشرۋتقا تۇسەر ەدى. بىراق ەندى وعان ورالا المايمىز. ونداي مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الدىق. امال نە، ەندى ونىڭزاردابىن اقىرىنا دەيىن تارتامىز، – دەيدى الەكساندر موروزوۆ.

كورە وتىرىڭىز: ماوعا تەڭەلگەن ءسيدىڭ “جاڭا ءداۋىرى”

قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ رەسمي باسىلىمى “جەنمين جيباو” گازەتى قىتاي كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلمەك تاعى بىرنەشە وزگەرىستى جاريالادى.

“قكپ وك وزدەرىن قىتاي ۇلتىن قايتا تۇلەتۋگە ارناعان ادامداردى ءبىرتۇتاس پاتريوتتار شەبىنىڭ قاتارىنا ەنگىزۋدى ۇسىندى. الگى ۇسىنىستارعا سايكەس، قكپ باسشىلىعى دەموكراتيالىق پارتيالار مەن حالىقتىق ۇيىمداردان جانە سوتسياليستىك ەڭبەكشىلەردەن، سوتسياليزم قۇرىلىسشىلارىنان، ءسوتسياليزمدى قولدايتىن بارلىق پاتريوتتاردان، بۇعان قوسا، ەلدى بىرىكتىرۋدى قولدايتىن جانە ءوزىن قىتاي ۇلتىن تۇلەتۋگە ارناعان جانداردان تۇراتىن ءبىرتۇتاس پاتريوتتىق شەپ قالىپتاستىردى.

قكپ وك كونستيتۋتسيادا “ۇلتتار اراسىنداعى ۇيلەسىمدى سوتسياليستىك قاتىناستار” دەپ جازۋدى ۇسىندى. “ۇلتتار اراسىنداعى سوتسياليستىك تەڭدىك، بىرلىك جانە ءوزارا كومەك قاتىناستارى نىعايا بەرەدى” دەگەن سويلەمدى “ۇلتتار اراسىنداعى سوتسياليستىك تەڭدىك، بىرلىك، ءوزارا كومەك جانە ۇيلەسىمدى قاتىناستار نىعايا بەرەدى” دەگەن سويلەمگە اۋىستىرۋ ۇسىنىلعان.

قكپ وك كونستيتۋتسيادا «ادامزاتپەن تاعدىرى ءبىرتۇتاس قوعامداستىق قۇرۋ جۇمىسى» دەپ جازۋدى ۇسىندى.

قكپ وك ەل كونستيتۋتسياسىنا ادال بولۋعا انت بەرۋ مەحانيزمىن نەگىزگى زاڭعا جازۋدى ۇسىندى. كونستيتۋتسياعا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءبارىن قىزمەتىنە كىرىسەر الدىندا كونستيتۋتسياعا ادالدىعى تۋرالى جاريا تۇردە انت بەرۋگە مىندەتتەيتىن باپ ەنگىزۋدى دە تالقىلاماق.

قكپ وك قاداعالاۋشى كوميسسيانى مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە كونستيتۋتسياعا ەنگىزۋدى ۇسىندى.

(ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتى ءتىلشىسى اندرەي شاروگرادسكي ماقالاسى ورىسشادان اۋدارىلدى)

ازاتتىق راديوسى