ورتا عاسىرلىق قيدان مەملەكەتى نەمەسە قيداندار قايدا كەتتى؟
kerey.kz
قيداندار ورتا عاسىردا ورتالىق ازيا تاريحىندا ايتارلىقتاي ءىز قالدىرعان حالىق. تەگى جاعىنان دۇڭحۋدان تارايتىن التاي تەكتى، موڭعول تىلدەس، نەگىزىنەن اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن حالىق. مەكەنى قازىرگى قىتايداعى ىشكى موڭعول پروۆينتسياسىنىڭ شىعىسى مەن ودان شىعىسقا قارايعى جەرلەر. كۇلتەگىن، بىلگە قاعان بىتىكتاسىندا «قىتان» دەپ جازىلعان.
ەتيمولوگيا
قيدان- قىتاي يەروگليفىندە 契丹（qidan ياعني چيدان）دەپ جازىلعان، ال ونى كونە قىتاي ءتىلىنىڭ دىبىستالۋى بويىنشا وقىساق – كي ءداي، كي ءدان دەپ وقىلادى. كونە مونعول تىلىندە «داي» جۇرناعى بەلگىلى تايپانىڭ ەر ادامدارىنا قاراتىلادى، مىسالى ماڭعىت ەرلەرىن –ماڭعىتاي، كەرەي ەرلەرىن – كەرەيتاي، ۇراڭقاي ەرلەرىن – ۇراڭعاتاي دەگەنىندەي. دەمەك «قىتاي» «كيدان ەرلەرى» سوزىنەن كەلىپ شىقتى دەپ بولجاۋعا بولادى. «التىن پاتشالىعى» تاريحىندا: «قيدان شويىن نەمەسە لوم تەمىر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى»، – دەگەن دەرەك بار. ول تەمىر ولاردىڭ اڭ اۋلايتىن قۇرالى دەسەدى. 
رۋلىق قۇرامى جانە سالت-ساناسى
قيداندار كيۋاندان، قاداق، فۋ يۋە، يۋرىن، نارەن، پەكە، رەي، تۇلەي قاتارلى تايپالارعا بولىنگەن. وڭتۇستىگىندە تاتاپ، سولتۇستىگىندە شىعاي تايپالارىمەن شەكتەسىپ، باتىسىندا ھينگان تاۋى ارقىلى تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن كورشىلەس بولعان. قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا: «قيداندار ولگەن ادامدى جەرلەمەي دالاعا تاستايدى، اكە-شەشەسى ولگەندە جىلاۋدى نامىس كورەدى، اكە-شەشەسىنىڭ سۇيەگىن دالاعا تاستاپ «مەنىڭ بۇدان كەيىن كوبىرەك اڭ اۋلاۋىما جەبەۋشى بولىڭىزدار» دەپ ارۋاعىنا سيىنادى…» دەلىنەدى. قازىرگى موڭعول حالىقتارىنىڭ ولىكتى دالاعا تاستاۋ ءداستۇرى وسىلاردان قالسا كەرەك. سۋرەتتە قيدانداردىڭ شاش قويۋ ءداستۇرى (تەك ەكى سامايىن عانا ءوسىرىپ ورەدى دە قالعان جەرىن تۇتاستاي قىرىپ تاستاعان) كورسەتىلگەن. قيداندار دەرلىكتەي شىعىس ازيالىقتار سياقتى مونعولويدتىق ناسىلدە بولعان. قيدانداردىڭ مەملەكەت قۇرعانعا دەيىنگى تاريحى قىتايدى بيلەگەن توبا(تابعاش) سانبەيلەردىڭ تاڭ يمپەرياسى قۇرىلاردان بۇرىن قيدانداردى تۇركىلەر باعىندىرعان بولاتىن. ولاردى تەك سىرتتاي باعىندىرىپ تۋدىندارىن جىبەرىپ باسقارىپ وتىرعان، 648 جىلى تاڭ يمپەرياسى كۇش الىپ، كوپتەگەن كوشپەندى حالىقتاردى وزىنە قاراتقاندا قيدانداردى دا باعىندىرىپ، 19 دۋانعا ءبولىپ باسقارعان. 660 جىلى قيداندار تاڭ يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلىس جاساپ دەربەستىك الدى. كەيىن تۇركىتەر تۇركى قاعاناتىن ورناتقاندا قيداندار سول قاعاناتتىڭ قۇرامىندا بولدى. 742 جىلى تۇركىلەر كۇيرەگەن سوڭ ۇيعۇرلارعا باعىنىشتى بولادى. 755-763 جىلدارى تۇرىكتەر تاڭ يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلىس جاساعاندا قيدانداردا ات سالىسادى. 840 جىلى ۇيعۇر قاعاناتى قۇلاعاندا سول قاعاناتتىڭ قۇرامىنداعى بىرقاتار تايپالار قيداندارعا قوسىلعان. كەيىنگى قيدانداردىڭ بيلەۋشى اۋلەتى ديەلە (تەلە) وسى كەزدە كەلگەن بولۋى مۇمكىن. ۇيعۇر قاعاناتىنىڭ ىدىراۋى قيدانداردىڭ كۇشەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
قيدان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى
X عاسىردىڭ باسىندا قيدان تايپالارىن ديەلە تايپاسىنىڭ اقساقالى يەلۇي اباۋكە بىرىكتىردى. قيدان ءداستۇرى بويىنشا ءار تايپا بەلگىلى مەرزىم بويىنشا بيلىك ۇستاۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا، اباۋكە ءبىر جولى قيدان تايپالارىنىڭ اقساقالدارىن تۇگەل جيناپ اعاش ۇيدە قوناعاسى بەرىپ، اراققا ابدەن تويدىرادى دا، اعاش ءۇيدى ورتەپ، تايپا كوسەمدەرىن تۇگەل ولتىرەدى. وسىدان باستاپ ول قيدان تايپالارىنىڭ دارا بيلەۋشىسى بولىپ، 907 جىلى قيدان مەملەكەتىن قۇرىپ شىعادى. 915 جىلى تاتاپ، شىعاي تايپالارىن باعىندىرادى، 918 جىلى قالا سالدىرىپ استانا قۇرادى. بۇل كەيىنگى شاڭجيڭ قالاسىنا (قازىرگى ىشكى موڭعوليانىڭ شىفىڭ ايماعىندا) اينالادى. 923 جىلى سوعىستا جەڭىسكە جەتىپ قارعاس، قىرعىز، سۇبۇك سياقتى تايپالاردى وزىنە باعىندىرىپ، اتاعى اسپانداي تۇسەدى. اباۋكە ورتالىق مونعولياداعى وردابالىققا جورىق ەسكەرىتكىشىن قيدان جانە تۇركى تىلىندە جازدىرادى. باتىستا شەكاراسى التاي تاۋلارىنا جەتەدى. 925 جىلى بوحاي مەملەكەتىن جويىپ. شىعىس شەكاراسى جاپون تەڭىزىنە دەيىن تىرەلەدى. 926 جىلى اباۋكە ءولىپ، ورنىنا ۇلى يەلۇي دىگۋاڭ وتىرادى. بۇل تۇستا قىتايلار بىرقانشا ۇساق بەكتىكتەرگە ءبولىنىپ ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ جاتقان بولاتىن. 938 جىلى يەلۇي دىگۋاڭ سولتۇستىك قىتايعا شاپقىنشىلىق جاساپ، تەرىستىكتەگى 16 قالاسىن تارتىپ الادى دا ەكونوميكالىق قۋاتى ارتا تۇسەدى. 947-951 جىلدارى اراسىندا تاققا يەلۇي يۋان وتىرادى. 960 جىلى قىتايدى سۇڭ پاتشالىعى بىرلىككە كەلتىرىپ، قيدان-سۇڭ اراسىندا سۇراپىل شايقاستار باستالادى. بۇل ۇرىستاردا قيدان جەڭىپ، سۇڭ پاتشالىعىن المان-سالىققا جىعىندار ەتەدى. بۇل ءداۋىر تاريحتا قيداننىڭ ەڭ قۇدىرەتتەنگەن تۇسى بولعان.
قاراستى ەلدەر مەن حالىق سانى
وسى تۇستا بۇكىل يمپەريا ىشىندە 156 رۋ-تايپا مەن قالا-ايماقتار بار ەدى. باتىستاعى جانباگ(يەماك؟) تايپاسىنان بەرگى ەنەسەي قىرعىزدارى مەن سايان-التاي داعى تۇركىتەر (تولەنگىت، تىبا، قۇرىقان، تولەس ت.ب), كەرەي (زۋ بۋ نەمەسە سۇبۇك), مەركىت، نايمان، ۇراڭقاي، قوڭىرات، جالايىر، بارقى سياقتى قازاقتى قۇراعان رۋلار قيدان يمپەرياسىنا باعىندى. تايپالارمەن ۇقساس كەيىنگى الەمگە ايگىلى موڭعول (موعۇل) يمپەرياسىن قۇرعان قاماع موعولدار دا وسى يمپەريا قۇرامىندا بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە «قيدان تاريحىندا» قوڭىرات، ۇراڭقاي، جاجىرات قاتارلى رۋلاردىڭ اتى اتالعان. بۇلاردى «قارا تاتار» دەپ اتاسا، قىتاي قورعانىن كۇزەتكەن شادا تۇركىتەرىنىڭ ۇرپاقتارى وڭعىتتاردى «اق تاتار» دەپ اتاعان. ال تاتار تايپاسى ەڭ كۇشتى تايپا رەتىندە اتالسا كەرەك، سەبەبى، ماحمۇت قاشقاري موڭعوليا ساحاراسىن «تاتار دالاسى» دەپ اتاعان. تاتارلاردى تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ماحمۇت قاشقاري «قۇدۇد-ءال-ءالام» اتتى كىتاپتادا: «تاتارلار توعىز وعىزداردىڭ ءبىرى»، – دەپ كورسەتەدى. دەمەك، تارار دەپ سىرت ەلدەر جالپى موڭعوليا ساحاراسىنداعى ەلدەردى مەڭزەپ ايىتقانى ءمالىم. سونىمەن قاتار، كوكتۇركى يمپەرياسىن قۇرعان تۇركى تايپاسى وردوس ماڭىندا مەكەندەپ وسى يمپەرياعا باعىنعان، ولار تۋراسىندا : « تۇركىلەر تۋرالى، بۇلاردىڭ ايبىندى قاعاندارى تۋرالى بۇرىنعى تاريحتاردا كوپ جازىلعان، بۇلار كەزىندە اسا قۇدىرەتتى ەل بولعان. كەيىن وزگە ەلدەرمەن ۇيعۇرلاردىڭ شابۋىلىنان تورعايداي توزدى، بۇلار قازىر بارىنەن ءالسىز …» دەلىنەدى. يمپەريا قۇرامىندا قىتاي، تاتار، شىعاي، شۇرجەن، بوحاي سياقتى ءار تەكتى حالىقتار بولدى. قيدان يمپەرياسىندا 15-60 جاس ارالىعىنداعى قيدان ەرلەرى تۇگەلدەي اسكەرلىك مىندەتىن وتەگەن. سوندىقتان دا، تۇتاس يمپەريادا 200-300 مىڭ اسكەر بولعان. 916 جىلى اباۋكە حاندىق قۇرعاندا قول استىندى 400 مىڭ ءتۇتىن، شامامەن 2 ملن حالىق بولعان. 1111 جىلى تيان زو پاتشانىڭ كەزىندە 1.4 ملن وتباسى 9 ملن حالىققا جەتكەن. ولاردىڭ ىشىندە 1 ملن اينالاسىندا تۇركى تەكتى حالىق، 1.5 ملن شاماسىندا موڭعول تىلدەستەر، 3 ملن تۇڭعۇس تەكتى حالىق، 1.5 ملن قىتايلار بولعان.
قيدان-سۇبۇك سوعىسى
سۇبۇك – موڭعولياداعى تتركى تىلدەس تايپالار وداعىنىڭ اتى. سۇبۇكتى كونە عۇنداردىڭ ءشۇيبۋ تايپاسىمەن بايلانىستىراتىندار دا بار. نە دەسەكتە، ولار كەيىنگى كەرەي، نايمان قاتارلى ەلدەردىڭ جالپى اتاۋى بولۋعا ءتيىس. 918 جىلى سۇبۇكتەر قيدانعا ەلشى جىبەرگەن. 924 جىلى اباۋكە سۇبۇكتەرگە قارسى جورىققا شىعادى، وسىدان كەيىن سۇبۇك-قيدان سوعىسى تولاستامايدى. 994 جىلى ۇعۋلار مەن سۇبۇكتەرگە جورىقتى حۇيزۇڭ پاتشا باستايدى. 1003 جىلى سۇبۇك-قيدان اراسىنداعى جويقىن سوعىس ورتالىق مونعوليادا بولعان. شامامەن 20 مىڭ سۇبۇك جاساعى سوعىسقا قاتىسادى. 1012 جىلى سۇبۇكتەر تاعى دا كوتەرىلىپ، كۇشتى وداق قۇرادى دا ولار «سۇبۇك حان ورداسى» اتالادى. 1089 جىلى مارعۇز ( مارعۇز راشيد-اديننىڭ ەڭبەگىندەگى «كەرەيلەر» تاراۋىندا ايتىلاتىن وڭ حاننىڭ اتاسى) سۇبۇكتەردىڭ كوسەمى بولادى. ول قيدانداردان ءبولىنىپ، دەربەس پاتشالىق قۇرادى. قيداندار ولارعا قارسى تاتارلاردى ايداپ سالادى. 1100 جىلى تاتارلار مارعۇز حاندى تۇتقىنداپ قيدان پاتشاسىنا بەرەدى. قيدان پاتشاسى ونى اعاش ەسىككە شەگەلەپ ولتىرەدى. وسىدان سوڭ سۇبۇك وداعى ىدىراپ، ساحاراداعى تايپالار مەن شاعىن حاندىقتار 1206 جىلى شىڭعىسحان بىرلىككە كەلتىرگەنگە دەيىن تالاس تارتىستا بولىپ كەلەدى.
قيدان مادەنيەتى
X عاسىردا التاي تەكتى حالىقتار اراسىندا قاراحان مەملەكەتىندەگى ياعما، شىعىل، قارلۇق تايپالارى قاشقاريا مەن ماۋەرانناحردى الىپ اراب-پارسىلىق ءتۇس العان تۇركى وركەنيەتىن جاراتسا; موڭعول تەكتەس قيداندار قىتاي مادەنيەتى مەن بوحاي مادەنيەتى ۇلگىسىندە قيدان وركەنيەتىن جاراتتى. قاراحاندار مەن بۇلعارلدار قالا سالسا، قيداندار دا وتىرىقشىلىققا كوشىپ قالالار سالىپ، قىتاي جازۋى نەگىزىندە ءوز جازۋلارىن جاسادى. قاراحان جۇرتى يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمانداسۋ پروتسەسىنە وتكەن كەزەڭدە، قيدان مەملەكەتى 918 جىلى استاناسى شاڭجيڭگە بۇدحانا سالىپ بۇددا (بۋدديزم) ءدىنىن قابىلداي باستادى. كوپتەگەن بۇددا كىتاپتارى قيداندارعا تارالىپ، قيدان وقىمىستىلارى شىعارمالارى جارىق كوردى. يەلۇي ءفيدىڭ «تەڭىزدەگى جىر»، شياۋ گۋانيننىڭ «جۇرەككە ورالۋ» قاتارلى ەڭبەكتەرى سول زامانداعى ايگىلى شىعارمالارعا جاتادى. بۇل كەزەڭ تۇركى مەن موڭعول تايپالارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىراي باستاعان ءداۋىرى دەۋگە دە بولادى. قيدان تىلىنە قىتاي، بوحاي، تۇڭعىس تىلدەرى، سونداي-اق، وزگە تىلدەردەن بۇدديزم ارقىلى كوپتەگەن سوزدەر كىرگەن. ءومىر بويى قيدان ءتىلىن زەرتتەگەن شىدانجاپ اتتى ىشكى موڭعول وقىمىستىسى قيدان ءتىلى موڭعول تىلىمەن ءبىر ءتىل ەكەنىن، قيدانداردىڭ قازىرگى موڭعولدارعا قوسىلىپ كەتكەنىن دالەلدەگەن.
قيدان ءتىلىنىڭ موڭعول ساحاراسىنداعى تايپالارعا اسەرى
قيدان ءتىلى 1120 جىلدارعا دەيىن موڭعول ساحاراسىنا قولدانىستا بولعان-بولماعانى انىق ەمەس. قيداندارمەن مادەني قارىم-قاتىناس، ساۋدا-ساتتىق، بوداندىق سەبەبىنەن قالايدا بەلگىلى دارەجەدە ىقپالى بولعانى انىق. 1206 جىلى شىڭعىسحان قۇرعان يمپەرياداعى رۋلاردىڭ اتتارى دا قيدانشا بولعان. ايتالىق : «نايمان» ءسوزى قيدان تىلىندە «سەگىز»; «كەرەيت»- «قارالار»، «مەركىت» – «مەرگەندەر». ءتىپتى، 1225-1206 جىلدار ارالىعىندا شۇرجەن تۇڭعىستارىنىڭ دا ىقپالىنان ساحاراداعى تايپالاردىڭ ءتىلىندى وزگەرىس بولعان. قاماع موعولداردىڭ ءتىلىن بەينە تۇركى مەن قيدان ءتىلىنىڭ ارالاسۋىنان پايدا بولعان ءتىل دەۋگە بولادى. بۇل قيداندار 1056 جىلى سالىنعان اعاش مۇنارا، شانشي يىڭ شيان اۋدانىندا.
قارا-قىتاي حاندىعى 
ءوز زامانىندا جالعاندى جالپاعىنان باسقان كيدان يمپەرياسى 1125 جىلى ءوز قاراماعىنداعى شۇرجەندەردىڭ سوققىسىنان ىدىرادى. قيدان پاتشالىعىنىڭ ورىنىنا شۇرجەننىڭ «التىن پاتشالىعى» ورنادى. قيدان اقسۇيەگى يەلۇي داشى باتىسقا اۋىپ، ورتا ازيا جەرىندە «قارا-قىتاي» مەملەكەتىن قۇرىپ شىقتى. 1123 جىلى يەلۇي داشى 200 اتتى جاساعىمەن باتىسقا قاشتى. وڭعىت باسشىسى ماعۇر وعان 400 ات، 20 تۇيە بەردى. 1224 جىلى ۇلۋبالىققا بارىپ وندا Weiwu, Chongde, Huifan, Xin, Dalin, Zihe, Tuo قاتارلى جەتى قالا مەن سارباس، شىعاي، گۇرا، قوڭىرات، جاجىرات، ەس، بيعۇت، نيلا، داركەن، دامير، مەركىت، قاجۋ، ۇعۇر، سۇبۇك (كەرەي), پوسۋان، تاڭعىت، قۇمۇس، عيدا، شەربي قاتارلى 18 تايپانىڭ وكىلدەرىن شاقىرىپ قۇرىلتاي اشادى. وندا ول اسا قايعىلى تۇردە: «اتا-بابالارىم قۇرعان لياو اۋلەتىنىڭ قيىندىقتارعا تاپ بولدى جانە لياو اۋلەتى تسزين اۋلەتىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرادى ، يمپەراتور ءتيانديدى جەر اۋدارىپ ءولتىردى. مەن سىزدەردى سوڭىمنان ەرىپ جاۋدى قۋىپ شىعارىپ، لياو اۋلەتىن قايتا جانداندىرۋعا شاقىرامىن»، – دەپ ۇران كوتەردى . وسى قۇرىلتايدا ول 18 تايپادان 10 مىڭ اتتى جاساققا يە بولدى. 1130 جىلى 3 ايدا اتا-بابا ارۋاعىنا سيىنىپ ، اقبوزاتقا ءمىنىپ قولىن باستاپ باتىسقا بەت تۇزەيدى. جولدا گانجوۋ ۇيعۇرلارىنىڭ اقساقالى وعان 3000 قوي نەشە ءجۇز ات جانە تۇيە تارتۋ ەتەدى. 1131 جىلى التىن پاتشالىعىنىڭ جان قان باستاعان 10 مىڭ جاساعى وردابالىققا شابۋىلداپ الا الماي قايتادى. بۇل دا ساحارا تايپالارىنىڭ يەلۇي داشىنى قولداعانىن كورسەتەدى. يدىقۇت ۇيعۇرلارىمەن كوپ قاقتىعىسپاي 1132 جىلى ەمىل بويىنا جەتەدى دە ونداعى تۇركى تايپالارىنان قولداۋ تاۋىپ 40 مىڭ وتباسىعا يە بولادى. ەمىل قالاسىندا ءوزىن «گۇر حان»(حانداردىڭ حانى) دەپ اتايدى. بۇل « قارا قىتاي مەملەكەتىنىڭ» باستالۋى ەدى. 1132 جىلى يدىقۇت ۇيعۇرلارىن باعىندىرادى، ونان ءتاڭىرتاۋدان اسىپ قاراحان مەملەكەتىمەن سوعىسادى. قاراحان حانى ارسىلان يبن احمەت عازاننىڭ جاساعىنان جەڭىلىپ قالادى. كەيىن باتىسقا جەتىسۋعا كەلىپ ونداعى قارلۇقتاردىڭ 16 مىڭ وتباسىن قوسىپ الادى دا كۇشى نىعايادى. كەلەسى جىلى ارسىلان يبن احمەت ءولىپ ونىڭ ورىنىنا وتىرعان بالاسى يلىگ السىزدىك تانىتقاندىقتان ونىڭ تىرەگى بولعان قاڭلىلار مەن قارلۇقتار ونان بەت بۇرا باستايدى. ول يەلۇي داشىعا بالاساعۇنعا كىرىپ «پالە-قازانى ارىلتىپ، دۇنيەنى تىنىشتاندىرۋدى» ءوتىنىپ ەلشى جىبەرەدى. يەلۇي داشى ونى قابىل الىپ بالاساعۇنعا كىرەدى، يەلىگكە «تۇركى حانى» لاۋازىمىنمەن قاتار قاشقار مەن حوتاندى يەلىگىنە بەرىپ وزىنە قاراستى ۋاسساال ەتەدى. يەلۇي داشى قىرعىزداردى جەڭىپ ودان ارى بەسبالىقتى قاراۋىنا الادى. كوپ ۇزاماي قاڭلىلار دا وعان باعىنادى. 1134 جىلى 4 ايدا ساۋىردە اتا جۇرتى قيدان جەرىن ازات ەتۋ ماقساتىندا 70 مىڭ اسكەرىن شىعىسقا اتتاندىرادى، بىراق جول شالعاي بولعاندىقتان بۇل ماقسات ورىندالماي اسكەر كەرى قايتادى. قاراقىتاي حاندىعى. 1137 جىلى يەلۇي داشى اسكەرى ماۋەرانناحر مەن فەرعاناعا قاراي جورىق جاسايدى. 5-6 ايدا باتىس قاراحان حانى ماحمۇت يبن مۇحاممەدتىڭ اسكەرىن جەڭەدى، قاراحان اسكەرى سامارحانعا شەگىنەدى. ماحمۇت پەن قارلۇقتار اراسىندا جاڭجال شىعىپ ماحمۇت سەلجۇك سۇلتانى سانجاردان كومەك سۇرايدى. سانجار يسلام تۋىن كوتەرىپ حوراسان، سيستان، گازنا، مازانداران، گۇل جانە ت.ب. ايماقتاردان 100 مىڭعا جۋىق اسكەر جينايدى. ەكى جاق كاتۋان دالاسىندا كەزدەسىپ سۇراپىل ۇرىسقا تۇسەدى. سوڭىندا سەلجۇك اسكەرى قيراي جەڭىلىپ سانجار سۇلتان ارەڭ قاشىپ قۇتىلادى. وسىدان كەيىن ماۋەرانناحر قارا-قىتاي مەملەكەتىنىڭ قولىنا كوشەدى. 1141 جىلى يەلۇي داشى ءولىپ مۇراگەر ۇلى يلە جاس بولعاندىقتان حانىمى تابۋيان بيلىك جۇرگىزەدى. 1150 جىلى 84 مىڭ 500 ءتۇتىن بۇقاراسى بولادى . يلە ولگەن سوڭ ايەلى پۋسۋيان بيلىك جۇرگىزىدى. 1175 جىلى نايمان باسشىسى ينتەس التىن ەلىنە سۇيەنىپ قاراقىتايدان ءبولىنىپ شىعادى. بۇل نايمان حىندىعىنىڭ قۇرىلۋى ەدى. 1112 جىلى شىڭعىسحاننان جەڭىلگەن نايمان حانزاداسى كۇشىلۇك قاراقىتاي تاعىن تارتىپ الادى دا قاراقىتاي مەملەكەتى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى.
قيداندار قايدا كەتتى؟
يەلۇي داشىعا ەرگەن از قيداننان بولەك، 750 مىڭ قيدان 1211 جىلى التىن پاتشالىعىنا قارايدى. كەيىن ولار شىڭعىسحانعا باعىنادى. يۋان پاتشالىعىندا 3-ءشى دارەجەدەگى حالىق سانالادى. قيدان اتى يۋان يمپەرياسىنىڭ جويىلۋىمەن بىرگە تاريحتان وشەدى. ولاردىڭ دەنى موڭعول حالىقىنىڭ ەڭ نەگىزگى قۇرامىنا اينالادى. قۇبىلايدىڭ قيدان جەرىنەن استانا قۇرۋى ونىڭ قيدان وركەنيەتىن قابىلداۋى دەۋگەدە بولادى. جاقىن حالىق بولعاندىقتان اراعا عاسىر سالىپ قيداندارمەن موڭعولدار ءبىر حالىققا اينالدى. بىراق قۇبىلايعا قاراستى موڭعولدار قيداندىق وركەنيەتىنە كوشەدى. قازىرگى موڭعولدار سانى 10 ميلليوننان اسادى. 1206 جىلى 750 مىڭ قيدان، ورمان تايپالارى، شىعاي، تاتاپ، تاتار، شىڭعىسحانعا باعىنىپ قوسىلىپ قازىرگى موڭعول حالىىن قالىپتاستىرعان. بۇگىنگى موڭعول، ءبىزدىڭ كەي تاريحشىلارىمىز ايىتقانداي، تەك شىڭعىسحاننىڭ اينالاسىنداعى 150-200 مىڭ حالىقتان عانا پايدا بولماعان. نيرۋن جانە دارلەكىن اتانعان 40 رۋ قازىرگى موڭعولدىڭ شامامەن 20-25 پايىزىن قۇرايدى. قالعانىن وزگە موڭعول تەكتى ۇلىستاردان شىققانىن ەسكەرۋ كەرەك. باتىسقا كەتكەن قيداندار 1218 جىلى شىڭعىسحانعا باعىندى. 1219 جىلى يەلۇي چۋساي باتىسقا حورەزم جورىعىنا اتتانعاندا تارباعاتاي مەن جەتىسۋدان قيدانداردى كەزدەستىرەدى. 1300 جىلدارى موعۇلدار وسى جەرلەرگە ىرگە تەپكەننەن كەيىن قيداندار التىن وردا، ماۋەرانناحر، قىرىم، اۋعانىستاننان بوي كورسەتەدى. ولار قازاق، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت، حازار قاتارلى ۇلىتتار قۇرامىنا كىرەدى. قازاقتىڭ نايمان تايپاسىنداعى قىتاي، اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋى، قىتاي قىپشاقتار، ۋاق ىشىندەگى قىتاي رۋى ەجەلگى قيدان ۇرپاقتارى سانالادى. ولار قازاقتىڭ تەگىن قۇراعان ماڭىزدى قايناردىڭ ءبىرى.
«قىتاي» اتاۋىنىڭ بۇرمالانۋى
قازىرگى تاڭدا 1.4 ميلليارد حالقى بار قىتايلار ەشقاشان وزدەرىن قىتاي دەمەگەن. 923-1125 جىلدار ارالىعىندا موڭعول ساحاراسىنا قيداندار ەكى عاسىردان اسا ۋاقىت ىقپال ەتىپ تۇرعان. ساحارالىقتار تۇتاس قورعان ىشىندەگى حالىقتاردى ءبىرتۇتاس «قىتاي» اتاعان. موعۇل يمپەرياسىندا دا بۇل وزگەرمەي قولدانىلدى. كەيىن التىن وردا، شاعاتاي حاندىعىندا دا وسىلاي جالعاستى. ورىستار دا قازىرگى قىتايدى تۇركى-موڭعول وردالارىنىڭ ىقپالىندا قىتاي اتادى. بۇل كەيىنگى پوست-كەڭەستىك ەلدەردىڭ دە حانزۋلاردى «قىتاي» اتاۋىنا جول اشتى.
ەرزات كارىباي
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ