تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر – ءبىرتۇتاس قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى

kerey.kz

 |  Sep 11, 2019

شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر – قازاق حالقىنىڭ جەرى مەن ەلىن قورعاۋشى ساردارى. شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر – قازاق حاندىعىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ۇلتتىڭ ارداقتى تۇلعاسى، ەسىمى رەسەي جانە قىتاي ەلىنە تانىمال بولعان، ايگىلى ساردار، قولباسشى. باتىر تۋعان ەلىن جاۋدان قورعاۋ جولىندا بۇكىل عۇمىرىن سارپ ەتكەن. باتىر ۇرپاقتارى شىعىس قازاقستان جانە اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا جانە قىتايدا دا ءومىر سۇرەدى.

XVIII عاسىردا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى قولباسشىلىق ەتكەن باتىرلارىمىز از بولماعان: ورتا جۇزدە – قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، كىشى جۇزدە – تابىن بوكەنباي، تاما ەسەت، ۇلى جۇزدە – شانىشقىلى بەردىقوجا، شاپىراشتى ناۋرىزباي جانە ت.ب. قازاقتىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا باتىرلار مەن ساردارلاردى ءوز رۋىنىڭ شىققان تەگىمەن اتاۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. بۇل باتىرعا حالىقتىڭ ەرەكشە قۇرمەتى ءارى جاساعان ەرلىگىن باعالاعان سىي-سياپاتى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، بۇل ايبىندى ەستىلەدى. سىن ساعاتتا ەلگە قورعان بولعان باتىرلار جىگەرى جاسىپ، قاندى قىرعىننان قايمىعىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن. قالعىپ بارا جاتقان رۋحتىڭ قايتا ويانۋىنا سەبەپكەر بولعان.

الدىندا تۇرعان جالپاق جۇرتتى رۋحتاندىرىپ، قارسىلاسىن جۇمىلدىرا بىلگەن. جەكە باسىنان گورى ەل نامىسىن، ۇلت نامىسىن بايتاق جەر مۇددەسىن جوعارى قويا بىلگەن. سول جولدا باسىن بايگەگە تىككەن مۇنداي باتىرلاردىڭ سوڭىنا حالىق بۇقارا دا زور سەنىممەن ەرگەن. ولار جۇزگە دە، رۋعا دا بولىنبەستەن ءبىر تۋدىڭ استىنا سىن ساعاتتاردا بىرىگە بىلگەن. بەردىقوجا باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ ءۇيسىن تايپاسىنان، شانىشقىلى رۋىنان شىققان. ول دۇنيەگە كەلگەن قاراتاۋ ەتەگىندەگى تالاس پەن ارىس وزەندەرىنىڭ بويى ەجەلدەن بەرى مال وسىرۋگە قولايلى شۇرايلى مەكەن بولاتىن.
***
باتىر شىققان رۋدىڭ وكىلدەرى نەگىزىنەن تاشكەنت قالاسىنىڭ ماڭىندا ءومىر سۇرگەن. بەردىقوجا باتىر شامامەن 1708 جىلى تاشكەنت وبلىسى شىرشىق وزەنىنىڭ بويىندا جۇدىرىق ەلدى مەكەنىندە اڭشى ارىق مەرگەننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ارىق ءوز زاماننىڭ اۋىزى دۋالى شەشەن ءارى سۇرمەرگەن تۇلعا رەتىندە بولىپ، ءدۇيىم جۇرتتى جاۋدان دا، جۇتتان دا قورعاپ وتىرعان دەسەدى. بەردىقوجا دۇشپانىنا شابار كەزدە شانىشقىلىنىڭ ۇرانى «ايىرىلماس»، اتاسىنىڭ ۇرانى «باقتيار»، ال قول باستار كەزدە «الاش» دەپ اتويلاپ اتتاناتىن بولعان.

باتىر سۇيەگىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، عىلىمي قورىتىندى جاساعان، الەمگە ايگىلى انتروپولوگ م. گەراسيموۆتىڭ شاكىرتى، رەسەيلىك عالىم ت.بالۋەۆانىڭ پىكىرىنشە، «ونىڭ بويى شامامەن 177 سانتيمەتردى قۇرايدى، وزىمەن قۇرالىپتاس زامانداستارىنان دەنەلى بولعان»، كەڭ يىقتى، جاۋرىندى، دەنەسىندە ارتىق ەتى جوق، بۇلشىق ەتتەرى شيىرشىق اتقان. وڭ قولى وتە مىقتى بولعان، ياعني ۇنەمى جورىق ۇستىندە قىلىش پەن نايزا ۇستاعان. جامباسى مەن بەل سۇيەكتەرىنىڭ ىرىلىگى اتقا مىعىم وتىرىپ، كۇشتى شاباتىنىن، اناۋ-مىناۋ سوققىعا شىداس بەرەتىندىگىن ايعاقتايدى. موينى جۋان، ءارى ۇزىن، ماڭدايى كەڭ، باس سۇيەگى تاستاي قاتتى بولىپتى. كوزى وتكىر، شاشى قالىڭ بولسا كەرەك. ول جاستايىنان ساداق پەن سۋىق قارۋلاردى مەيلىنشە مەڭگەرگەن. قازاق-جوڭعار شايقاسىنا ەرتە كەزدەن قاتىسقاندىقتان بولۋى كەرەك، بالا كەزىندە ونى «بالا باتىر» اتاعان.

ءبىرشاما ۋاقىتتار بويى باتىر اۋىلى الاكول مەن تارباعاتاي بويىنداعى قابانباي باتىر مەن قازىبەك ءبيدىڭ اۋىلىمەن قوڭسىلاس جاتقاندىقتان ولاردىڭ اراسىندا اعالىق ءارى دوستىق قارىم-قاتىناس ورناعان. اۋىزشا تاراعان ءبىر دەرەكتەردە، كەزەكتى شايقاستاردىڭ بىرىندە استىنداعى اتىنان ايىرىلىپ قالعان قاراكەرەي قابانبايعا ۇزەڭگىلەس دوسى بەردىقوجا باتىر اق بوز اتىن سىيعا بەرەگەن. بەردىقوجا قانجىعالى قارت بوگەنبايدىڭ جاقىن سەرىكتەسى بولعان.
***
باتىردىڭ جورىققا بەلسەندى تۇردە قاتىسۋى. شانىشقىلى بەردىقوجا بىرنەشە رەت جوڭعارلارمەن شىققان «جەكپە-جەكتە» جەڭىسكە جەتكەن. ابىلاي كەزىندەگى قازاق مەملەكەتى وعان قازاق جاساعىنىڭ اسكەري تۋىن ەنگىزىلىپ، الىپ جۇرۋگە سەنىم بىلدىرگەن. حان كەڭەسىنە وتان الدىنداعى كورنەكتى قىزمەتى حالىق الدىندا تانىلعان. بەردىقوجا باتىر جوڭعارلار مەن ەدىل قالماقتارىنا قارسى بولعان ءىرى شايقاستارعا قاتىسقان كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ول 100-دەن اسا شايقاستارعا قاتىسىپتى. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنا سۇيەنسەك، ول ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى بۇلانتى، بىلەۋتى جانە سارىسۋ بويىنداعى يتىشپەس، الاكول ماڭىنداعى اڭىراقاي شايقاسىندا، ىلە باسىنداعى تالقى، ەبى، الاكول، التايداعى ۇلانسۋ، مامىرسۋ، شار، شورعا ت.ب. شايقاستارىندا ۇلى ءجۇز جاساقتارىنا باسشىلىق ەتكەن».

قازاقتىڭ شەجىرە-دارياسى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ:
تاۋىنىڭ ارقار دەگەن اتى قۇلجا،
جىگىتتەر، اتقا تۇيە تەگىن ولجا
«حان ابىلاي اتتاندى» دەگەندى ەستىپ،
كەلىپتى شانىشقىلىدان بەردىقوجا! – دەگەن قاس باتىرى وسى!
بەردىقوجا باتىر جوڭعارلارعا قارسى بۇلانتى جانە اڭىراقاي شايقاسىنا، ال 1756 جىلى ابىلاي حان اسكەرىنىڭ قۇرامىندا قازاق جەرىنە باسىپ كىرگەن قىتاي اسكەرلەرىنە قارسى جورىققا اتتانادى. «بەردىقوجا باتىر» اتتى داستاندا بەلگىسىز اۆتور: «قانداسقان دۇشپانى – قىتايلىقتار مەن قارا قالماقتار» (جوڭعارلار – اۆت.) دەپ جازادى. 1771 جىلى كوكتەمدە سارىارقا دالاسى ارقىلى ءوتىپ، جوڭعارلاردىڭ بوساپ قالعان كەڭ بايتاق جەرىن يەلەنبەك بولعان ەدىل قالماقتارىنا قارسى «شاڭدى جورىق» شايقاستا قول باستاعان بەردىقوجا باتىردىڭ قولى قالماقتاردىڭ 40 مىڭ اسكەرىن ويسىراتا جەڭەدى.
***
مامىلەگەر جانە ءبىرتۇتاس قازاق جەرىن قورعاۋشى – شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر. قازاق حاندىعىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا باتىر قىتاي، رەسەي جانە قىرعىز ەلدەرىمەن مامىلەگەرلىك كەلىسسوزدەر جاساعان.
باتىردىڭ قىرعىزدارمەن تەكەتىرەسى. شانىشقىلى رۋىنىڭ ەرجۇرەك ۇلدارى قازاقتىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس اۋماقتارىن قىرعىزداردان قورعاپ كەلدى. قازاق حالقى ولارمەن باۋىرلاس تۋىسقاندىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ كەلسە دە، ءار ءتۇرلى شابۋىلدار جاسالىپ، مالدار ايدالىپ، جەر ءۇشىن تارتىستار بولىپ وتىراتىن. XVIII عاسىردىڭ 50 جىلدارىنىڭ سوڭىندا جوڭعارلاردان ازات بولعان تالاس وزەنى الابىنان شىمكەنتكە دەيىنگى جەرگە قىرعىزدار دا ۇمىتتەندى. جەتىسۋلىق قازاقتاردىڭ مالدارىن قىرعىز جاساقتارىنىڭ ايداپ اكەتۋى جيىلەپ كەتتى، قازاقتاردىڭ ساۋدا كەرۋەنىنە شابۋىلداعان كەزدەرى دە بولعان ەكەن.

وسى كەزدە ابىلاي قىرعىزدىڭ جەرىنە دەيىن بارىپ، بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋعا بايلانىستى اسكەري جورىقتارىن جاساۋدى باستادى. دەگەنمەن، اعايىندى حالىقپەن جاۋلاسۋعا ابىلاي حان قارسى بولاتىن. ابىلاي حان جەتىسۋدىڭ شۇرايلى جەرىن ساقتاپ قالعىسى كەلگەن بەردىقوجا باتىرعا كورشى قىرعىزدارعا شابۋىل جاساماۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستاعان ەدى. بۇل حالىق تۋرالى كەڭ تارالعان «الىمبەك شەجىرەسىندە»: «ابىلاي حان بەردىقوجاعا «توقتا» دەدى، ۇيسىندەردىڭ باس ءبيى تولە بي دە «توقتا» دەدى. بىراق ۇيسىندەرگە قولباسشىلىق ەتىپ وتىرعان شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر قىرعىزدارعا شابۋىل جاساۋىن توقتاتپادى». كاپيتان ي. اندرەەۆتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا 1785 جىلى قازان ايىندا ابىلاي حان دۇنيە سالعاننان كەيىن دەگبىرى قاشقان جاۋىنگەر قىرعىزدارعا قارسى ءىرى رۋلار مەن جەرگىلىكتى حالىقتان قۇرالعان 700 جاۋىنگەرگە باس بولىپ، بەردىقوجا جورىققا اتتانادى.
***
بۇل جورىققا تۇرتكى بولعان جاعداي قازاقتاردىڭ 2500 ءمىنىس اتىن قىرعىزداردىڭ ايداپ اكەتۋى جانە قازاق باتىرلارىن ءولتىرۋى تۇرتكى بولعان ەدى. قونىستارىنا جاقىنداي بەرگەندە قىرعىزدار 1500 قىتاي اسكەرىن كەزدەستىرەدى. بىرلەسە ارەكەتتەرىن ۇيلەستىرىپ العان ەكى وتريادتىڭ ءبىرى – قازاق وتريادى اياگوز وزەنى ارقىلى، قىتايلار – ىلە وزەنى ارقىلى شابۋىلداپ، الاتاۋ قىرعىزدارىنا ايتارلىقتاي سوققى جاسادى. «تاۋلىقتار» شابۋىلدارىن توقتاتپادى، مالدارىن ايداپ اكەتىپ، قازاق بيلەۋشىلەرى مەن باتىرلارىنىڭ كوزىن جويعان. ولاردىڭ قولىنان ايگىلى كوكجال باراق حان، شاپىراشتى جاپەك باتىر، سونىمەن قاتار بەلگىلى ايتاق، ارزى، قۇرجى باتىرلار قازا بولعان. حالىقتىڭ سۇيىكتى ۇلىنىڭ ءولىمى. 1786 جىلى قاڭتار ايىنداعى قىرعىزدارعا قارسى كەزەكتى جورىعى كەزىندە، سول ۋاقىتتا 80 جاسقا تولعان بەردىقوجا باتىر ايۋاندىقپەن ولتىرىلەدى.

باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى ەرتىس شەكارالىق شەبىندە تۇرىپ جاتقان كاپيتان ي. اندرەەۆ سول جىلدىڭ 13 اقپانىندا حانقوجا سۇلتاندا قىزمەت ەتەتىن تاتار اۋدارماشى كيلينەيا ماملينگە جازعان جازباسىندا بىلاي دەيدى: «بەردىقوجا باتىر از عانا قولمەن قىرعىزعا قارسى شايقاسقا اتتانادى. ىلە وزەنىنە كەلىپ، قىرعىزدارعا تاياۋ ايالدايدى. قازاق قولى ارتتا قالعان جاساقتى كۇتىپ، اتتارىن وتقا جىبەرەدى. وسى كەزدە شامامەن اتتانىسقا شىققان قىرعىزدىڭ جاساعى 80 ادام ەكەن، قوس تىگىپ بەيقام جاتقان قازاقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ولار بەردىقوجانى ۇستاپ، باسىن شاۋىپ، اياق-قولىن كەسىپ، قارنىن جارىپ، وسى بولشەكتەنگەن مۇشەلەرىن ىشىنە تىعىپ، كەڭ دالاعا تاستاپ كەتىپتى». باتىردىڭ ءولىمى جايىندا زەرتتەۋشى عالىم ا. لەۆشين ءوزىنىڭ «قىرعىز-قازاق نەمەسە قىرعىز-قايساق دالالارىنىڭ سيپاتتاماسى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى:
***
«قىرعىزدار 1786 جىلى بەردىقوجانىڭ ۇيقىداعى اۋىلىنا ءتيىسىپ، ءوزىنىڭ قول-اياعىن بايلاپ ەلدەرىنە الىپ كەتكەن. جول-جونەكەي بەردىقوجا ءوزىن وڭگەرىپ بارا جاتقان ادامدى مەرت ەتكەن. بۇل قىلىعى ءۇشىن ونىڭ باسىن، اياق-قولىن كەسىپ، قارىنىن جارىپ، الگىنىڭ ءبارىن سوندا تىققان». باتىردىڭ سۇيەگىن زەرتحانادا زەرتتەپ، وعان انتروپولوگيالىق رەكونسترۋكتسيالاۋ جۇرگىزگەن ماسكەۋلىك عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بەردىقوجا اۋىر جاراقات سالدارىنان قايتىس بولعان. زيراتتا جاتقان سۇيەكتىڭ باسى، ەكى قولى، اياعى دەنەسىنەن بولىنگەنى انىق بايقالادى. سۇيەك وتكىر قىلىشپەن شابىلعان. يىعى مەن باسىندا اۋىر سوققىنىڭ ءىزى ساقتالعان. سوندىقتان، انتروپولوگ عالىم «باتىردى ازاپتاپ، قيناپ بارىپ ولتىرگەن»، – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. قازاقتاردىڭ كەك الۋى.

قازاقتارعا بۇل ءولىم ورنى تولماس قايعى-قاسىرەت اكەلىپ، جاۋدان كەك الۋعا اتتاندى. باتىردىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن ءىنىسى سەكلويان (ي. اندرەەۆ، ا. لەۆشيندە – اققاياق) جانە – ۇلكەنى لەپەس، ەندى ءبىرى شوق اتتى ءتورت ۇلىمەن جورىققا اتتانادى. قارىمتاسىنا ولار قىرعىز باتىرى ەسەنگەلدىنىڭ ۇلىن تۇتقىنعا الىپتى. بەردىقوجانىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا تۇسكەن ەسەنگەلدىنىڭ ۇلىن پىشاقتاپ ولتىرەدى. بايلانعان قازاق باتىردى ولتىرگەن ەكى قىرعىز باتىرىن بەردىقوجانىڭ ءۇشىنشى ۇلى ولتىرەدى: ءبىرىنشى قانىپەزەردى قاراتال – قوياندى جەرىندە، ەكىنشىسىن بۇقارا قالاسىنىڭ اۋماعىندا ولتىرەدى. اۋىزشا تاراعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ولەر الدىندا باتىر وسى ايماقتار باتىردىڭ ءۇشىنشى ۇلى وزدەرىن ولتىرەتىنىن بولجاپ، قانىشەرلەرگە ءوز ءسوزىن جەتكىزگەن ەكەن. قىرعىزدار كەيىنىرەك بەردىقوجانى ولتىرگەندەرى ءۇشىن بىرنەشە ونداعان باس جىلقى قۇن تولەگەن.
***
وسىدان باستاپ كەنەسارى حاننىڭ قىرعىزدارعا جاساعان جورىعىنا دەيىن شابۋىلدار توقتاتىلادى. قازاقتىڭ ايگىلى باتىرىنىڭ كەگىن الماققا حانقوجا سۇلتان، ورتا ءجۇزدىڭ بولاشاق حانى بوكەي توقماق-نايمان بولىسىنىڭ قازاق وتريادتارىن جيناپ جورىققا اتتانادى. سول ۋاقىتتا نايماندار وزدەرىنىڭ سۇلتاندارىنان بۇل جورىقتىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن تالاپ ەتىپ، كەرىسىنشە بولعان جاعدايدا «تاشكەنت تۇبىنە» كوشەمىز دەگەن. بىراق، مىڭداعان قازاق جاۋىنگەرلەرى قىرعىزدارعا تاپ بەرۋدىڭ رەتىن تابا الماي، قايتادان كەرى قايتادى. بۇل جاعدايلاردان كەيىن، شانىشقىلى رۋى شىڭعىستاۋ ايماعىن تاستاپ، وزدەرىنىڭ ەجەلگى قونىسى وڭتۇستىك قازاقستانعا كوشەدى، ءبىراز بولىگى ەسىل وڭىرىنە، ءۇشىنشى توبى قازاق حاندىعىنىڭ باسقا ايماقتارىنا ورنالاستى.

اتاقتى باتىرعا قۇرمەت. باسقا ايماققا كوشپەس بۇرىن شانىشقىلى رۋى جانە جەرگىلىكتى قازاقتار باتىرعا ارناپ اس بەرىپ، بۇل ايماقتاعى باسقا قورىمدارعا ۇقسامايتىن ەرەكشە ەتىپ مازار تۇرعىزادى. 2015 جىلى باتىردىڭ ۇرپاعى سانالاتىن پروفەسسور باقتىباي قاسىمبەكوۆتىڭ جەتكشىلىگىمەن مازار قايتا قالپىنا كەلتىرىلەدى. باتىر داعاندالى وزەنىنىڭ باستاۋىندا، قازىرگى قاراعاندى مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ شەگىندەگى جەردە جەرلەندى. دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ مازارى قارقارالىدان 250 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى تەمىرشى اۋىلىنان 45 شاقىرىم جەردە، كوكشەتاۋ مەن دۋانا تاۋلارى ارالىعىنداعى داعاندالى وزەنىنىڭ بويىنداعى بيىك جەردە ورنالاسقان. باتىر جەرلەنگەن جەردىڭ ەرەكشەلىگى – بۇل جاي عانا جەر ەمەس. تاريحي مەكەن! «تاۋاريح حامسادا» جازىلعانىنداي، ابىلاي حان جوڭعارلار مەن شۇرشىتتەرگە قارسى قول جيناپ، سوعىسقا اتتاناردا ءدال وسى وزەننىڭ بويىنا ورداسىن تىگەدى.
***
كوز ۇشىندا مۇنارتىپ تۇرعان كوكشەتاۋدىڭ ەتەگىندە قۇنانباي قاجى اكەسى وسكەنبايعا ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، ۇلان-اسىر اس بەرگەن باتىر مازارى. «قوزى-كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنداعى جورعا تاۋىنىڭ ارالىعىنداعى اششى مەن كوكشە سۋلارىنىڭ قۇيىلىسى داعاندالى وزەنىنىڭ باستاۋى، وڭ جاعاسىندا تۇر. ەجەلگى دالا ءداستۇرى بويىنشا، باتىر مازارى جەتىسۋ القابى مەن سىرداريا ماڭىن قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى مەن سولتۇستىك-شىعىسىنا جالعاپ جاتقان، باتىس سىبىرگە اپاراتىن ەجەلگى كەرۋەن جولىنىڭ بويىنا سالىنعان. ءاربىر جولاۋشى قۇران اياتتارىنان سۇرە وقۋعا مۇمكىندىگى بولعان. بەلگىلى قازاق فولكلورشىسى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى دەرەكتەرىندە «جەتىسۋعا ءوتىپ بارا جاتقان حالىق «جولدا قوزى-كورپەش – بايان سۇلۋ مەن شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر مازارىن كوردىك» دەپ ايتاتىن بولعان»، – دەپ ەستەلىك قالدىرادى.

باتىر رۋحىنا تاعزىم. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باتىر جاتقان جەر رەسەي يمپەرياسى باس شتابىنىڭ وفيتسەرلەرىنىڭ قۇراستىرۋىمەن، سەمەي وبلىسىنىڭ كارتاسىندا «م. بەردگاجا» دەپ بەلگىلەنگەن. ءجۇز جىل وتكەننەن كەيىن، باتىر مازارى كەڭەس كارتاسىندا ورىن العان. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، مازار حح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنا دەيىن ءبۇتىن كۇيىندە ساقتالعان. كەسەنە وڭدەلمەگەن كىرپىشتەن فورماسى شارشى تارىزدەس كەلەتىن، ءاربىر قابىرعاسى 7 مەتر بيىك، قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى جارتى مەتردى قۇراعان. قازاق جەرىنىڭ ءبىر قارىستاي جەرىن جاۋعا بەرمەي ساقتاپ قالۋعا وراسان زور ۇلەس قوسقان باتىر مازارى دۋلىعاعا ۇقسايتىن. باتىر ءومىرى تۋرالى رەسەي، قىتاي مۇراعات دەرەكتەرىنەن جانە جەرگىلىكتى حالىق پەن ولكەتانۋشىلاردان كوپتەگەن مالىمەتتەر الىنعان.
***
قىرعىزستان اۋماعىندا باتىر تۋرالى دەرەكتەر فولكلورلىق شىعارمالاردا شەجىرەلەردە كەزدەسەدى. بەلگىلى انتروپولوگ عالىم م.م. گەراسيموۆتىڭ زەرتحاناسىندا باتىردىڭ باس سۇيەگىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىن، وتانىمىزعا قايتارىلىپ، ەكىنشى رەت جەر قويناۋىنا تاپسىرىلدى. باتىردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى جاڭا جانە قازىرگى زامان تاريحىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى ي. اندرەەۆ، ا. لەۆشين، م. كراسوۆسكي، ش. ءۋاليحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، گ. پوتانين، م. تىنىشپاەۆ، م. ج. كوپەەۆ، س. تورايعىروۆ، م. مۇقانوۆ، ا. سەيدىمبەك، ك. حافيزوۆا، ب. قاسىمبەكوۆ، ك. بورانباەۆا، ا. ماحاەۆا، ا.ۋ. توقتاباي جانە تاعى باسقالار زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازعان. باتىردىڭ قۇرمەتىنە حالىق «بەردىقوجا باتىر» اتتى تاريحي داستانىن قۇراستىرعان. ول م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ساقتاۋلى تۇر. ءاربىر قازاق باتىرى مەن ساردارىنا مۇنشالىقتى حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسى بولىپ كورمەگەن.

دارىندى اقىن ن. ايتۇلى باتىردىڭ ەرلىك ىستەرىن پاش ەتەتىن پوەما جازدى. قازاق جازۋشىلارى م. ماعاۋين مەن ق. ءجۇمادىلوۆ تاريحي-كوركەم تۋىندىلارىندا قازاق باتىرىنىڭ وشپەس ەرلىكتەرىنە قالام تەربەدى. شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى. قازاق جەرىنىڭ كەڭ بايتاق اۋماعىن جاۋدان قورعاپ، حالىقتىڭ ىشكى بىرلىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان قازاق باتىرلارىنىڭ ورنىن ەرەكشە دەپ اتاۋعا بولادى. XVIII عاسىردا اتا-بابالارىمىز سولتۇستىگىندە – رەسەيدىڭ تارى قالاسىنا دەيىنگى اۋماقتى، وڭتۇستىگىندە – تاشكەنتكە دەيىنگى، باتىستا –ەدىلدى، شىعىستا – وب-ەرتىس الابىنىڭ جەرىن يەلەنىپ جاتقان.

بۇل كەڭ بايتاق اۋماقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، جەر مەن ەلدى قورعاۋ جولىندا قانشاما قازاقتىڭ باتىرلارى كۇرەس جولىندا جانىن پيدا ەتكەن. سونىڭ ءبىرى، قازاق جەرىنىڭ ءبىر سۇيەمىن جاۋدىڭ يەمدەنۋىنە جول بەرمەگەن شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ ورنى ەرەكشە. باتىردىڭ وسيەتى بويىنشا بەردىقوجا باتىر ۇرپاقتارى قازاقتىڭ ءار ءتۇرلى ايماقتارىندا قونىستانىپ، جاۋ قاي تۇستان كەلىپ تيسە دە قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا قاشان دا دايىن بولۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن. سوندىقتان دا، ەلىمىزدىڭ ءاربىر اۋماعىندا باتىر ۇرپاقتارى كەزدەسەدى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا – تارباعاتاي وڭىرىندە، شاۋەشەك، شيحۋ، ۇرىمجىدە سونىمەن قاتار شاعانتوعاي، تولى، شىڭ، ءدۇربىلجىن، مۇڭعىل كۇرە بوراتولا اۋدانىندا، سونىمەن قاتار ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىندا كەزدەسەدى.
زيابەك كابۋلدينوۆ