زۋقا باتىر 150 جىل تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

ەركە باتىر- بۇقارباي ەلتوقۇلى

kerey.kz

 |  Mar 12, 2020

ءجۇماشارىپ ءشاھاداتۇلى ءداندىباي تەگى
(جازۋشى، پەداگوك، پوبليتسيك)

ءار زامان ءوزىنىڭ ايگىلى ادامدارىن تۋدىرىپ سول تۇلعانىڭ بويىنداعى ءتۇرلى قاسيەتتەرى ارقىلى جەتكەن دەڭگەيى كولەمىندە ورتاسىنا ايگىلەپ وتىرادى. زامان تۇلعاعا تياناق، تۇلعا زامانعا قوزعاۋشى ءرولدا داميدى. قوعامدىق دامۋ بارىسىندا زامان كەمەلدەنىپ، تۇلعا سومدالادى. زامان ءبىر تاريحي ءداۋىردىڭ رۋحاني بەتبەينەسى. وندا حان- قاراشا، بي- قازى، كوسەم- شەشەن، باتىر- باعلان… ت.ب لاردىڭ ءبارى دە ساياسي- زاڭ، ءدىن- مادەنيەت، شارۋاشىلىق ت.ب قاتارلى كوپتەگەن سالالاردا ارالاسا بوي كورسەتىپ سول زاماننىڭ وزىندىك تىنىسىن قالىپتاستىرادى.
ەندەشە سول نار تۇلعالاردىڭ ىشىندە باتىر وبرازىن وسى ماقالادا قاۋزالاتىن وزەك ەتە وي ورىستەتەيىك. اللاعا شۇكىر، قازاقتا باتىر بارشىلىق، سەبەبى ءبىز حاندىق تەگىمىز ارىسى ەدىلقاعان ء(اتيلا), ەلجاۋكۇنبيلەردەن باستاۋ الىپ، بەرىسى تۇعۇرۇلحان، جوشىحاندار مەن ولاردىڭ حان ۇرپاقتارىمەن كۇشەيە جوندانىپ ورحون – ەنەسەيدەن قاراتەڭىزگە، سىبىردەن سولتۇستىك يىندياعا دەيىنگى ۇلانقايىر القاپتا كوشىپ- قونىپ ەركىن ءومىر ءسۇرىپ الەمگە ايگىلى «كوشپەلىلەر مادەنيەتىن» جاراتقان رۋحى ۇستەم ۇلى ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. وسىنشاما الىپ تەريتورياعا كوز الارتقاندارمەن دە، سىلەكەيلەرىن شۇبىرتا قاندى شەڭگەلىن سالعاندارمەن دە جان اياماي كۇرەسە بىلگەن جاۋىنگەر حالىقپىز. سوندىقتان دا بىزدە، باتىرلار كوپ، ارينە كوپ بولۋعا دا ءتيىس. ءبارىنىڭ دە الۋعا ءتيىستى ورنى، ۇلىقتانارلىق باعالى ۇلەسى بار باھادۇرلار. قايسى بىرەۋلەردىڭ «ىستەرگە جۇمىس تاپپاعانداي سۇيەگى قۋراپ قالعان اتا – باباسىنىڭ ساۋدىراعان سۇيەگىن قايتا ءتىرىلدىرىپ ويدان باتىر جاساۋعا اۋەستەنىپ كەتتى» دەپ ءسوزۋارلانا سوگىپ جۇرگەن جەلوكپە جەڭىل بايلامدارىن تاريح سىنى سىڭىرمەيدى. ە، ونداي اتا – باباسىنىڭ كەشەسىن ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭىنە بايلامايتىن، تەكتىك تاربيەنىڭ تەرەڭىنە بويلامايتىن تالعاۋى تاياز، ويلامى وياز پىكىرسىماقتار قانشا گۋلەگەنىمەن ءبارىن دە شەشەتىن ادىلقازى – ۋاقىت. بارىندە ايقىندايتىن تارازى – دالەلدى پاكىت. زامانا تىنىسىن كەڭەيتە جاساپ وتىرعان قوعامىمىزدى دامىتۋدا ەڭ ماڭىزدى ورىندا تۇراتىنى- ۇرپاققا بەرەتىن وڭدى تاربيە. سول تاربيەنىڭ شوقتىقتىسى- اق ۇلت رۋحىن كوتەرۋ. ال ۇلت رۋحىن كوتەرۋدە الەمنىڭ الدىنعى وندىعىنان ورىن العان الىپ تەريتورياعا يە ەتكەن دە، ونى قالاي قورعاۋدى ۇيرەتكەن دە سول باتىرلارداعى دانالىق، دارالىق، قاھارماندىق. ونىڭ ۇستىنە بىرىنەن باستاۋ الا بىرىنەن ءورىس تابا كۇشيگەن كوممۋنيزىمدىك جۇيە ەكى الىپ كورشىمىزدە «ءبىر كوسەم، ءبىر پارتيا، ءبىر جولدان» وزگە تاربيە تەتىكتەرىنە تيىم سالىپ وسى ءبىر ءۇش تاعاندى نەگىز ەتكەن اتەيىستىك يدەيانىڭ ۇرىعىن 2- 3 ۇرپاق بويىنا قۇلاقتان تەبە قۇيىپ رۋحسىزداندىرۋدىڭ ۋىمەن سۋارا ۇلتسىزداندىرۋدىڭ قۇيىنا باتىرىپ ۇلگىردى. قازىردە كەيبىر اعا بۋىندارىمىز بەن ولاردىڭ وكشەسىن باسا العاشقى ءدامىن تاتا قالعان ءىشىنارا ورتا بۋىندارىمىز قازاق ەگەمەندىگىنىڭ ەرتەڭى ەمەس، تارپى قۇرىپ تامتىعى قالعان ءسولبىر ايتىلمىش قىزىل جۇيەنى اڭساپ ەس جيا الماي ءجۇر. ەگەمەندى ەلدىڭ جاڭا زامان ۇرپاقتارىن وتانىن سۇيەتىن، ەگەمەن ەلىن قورعاي الاتىن، ۇلت رۋحىن كوتەرىپ ءدىنىن، ءتىلىن، ءدىلىن رۋحاني تاربيەنىڭ وزەگى ەتە تاربيەلەي العاندا عانا ءبىز ولاردى الگىندەي قۇلىقسىزدىقتان دا، ۇلتسىزدىقتان دا قورعاي الامىز. رۋحاني دۇنيەمىزگە وزەك ەتەتىن ارقانداي تاربيەدە نانىمدى دالەل، يلانىمدى دايەك بولعاندا عانا ءوز مارەسىنە جەتەدى. ارينە مۇنداي دالەل- دايەكتەر ۇلىسىن جيىستىرىپ، ۇلتىن ۇيىستىرا ەلدىگىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جول تابا بىلگەن حاندارى مەن بيلەرىنىڭ، حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، اۋىز بىرشىلىگىن ساقتاۋ جولىندا ەڭبەك ەتكەن ايگىلى جىراۋلارى مەن كوسەم ويلى شەشەندەرىنىڭ، ۇلتىنا ۇران بولعان باتىر- باعلاندارىنىڭ بويلارىنان كوپتەپ تابىلادى. بۇل يديال ۇرپاق جاددىنان ءبىرىنشى ورىندا ورىن العاندا عانا ولاردىڭ ەلگە، جەرگە، ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارتادى. ولاي بولسا وسكەن ەلى، وركەندەگەن جەرى قانىق، رۋحى جانىمىزعا جاقىن جارقىن وبرازداردىڭ ءبىرى بولعان بۇقارباي باتىر ەلتوقۇلى ءجايلى بۇگىنگە جەتكەن اڭىز- دەرەك كوزدەرى نەگىزىندە وي بولىسەيىك.
كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبىمىز وبرازىن ءومىر شىندىعىنان سومداپ، قارەكتىرىن قوعام قايشىلىقتارىنان اشاتىن كوركەم ادەبيەت ەمەس. ەل اۋىزىنا اڭىز، جۇرت نازارىنا تانىس بولعان ناقتى تۇلعا تۋرالى بولعاندىقتان، اۋەلى وسى ماقالاعا تاقىرىپ بولىپ وتىرعان تۇلعا اتى مەن تەگى دە بىزگە ءبىراز دالەل- دايەكتەردەن مالىمەت بەرەتىندەي.
10, تەكتە بار تەگەۋىرىن
ك31,وتەرىپ وتىرعان باتىردىڭ اكەسىنىڭ اتى ەلتوق. ول «ءۇش يتەلى، بەس كۇيىك» دەپ بولىنەتىن يتەلى ريىنىڭ ەڭ وسكەنى «كۇيىك اتاسى» ىشىندەگى «ەلتوق» دەپ اتالاتىن كىشى رۋ اتى. اتا جولىمىزدا قازاق كورىنگەن كوكاتتىنىڭ كەز كەلگەنىمەن رۋ اتىن اتامايدى. قازاق شەجىرەسىندەگى ۇلكەندى – كىشىلى رۋ اتتارىنىڭ ءبارى دە كىسى اتتارى. ولاردىڭ قاي- قايسىسىدا ءبىرى، نە ەل تانىعان باتىر، بي بولۋىمەن; ەندى ءبىرى، جۇرتقا ايگىلى ونەر يەسى بولۋىمەن; قالابەردى، ۇرقىنىڭ ەلدەن ەرەك ءوسىپ كوبەيۋىمەن رۋ اتىنا ايلانىپ تانىمال تۇلعا بولىپ قالىپتاسقان. رۋلى ەلگە ات بولعان «ەلتوق» اتى دا كەمىندە وسى ءۇش قىردىڭ ءبىرى نەگىزىندە رۋ اتى بولىپ قالىپتاسقاندىعى بەلگىلى. ەلتوق جونىندە «ابلاي حان ورداسىنىڭ اسكەري قارۋ – جاراق جاساۋ شەبەرلەرىنىڭ باس ۇستاسى بولعان» دەگەن اڭىز بار. سوسىن تاريحتا يتەلى رۋى توپتاسا قونىستانعان سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە تاريحي كارتاعا تۇسكەن «ەلتوق كولى» اتتى جەر اتى بارى دا دالەلدەنىپ وتىر. «بۇقارباي باتىر» ءجايلى جازىلىپ ەل ىشىندە ساقتالىپ قالعان كونە داستاندا:
«…باباسى ەلتوق شەبەر ءارى ۇستا،
تانىلدى شەبەرلىگى ءسولبىر تۇستا.
اقساۋىت، بادانا، قالقان، سەمسەر- قىلىش…
تامسانتىپ وتەتۇعۇن قولدان – قولعا»- دەگەن ولەڭ جولدارى دا ەلتوق اتانىڭ ەل اتىنا دا (رۋ اتىنادا), جەر اتىنا دا ايلانىپ، ءوزىنىڭ ەرەن ونەرىمەن حان وردانىڭ قارۋ- جاراق جاسايتىن شەبەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. قاشاندا اڭىز تەگى اقيقات. ەش دەرەك- دالەلسىز تەكتەن – تەككە اڭىز شىقپايدى، شىقتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە وسىنشاما ەلگە تارالىپ بۇگىنگە جەتپەيدى. مىنە بۇقارباي باتىر وسىنداي تەكتەن شىعىپ ونەگەلى تاربيە كورگەن ۇلكەن تۇلعا.
2, اتالى ەلگە ۇران بولعان ۇلىلىق
قازاق حالقىنىڭ ۇزاققا جالعاسقان اقساقالدىق بيلىك تۇزىمىندە اتاسى بولەك ءبىر ەل بەلگىلى سانعا تولىپ، ساناتقا كوتەرىلگەندە ونىڭ رۋىن، تاڭباسىن، ۇرانىن بەلگىلەپ ارنايى اسىلعان «ايرىلىس قازان» دەيتىن ورتاق دامنەن تاتىسىپ، دۋالى اۋىز اقساقالدارى «بەرەكە باتاسىن» بەرىپ ءبولىپ شىعاراتىن سالت بولعان. وسىنداي ارىدان جالعاسقان اتا جولى بۇقارباي تۇسىندا دا جالعاسىن تاۋىپ يتەلى رۋىنىڭ كەزەكتى يەسى بۇقارباي باتىر بولىپ، ارداقتى اتى ەلىنە ۇران بولعاندىعى دا بۇلتارتپاس تاريحي شىندىق. «ونەكى اباق كەرەي» اتاناتىن قازاق قۇرامىنداعى ۇلكەن ۇلىستىڭ «يتەلى» اتتى قوماقتى شوعىرىن ۇلىسقا، ۇلتقا ەڭبەگى سىڭبەگەن اتسىز، تەكسىز بىرەۋگە سەنىپ تاپسىراما؟ ەل- جۇرتىنا باس بولارلىق ءمىسى بولماعان كىسىنىڭ اياسىنا ايرانداي ۇيىپ «ءۇش يتەلى، بەسكۇيىك» اتتى اۋماقتى ەل تۇرار ما؟، جاۋ جاسقانار ايباتى، ۇلىس ءۇمىتىن سەنىپ ۇستاتاتىن ساناتى بولماعان كىسى ۇلكەن ءبىر تايپاعا ۇران بولا الار ما؟، مىنە وسىنىڭ ءبارى ونىڭ ۇلكەن اقىل- پاراساتتىڭ دا، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان ايلالى دا ايبىندى باتىرلىقتىڭ دا يەسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

3, حان وردانىڭ توپ بۇزار ساڭلاقتارى
حان مەمەلەكەتتىڭ تىرەگى، ەلدىڭ ۇيتقىسى. قاي زامان، قاي ەلدە بولسىن مەمەلەكەت باسشىسىن دا، حان ورداسىن دا قورعايتىن ارنايى جاساق جاساقتالاتىنى دا، ۇلكەن شايقاستاردا شەپ بۇزار اتويشىل باتىرلار توبى بولاتىنى دا بەلگىلى. ەل اۋىزىنداعى اڭىز- دەرەكتەردە «بۇقارباي باتىر ابىلاي حاننىڭ اتويشىل 25 باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان» دەپ ايتىلادى. حاندىقتىڭ جازبا ماتەريالدارى نەشە عاسىرعا جالعاسقان قالماق شاپقىنشىلىعىنداعى وتقا ورانعان سۇراپىل سوعىستى جىلداردا ورتەندى، جوعالدى، قولدى بولدى. ەل تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى تاس جازۋلار مەن ەل اراسىنداعى اڭىزداردان، قىتاي، ورىس، پارىس تب قاتارلى جازبا دەرەك ساقتاعان ەل تاريحىنان ىزدەپ جۇرگەن قازىرگى حالدە وسىنداي ەل ىشىنە كەڭ تارالعان اڭىزدارعا جۇگىنبەسىمىزگە دە امالسىزبىز. مەيلى حان ورداسىن قورعاسىن، مەيلى ۇلكەن ۇرىستاردا شەپ بۇزار اتويشىلداردىڭ قاتارىندا بولسىن بۇل اڭىز بۇقاربايدىڭ ءجاي باتىر ەمەس، مەمەلەكەتتىك بيلىك جاعىنان تالدانعان، نەمەسە حان كوزىنە ەرەن ەڭبەگىمەن تۇسكەن ايگىلى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
4, سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى «اقبۋرالى اتويشىل»
ءۇش عاسىردان استام ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قالماق شاپقىنشىلىعىنان ەلىن، جەرىن قورعاۋ جولىنداعى جانكەشتى سوعىستاردا قازاق حالقىنان وتانىن قورعاۋ جولىندا جان ءپيدا قىلعان باتىرلار از بولمادى. ولاردىڭ ىشىندە اتتىسى دا، ءجاياۋى دا، تۇيەلىسى دە بولىپ وزىندە بار مۇمكىندىكتەردىڭ ءبارىن دە ەلىنە، جەرىنە ارنادى. سول تۇستىڭ ءبىر ايتاقالسىن ايعاعى سانالاتىن «بۇقارباي باتىر» اتتى داستاندا سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى قارت باتىردىڭ تۇيە ءمىنىپ جورىققا اتتانىپ جەڭىسپەن ورالعانى جىرلانادى. «تۇيەگە مىنگەننىڭ توبەسى تاڭىرگە جاقىن» دەگەندەي جاۋ جورتۋىلشىلارى اتتى جاساق ىشىنەن تۇيەلى باتىر كورسە «بۇقارباي بار ەكەن ىشىندە» دەپ ىعا دا، بۇعا دا قورعانىستا بولاتىنى ايتىلادى. قازاق جاساقتارىنڭ سوعىسىندا تۇيە جانۋاردىڭ دا وزىندىك رولى بولعان، تەك بۇقاربايدىڭ «اتوي اتانى» عانا ەمەس ايگىلى رايىمبەك باتىردىڭ «اقبۋراسى» دا، ابىلايحاننىڭ «كيەلى بۋراسى» دا ەلگە تانىس، جۇرتقا اڭىز بولعان كەرىكتەر. سەكسەن جاسىنا دەيىن قايراتىنان قايتپاعان باتىر تۇلعاسى، ارينە، بۇگىنگى جاستار ءۇشىن دە، قارتتار ءۇشىن دە وشپەس ونەگە، تاپتىرماس تاعىلىم.
5, اتاعىنا ساي ارىن، دارمەنىنە ساي دارىن
«اتى شىققان جىگىتكە قىز امىراق» دەگەندەي ەل سۇيىنەرلىك ەرەن ەڭبەگىمەن ەل- جۇرتىنا ايگىلى بولعان تۇلعادار قاي ەل، قاي زاماندا بولسادا نەشە ءتۇرلى تەڭەۋلەرمەن تىلسىمدەنە اڭىزعا اينالىپ ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىسا جەتىپ وتىراتىنى دا اقيقات. تاعىبىر نازارعا الاتىن دايەك – بۇقارباي باتىر تۋرالى: «بۇقارباي باتىر ەلدەن ەرەك ات كوتەرگىسىز الىپ دەنەلى بولعاندىقتان اقبۋراعا ءمىنىپ سوعىس سالادى ەكەن، سوندىعىنان دا عوي ونىڭ «اق بۋرالى باتىر» اتانۋى.» «ول ءبىر جاعى بوزعىل، ءبىر جاعى تورى رەڭدى پەرى سيلاعان ءدۇلدۇل مىنەدى ەكەن، سوندىعىنىنان دا ونى «سىرلى باتىر» دەپ اتاپتى.» «سەكسەننىڭ سەڭگىرىندە دە قايسى بىرەۋلەرشە سەلكىلدەپ وتىرماي سوعىسقا اتتانعان ەرلىگىن دە، «نوقتا اعاسى» اتالعان ورنى مەن جاسىن دا سيلاپ ونى «اعا باتىر» اتاپ كەتىپتى.» «بۇقارباي باتىر قازاقتىڭ باس باتىرلارى بوگەنباي، قابانباي، ەرجانىبەكتەرمەن بىرگە قازاقتىڭ جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى ايگىلى «اڭىراقاي شايقاسى» قاتارلى كوپتەگەن شايقاستارىنا، وڭتۇستىكتى تىنىشتاندىرۋ جولىنداعى «قىرعىزدارمەن سوعىسى»، «تاشكەنتتى قايتارۋ شايقاسى» قاتارلى ءىرىلى – ۇساقتى 500 دەن استام شايقاستارعا قاتىناسىپ ايگىلى جىراۋ بۇقار اتادان باتا الىپتى.»… دەگەن سياقتى تولىپ جاتقان ناقتى دەرەككە بەرگىسىز اڭىزدار تاراپ بۇگىنگە جەتكەن. وسىنشاما ءىرىلى- ۇساقتى شايقاستاردان امان- ساۋ جەڭىستى ورالىپ سەكسەن جاسىنا دەيىن قاراتاماق قانجارى مەن الماس ۇشتى اقنايزاسىن قولدان تاستاماي ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ دەگەندە ۇلكەن پاراسات، ايلالى اقىل، الىپ كۇشتەن كەلەتىنى كىمگە بولسادا بەلگىلى.
6, ەرلىكتىڭ دە، ىسكەرلىكتىڭ دە بوداۋى – «ەركە باتىر»
بۇگىنگە جەتكەن اڭىز – دەرەكتەردە دە، ەتنوگراف، جازۋشى، قازاق حالقىنىڭ ارعى – بەرگى تۇرمىس- سالتىنا بايلانىستى جارتاس سۋرەتتەرى مەن ءداستۇرلى ويۋ – ورنەكتەرىن زەرتتەۋشى عالىم باياحىمەت جۇمابايۇلى جازعان «بۇقارباي باتىر» كىتابى مەن ەڭ كونەكوز دەرەكتەردىڭ بىرەگەيى- «بۇقارباي باتىر» داستانىندا دا جوعاردا ايتىلعان اتاقتارمەن بىرگە بۇقارباي باتىردىڭ حان ابلاي جاعىنان «ەركە باتىر» اتانعانى ايتىلادى. بۇقارباي باتىر جاساعان ءداۋىر قالماق شاپقىنشىلارىنىڭ تىنىمسىز سۇعاناقتىق جاساپ ەل تىنىشتىعىن بەلگىلى دارەجەدە بۇلدىرگەندىگى سەبەپتى ەل بىرلىگىنە بىلتە تۇسكەن اۋىر زامان- تىن. سوندىقتان دا باتىرلار مەن ەل يەلەرى (رۋ باسىلارى) ەلدى قونىستاندىرۋ، تىنىشتاندىرۋ ءتۇرلى – ءتۇستى داۋ- دامايلارىن شەشۋ ىستەرىنە دە ءجيى ارالاسىپ تۇرۋعا ءماجبۇر ەدى. بۇقارباي باتىردىڭ «ەركە باتىر» اتالۋىندا، ارينە، باستى سەبەپ ونىڭ تالاي رەتكى ءىرى شايقاستاردا حان كوزىنە تۇسە جەڭىستى ۇرىس جۇرگىزە العان ەستەن كەتپەس ەرلىكتەرى بولعاندىعىمەن بىرگە وزىنە تيەسەلى رۋلى ەلىن باسقارۋدا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ىسكەرلىگىنەن دە بولە قاراۋعا بولمايتىن سەكىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ول بيلەر كەڭەسىنە دە قاتىناسا الاتىن، ايگىلى ابلاي حانمەن دە پىكىرەسە الاتىن مۇمكىندىكتەرى بولعاندىعى ءجايلى دا بۇگىنگە جەتكەن اڭىزدار از ەمەس. «ەركە باتىر» جوعاردا اتاپ وتكەندەي ونىڭ جاساعان ەرلىكتەرىمەن قوسا ءوزىنىڭ جانە كولىگىنىڭ بوگەنايلارىنا قاراي اتالعان ءجاي ۇعىم ەمەس. «ەركە باتىر» اتاۋىنىڭ ارجاعىندا وزگەدەن ەرەك ءبىر ەركىندىكتىڭ نىشانى بىلىنەدى. جوعارداعى اڭىز – دەرەكتەردىڭ ءبارىن ساباقتاي كەلگەندە ونىڭ «ەركە باتىر» اتالۋىنا ونىڭ تەگىندەگى «نوقتا اعا» اتتى ەجەلگى لاۋازىمدا سەبەپ بولدىما دەگەن بولجام دا جوق ەمەس.
«نوقتا اعاسى» تەك يتەلى رۋىندا عانا ەمەس، قازاق جۇزدەرىندەگى كوپتەگەن رۋلاردىڭ ءبىرازىندا كەزىگەدى. ساناۋلى عانا قازاق كلاسيك جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى، ايگىلى قالامگەر ءسابيت مۇقان اتامىزدىڭ پايىمىنشە: «نوقتا اعاسى بەلگىلى ءبىر اتاعا تاۋەلدى بالانىڭ ۇلكەنى. وتىمنىڭ الدى، سۋىمنىڭ تۇنىعى» – دەپ قۇرمەتپەن قاراعان اكە وعان سايگۇلىك ات، سەتەر اتان ەنشىلەيتىن سالت بولعان. سەتەر اتاننىڭ مۇرىنىن تەسىپ بۇيدا وتكىزبەي نوقتامەن باس ءبىلدىرىپ، كوشكەندە تۇڭعىش ۇلدى سايگۇلىگىنە ءمىندىرىپ، نوقتالى سەتەر اتانىن جەتەلەتىپ كوش الدىن باستاتىپ وتىرادى. ارتىنان ەرگەن ءىنى- باۋىرلارى الدىنداعى اعاسىنا قۇرمەتپەن قاراپ بەرەكەلى دە بەيبىت ءومىر سۇرۋلەرىنە ونەگە بولسىن دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋىنداعان ءوسىبىر اتالى سالتتان «نوقتا اعاسى» دەيتىن اتاۋ قالىپتاسقان دەگەن مازمۇندا ءۋاج ايتادى. قايتكەن كۇندە دە شىندىققا جاناسادى. مۇنى كولدەنەڭ تارتىپ وتىرۋداعى سەبەپتەردىڭ ءبىرى ابلايحان تۇسىندا «ەلتوقاتا حان ورداسىنىڭ قارۋ- جاراق سوعاتىن باس ۇستالارىنىڭ ءبىرى »، ال ونىڭ ۇلى «بۇقارباي باتىر حان ورداسىنىڭ توپ بۇزار 25 باتىرىنىڭ ءبىرى بولعان، بيلەر كەڭەسىنە قاتىناسۋ مۇمكىندىگى دە بەرىلگەن»، حان جاعىنان «ەركە باتىر» اتانعان،- دەگەن سياقتى ەل اۋىزىنا اڭىز- دەرەكتەر تارالىپ بۇگىنگە جەتكەن. مۇنداي ءىس قاي ەل، قاي داۋىردە بولسىن ەڭ اۋەلى، ونەر مەن ەڭبەككە قاراي تالداناتىنى اقيقات. سولايدا قازاقى تانىمدا تەككەدە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. حان وردا بيلىگىنىڭ قارماعىندا بولاتىن وسى شاعىن توپتا اكەلى – بالالى ەلتوق پەن بۇقاربايدىڭ بولۋى وزدەرىنىڭ ەلىن، جەرىن قورعاۋ جولىنداعى كوزگە تۇسكەن اسقىن ونەر، ادۋىن باتىرلىقتارىنان دا بولدى. سولايدا «نوقتا اعالىق» تەك تە اسەر ەتتى،- دەيتىن وي- جوبا دا جوق ەمەس. ويتكەنى ارعى زامان حانوردالاردان جەتكەن دەرەك جوق. سولايدا ۇلى حان ابلاي تۇسىندا اباق كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى اتانعان يتەلى اتاڭ اۋلەتىنەن ايگىلى زۋحا باتىردىڭ ۇلى اتاسى نۇرمۇحامەت ابىز حان ورداسىندا زىكىرشى بولعاندىعى; كەيىندەپ ونەكى اباق كەرەيگە ۇران بولعان ەرجانىبەك كەرەي اۋلەتىنە قولقالاپ اكەلىپ «تورە» ەتكەن ابىلپەيىزحان ۇرپاقتارى التاي كەرەيلەرىنە تورەلىك ەتكەندە تورە ورداسىندا وزگە كەرەيلەر سوزىنە توقتايتىن «كەرەيدىڭ نوقتا اعاسىنان بىرەۋ بولۋ كەرەك» دەپ ۇيعارىپ، ادەتتە قارادان قىز المايتىن تورەلەر ورداسىنا يتەلى ايپارا اپامىزدى كەلىن قىپ تۇسىرگەنى دە ەل- جۇرت بىلەتىن بەرتىنگى تاريح.
مەيلى قالاي ايتساقتا بۇقارباي باتىر ەل – جۇرتىن جاۋدان قورعاۋدا ەرەن ەڭبەك ەتكەن، وتانى ءۇشىن وتقا تۇسۋدەن تايىنباعان سول تۇستىڭ ايگىلى باس باتىرلارى بوگەنباي، قابانباي، ناۋىرىزباي، ەرجانىبەك قاتارلى اعا باتىرلارىنىڭ وكشەسىن باسا بوي كورسەتە العان ولارمەن ۇزەڭگىلەس قاندى كويلەك قاس باتىرلاردىڭ ءبىرى. ۇرپاققا رۋحى ۇلگى، ەل – جۇرتىنا تۋ بولارلىق وتان ارداگەرى.
باتىر رۋحى وشپەيدى، تۋى قاشاندا جىعىلمايدى!

2020 جىل 10 ناۋىرىز