Zuqa batır 150 jıl Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Erke batır- Bwqarbay Eltoqwlı
kerey.kz
Jwmaşärip Şähadatwlı Dändibay tegi
(Jazuşı, Pedagok, poblicik)
Är zaman öziniñ äygili adamdarın tudırıp sol twlğanıñ boyındağı türli qasietteri arqılı jetken deñgeyi köleminde ortasına äygilep otıradı. Zaman twlğağa tiyanaq, twlğa zamanğa qozğauşı rölda damidı. Qoğamdıq damu barısında zaman kemeldenip, twlğa somdaladı. Zaman bir tarihi däuirdiñ ruhani betbeynesi. Onda han- qaraşa, bi- qazı, kösem- şeşen, batır- bağlan… t.b lardıñ bäri de sayasi- zañ, din- mädeniet, şaruaşılıq t.b qatarlı köptegen salalarda aralasa boy körsetip sol zamannıñ özindik tınısın qalıptastıradı.
Endeşe sol nar twlğalardıñ işinde batır obrazın osı maqalada qauzalatın özek ete oy öristeteyik. Allağa şükir, qazaqta batır barşılıq, sebebi biz handıq tegimiz arısı Edilqağan (ätilä), Eljaukünbilerden bastau alıp, berisi Twğwrwlhan, Joşıhandar men olardıñ han wrpaqtarımen küşeye jondanıp Orhon – Eneseyden Qarateñizge, Sibirden soltüstik Yindiyağa deyingi wlanqayır alqapta köşip- qonıp erkin ömir sürip älemge äygili «köşpeliler mädenietin» jaratqan ruhı üstem wlı eldiñ wrpağımız. Osınşama alıp teritoriyağa köz alartqandarmen de, silekeylerin şwbırta qandı şeñgelin salğandarmen de jan ayamay kürese bilgen jauınger halıqpız. Sondıqtan da bizde, batırlar köp, ärine köp boluğa da tiis. Bäriniñ de aluğa tiisti ornı, wlıqtanarlıq bağalı ülesi bar bahadwrlar. Qaysı bireulerdiñ «isterge jwmıs tappağanday süyegi qurap qalğan ata – babasınıñ saudırağan süyegin qayta tirildirip oydan batır jasauğa äuestenip ketti» dep sözuarlana sögip jürgen jelökpe jeñil baylamdarın tarih sını siñirmeydi. E, onday ata – babasınıñ keşesin wrpağınıñ erteñine baylamaytın, tektik tärbieniñ tereñine boylamaytın talğauı tayaz, oylamı oyaz pikirsımaqtar qanşa gulegenimen bärin de şeşetin ädilqazı – uaqıt. Bärinde ayqındaytın tarazı – däleldi päkit. Zamana tınısın keñeyte jasap otırğan qoğamımızdı damıtuda eñ mañızdı orında twratını- wrpaqqa beretin oñdı tärbie. Sol tärbieniñ şoqtıqtısı- aq wlt ruhın köteru. Al wlt ruhın köterude älemniñ aldınğı ondığınan orın alğan alıp teritoriyağa ye etken de, onı qalay qorğaudı üyretken de sol batırlardağı danalıq, daralıq, qaharmandıq. Onıñ üstine birinen bastau ala birinen öris taba küşygen kommunizimdik jüye eki alıp körşimizde «bir kösem, bir partiya, bir joldan» özge tärbie tetikterine tiım salıp osı bir üş tağandı negiz etken äteyistik ideyanıñ wrığın 2- 3 wrpaq boyına qwlaqtan tebe qwyıp ruhsızdandırudıñ uımen suara wltsızdandırudıñ qwyına batırıp ülgirdi. Qazirde keybir ağa buındarımız ben olardıñ ökşesin basa alğaşqı dämin tata qalğan işinara orta buındarımız qazaq egemendiginiñ erteñi emes, tarpı qwrıp tamtığı qalğan solbir aytılmış qızıl jüyeni añsap es jiya almay jür. Egemendi eldiñ jaña zaman wrpaqtarın otanın süyetin, egemen elin qorğay alatın, wlt ruhın köterip dinin, tilin, dilin ruhani tärbieniñ özegi ete tärbieley alğanda ğana biz olardı älgindey qwlıqsızdıqtan da, wltsızdıqtan da qorğay alamız. Ruhani düniemizge özek etetin ärqanday tärbiede nanımdı dälel, ilanımdı däyek bolğanda ğana öz märesine jetedi. Ärine mwnday dälel- däyekter wlısın jiıstırıp, wltın wyıstıra eldiginiñ erteñi üşin jol taba bilgen handarı men bileriniñ, halqınıñ ruhın köterip, auız birşiligin saqtau jolında eñbek etken äygili jırauları men kösem oylı şeşenderiniñ, wltına wran bolğan batır- bağlandarınıñ boylarınan köptep tabıladı. Bwl idiyal wrpaq jaddınan birinşi orında orın alğanda ğana olardıñ elge, jerge, wltqa degen süyispenşiligi artadı. Olay bolsa ösken eli, örkendegen jeri qanıq, ruhı janımızğa jaqın jarqın obrazdardıñ biri bolğan Bwqarbay batır Eltoqwlı jäyli büginge jetken añız- derek közderi negizinde oy böliseyik.
Köterip otırğan taqırıbımız obrazın ömir şındığınan somdap, qarektirin qoğam qayşılıqtarınan aşatın körkem ädebiet emes. El auızına añız, jwrt nazarına tanıs bolğan naqtı twlğa turalı bolğandıqtan, äueli osı maqalağa taqırıp bolıp otırğan twlğa atı men tegi de bizge biraz dälel- däyekterden mälimet beretindey.
10, Tekte bar tegeuirin
K31,öterip otırğan batırdıñ äkesiniñ atı Eltoq. Ol «üş iteli, bes küyik» dep bölinetin iteli ryınıñ eñ öskeni «küyik atası» işindegi «Eltoq» dep atalatın kişi ru atı. Ata jolımızda qazaq köringen kökattınıñ kez kelgenimen ru atın atamaydı. Qazaq şejiresindegi ülkendi – kişili ru attarınıñ bäri de kisi attarı. Olardıñ qay- qaysısıda biri, ne el tanığan batır, bi boluımen; endi biri, jwrtqa äygili öner iesi boluımen; qalaberdi, wrqınıñ elden erek ösip köbeyuimen ru atına aylanıp tanımal twlğa bolıp qalıptasqan. Rulı elge at bolğan «Eltoq» atı da keminde osı üş qırdıñ biri negizinde ru atı bolıp qalıptasqandığı belgili. Eltoq jöninde «Ablay han ordasınıñ äskeri qaru – jaraq jasau şeberleriniñ bas wstası bolğan» degen añız bar. Sosın tarihta iteli ruı toptasa qonıstanğan soltüstik qazaqstan öñirinde tarihi kartağa tüsken «Eltoq köli» attı jer atı barı da däleldenip otır. «Bwqarbay batır» jäyli jazılıp el işinde saqtalıp qalğan köne dastanda:
«…Babası Eltoq şeber äri wsta,
Tanıldı şeberligi solbir twsta.
Aqsauıt, badana, qalqan, semser- qılış…
Tamsantıp ötetwğwn qoldan – qolğa»- degen öleñ joldarı da Eltoq atanıñ el atına da (ru atınada), jer atına da aylanıp, öziniñ eren önerimen han ordanıñ qaru- jaraq jasaytın şeberleriniñ biri bolğandığın däleldeydi. Qaşanda añız tegi aqiqat. Eş derek- dälelsiz tekten – tekke añız şıqpaydı, şıqtı degen künniñ özinde osınşama elge taralıp büginge jetpeydi. Mine Bwqarbay batır osınday tekten şığıp önegeli tärbie körgen ülken twlğa.
2, Atalı elge wran bolğan wlılıq
Qazaq halqınıñ wzaqqa jalğasqan aqsaqaldıq bilik tüziminde atası bölek bir el belgili sanğa tolıp, sanatqa köterilgende onıñ ruın, tañbasın, wranın belgilep arnayı asılğan «ayrılıs qazan» deytin ortaq dämnen tatısıp, dualı auız aqsaqaldarı «bereke batasın» berip bölip şığaratın salt bolğan. Osınday arıdan jalğasqan ata jolı Bwqarbay twsında da jalğasın tauıp iteli ruınıñ kezekti iesi Bwqarbay batır bolıp, ardaqtı atı eline wran bolğandığı da bwltartpas tarihi şındıq. «Oneki abaq kerey» atanatın qazaq qwramındağı ülken wlıstıñ «iteli» attı qomaqtı şoğırın wlısqa, wltqa eñbegi siñbegen atsız, teksiz bireuge senip tapsırama? El- jwrtına bas bolarlıq misi bolmağan kisiniñ ayasına ayranday wyıp «üş iteli, besküyik» attı aumaqtı el twrar ma?, Jau jasqanar aybatı, wlıs ümitin senip wstatatın sanatı bolmağan kisi ülken bir taypağa wran bola alar ma?, Mine osınıñ bäri onıñ ülken aqıl- parasattıñ da, elin, jerin jaudan qorğağan aylalı da aybındı batırlıqtıñ da iesi ekenin ayğaqtaydı.
3, Han ordanıñ top bwzar sañlaqtarı
Han memelekettiñ tiregi, eldiñ wytqısı. Qay zaman, qay elde bolsın memeleket basşısın da, han ordasın da qorğaytın arnayı jasaq jasaqtalatını da, ülken şayqastarda şep bwzar atoyşıl batırlar tobı bolatını da belgili. El auızındağı añız- derekterde «Bwqarbay batır Abılay hannıñ atoyşıl 25 batırlarınıñ biri bolğan» dep aytıladı. Handıqtıñ jazba materiyaldarı neşe ğasırğa jalğasqan Qalmaq şapqınşılığındağı otqa oranğan swrapıl soğıstı jıldarda örtendi, joğaldı, qoldı boldı. El tarihına qatıstı derekterdi tas jazular men el arasındağı añızdardan, qıtay, orıs, parıs tb qatarlı jazba derek saqtağan el tarihınan izdep jürgen qazirgi halde osınday el işine keñ taralğan añızdarğa jüginbesimizge de amalsızbız. Meyli han ordasın qorğasın, meyli ülken wrıstarda şep bwzar atoyşıldardıñ qatarında bolsın bwl añız Bwqarbaydıñ jäy batır emes, memelekettik bilik jağınan taldanğan, nemese han közine eren eñbegimen tüsken äygili batırlardıñ biri bolğandığın körsetedi.
4, Seksenniñ señgirindegi «Aqburalı atoyşıl»
Üş ğasırdan astam wzaq jıldarğa sozılğan qalmaq şapqınşılığınan elin, jerin qorğau jolındağı jankeşti soğıstarda qazaq halqınan otanın qorğau jolında jan pidä qılğan batırlar az bolmadı. Olardıñ işinde attısı da, jäyauı da, tüyelisi de bolıp özinde bar mümkindikterdiñ bärin de eline, jerine arnadı. Sol twstıñ bir aytaqalsın ayğağı sanalatın «Bwqarbay batır» attı dastanda seksenniñ señgirindegi qart batırdıñ tüye minip jorıqqa attanıp jeñispen oralğanı jırlanadı. «tüyege mingenniñ töbesi täñirge jaqın» degendey jau jortuılşıları attı jasaq işinen tüyeli batır körse «Bwqarbay bar eken işinde» dep ığa da, bwğa da qorğanısta bolatını aytıladı. Qazaq jasaqtarınñ soğısında tüye januardıñ da özindik rolı bolğan, tek Bwqarbaydıñ «Atoy atanı» ğana emes äygili Rayımbek batırdıñ «Aqburası» da, Abılayhannıñ «Kieli burası» da elge tanıs, jwrtqa añız bolğan kerikter. Seksen jasına deyin qayratınan qaytpağan batır twlğası, ärine, bügingi jastar üşin de, qarttar wşin de öşpes önege, taptırmas tağılım.
5, Atağına say arın, därmenine say darın
«Atı şıqqan jigitke qız amıraq» degendey el süyinerlik eren eñbegimen el- jwrtına äygili bolğan twlğadar qay el, qay zamanda bolsada neşe türli teñeulermen tilsimdene añızğa aynalıp wrpaqtan- wrpaqqa auısa jetip otıratını da aqiqat. Tağıbir nazarğa alatın däyek – Bwqarbay batır turalı: «Bwqarbay batır elden erek at kötergisiz alıp deneli bolğandıqtan aqburağa minip soğıs saladı eken, sondığınan da ğoy onıñ «Aq buralı batır» atanuı.» «Ol bir jağı bozğıl, bir jağı torı reñdi peri silağan düldül minedi eken, sondığınınan da onı «Sırlı batır» dep ataptı.» «Seksenniñ señgirinde de qaysı bireulerşe selkildep otırmay soğısqa attanğan erligin de, «noqta ağası» atalğan ornı men jasın da silap onı «Ağa batır» atap ketipti.» «Bwqarbay batır qazaqtıñ bas batırları Bögenbay, Qabanbay, Erjänibektermen birge qazaqtıñ joñğar şapqınşılarına qarsı äygili «Añıraqay şayqası» qatarlı köptegen şayqastarına, oñtüstikti tınıştandıru jolındağı «Qırğızdarmen soğısı», «Täşkentti qaytaru şayqası» qatarlı irili – wsaqtı 500 den astam şayqastarğa qatınasıp äygili jırau Bwqar atadan bata alıptı.»… degen siyaqtı tolıp jatqan naqtı derekke bergisiz añızdar tarap büginge jetken. Osınşama irili- wsaqtı şayqastardan aman- sau jeñisti oralıp seksen jasına deyin qaratamaq qanjarı men almas wştı aqnayzasın qoldan tastamay eli üşin eñbek etu degende ülken parasat, aylalı aqıl, alıp küşten keletini kimge bolsada belgili.
6, Erliktiñ de, iskerliktiñ de bodauı – «Erke batır»
Büginge jetken añız – derekterde de, etnograf, jazuşı, qazaq halqınıñ arğı – bergi twrmıs- saltına baylanıstı jartas suretteri men dästürli oyu – örnekterin zertteuşi ğalım Bayahımet Jwmabaywlı jazğan «Bwqarbay batır» kitäbi men eñ köneköz derekterdiñ biregeyi- «Bwqarbay batır» dastanında da joğarda aytılğan ataqtarmen birge Bwqarbay batırdıñ han Ablay jağınan «Erke batır» atanğanı aytıladı. Bwqarbay batır jasağan däuir qalmaq şapqınşılarınıñ tınımsız swğanaqtıq jasap el tınıştığın belgili därejede büldirgendigi sebepti el birligine bilte tüsken auır zaman- tın. Sondıqtan da batırlar men el ieleri (ru basıları) eldi qonıstandıru, tınıştandıru türli – tüsti dau- damayların şeşu isterine de jii aralasıp twruğa mäjbür edi. Bwqarbay batırdıñ «Erke batır» ataluında, ärine, bastı sebep onıñ talay retki iri şayqastarda han közine tüse jeñisti wrıs jürgize alğan esten ketpes erlikteri bolğandığımen birge özine tieseli rulı elin basqaruda erekşe közge tüsken iskerliginen de böle qarauğa bolmaytın sekildi. Osınıñ nätijesinde ol biler keñesine de qatınasa alatın, äygili Ablay hanmen de pikirese alatın mümkindikteri bolğandığı jäylı da büginge jetken añızdar az emes. «Erke batır» joğarda atap ötkendey onıñ jasağan erlikterimen qosa öziniñ jäne köliginiñ bögenaylarına qaray atalğan jäy wğım emes. «Erke batır» atauınıñ arjağında özgeden erek bir erkindiktiñ nışanı bilinedi. Joğardağı añız – derekterdiñ bärin sabaqtay kelgende onıñ «Erke batır» ataluına onıñ tegindegi «Noqta ağa» attı ejelgi lauazımda sebep boldıma degen boljam da joq emes.
«Noqta ağası» tek iteli ruında ğana emes, qazaq jüzderindegi köptegen rulardıñ birazında kezigedi. Sanaulı ğana qazaq klasik jazuşılarınıñ biri, äygili qalamger Säbit Mwqan atamızdıñ päyiminşe: «Noqta ağası belgili bir atağa täueldi balanıñ ülkeni. Otımnıñ aldı, suımnıñ twnığı» – dep qwrmetpen qarağan äke oğan saygülik at, seter atan enşileytin salt bolğan. Seter atannıñ mwrının tesip bwyda ötkizbey noqtamen bas bildirip, köşkende twñğış wldı saygüligine mindirip, noqtalı seter atanın jeteletip köş aldın bastatıp otıradı. Artınan ergen ini- bauırları aldındağı ağasına qwrmetpen qarap berekeli de beybit ömir sürulerine önege bolsın degen izgi nietten tuındağan osıbir atalı salttan «noqta ağası» deytin atau qalıptasqan degen mazmwnda uäj aytadı. Qaytken künde de şındıqqa janasadı. Mwnı köldeneñ tartıp otırudağı sebepterdiñ biri Ablayhan twsında «Eltoqata han ordasınıñ qaru- jaraq soğatın bas wstalarınıñ biri », al onıñ wlı «Bwqarbay batır han ordasınıñ top bwzar 25 batırınıñ biri bolğan, biler keñesine qatınasu mümkindigi de berilgen», han jağınan «Erke batır» atanğan,- degen siyaqtı el auızına añız- derekter taralıp büginge jetken. Mwnday is qay el, qay däuirde bolsın eñ äueli, öner men eñbekke qaray taldanatını aqiqat. Solayda qazaqı tanımda tekkede erekşe män beriledi. Han orda biliginiñ qarmağında bolatın osı şağın topta äkeli – balalı Eltoq pen Bwqarbaydıñ boluı özderiniñ elin, jerin qorğau jolındağı közge tüsken asqın öner, aduın batırlıqtarınan da boldı. Solayda «Noqta ağalıq» tek te äser etti,- deytin oy- joba da joq emes. Öytkeni arğı zaman hanordalardan jetken derek joq. Solayda wlı han Ablay twsında Abaq Kereydiñ noqta ağası atanğan iteli atañ äuletinen äygili Zuha batırdıñ wlı atası Nwrmwhamet abız han ordasında zikirşi bolğandığı; keyindep oneki Abaq Kereyge wran bolğan Erjänibek Kerey äuletine qolqalap äkelip «töre» etken Äbilpeyizhan wrpaqtarı altay kereylerine törelik etkende töre ordasında özge kereyler sözine toqtaytın «Kereydiñ noqta ağasınan bireu bolu kerek» dep wyğarıp, ädette qaradan qız almaytın töreler ordasına iteli Aypara apamızdı kelin qıp tüsirgeni de el- jwrt biletin bertingi tarih.
Meyli qalay aytsaqta Bwqarbay batır el – jwrtın jaudan qorğauda eren eñbek etken, otanı üşin otqa tüsuden tayınbağan sol twstıñ äygili bas batırları Bögenbay, Qabanbay, Nauırızbay, Erjänibek qatarlı ağa batırlarınıñ ökşesin basa boy körsete alğan olarmen üzeñgiles qandı köylek qas batırlardıñ biri. Wrpaqqa ruhı ülgi, el – jwrtına tu bolarlıq otan ardageri.
Batır ruhı öşpeydi, tuı qaşanda jığılmaydı!
2020 jıl 10 nauırız
Pikir qaldıru