تاريح قازاق شەجىرەسى

ەجەلگى جانە قازىرگى تۇركى تايپالارى

kerey.kz

 |  May 27, 2015

تاريحتاعى تۇركى تايپالارى

1. عۇن تايپالارى

لاندي،سۇبۇك،قۇيان،چۇلىم،حىلاك،باكمادۇن،قۇتىلان،دابە،عاداسۋ،قۇلانتەك،عان،لاڭ،سوگزەك….قاتارلى 24 تايپا.

عۇندارعا قاراستى ەلدەر:سانبي،تەلە،قىرعىز،قىپشاق،قاڭلى،ءۇيسىن…

2.سانبي تايپالارى

توبا ءسانبي،ءيۇۋىن سانبي،مۋرۇڭ ءسانبي.

بۇلاردان باسقا تۇرىك تەكتى تايپالار:ءۇيسىن،قاڭلى،قۇتشا (بالكىم قىپشاق) ،جيانكۇن (قىرعىز) ،ديڭليڭ (تولەس) .

تەلەياعىني قاڭعارلار (گاۋچى) لاردىڭ تايپالارى:

قىبىل،تالا (بالكىم تولە،تەلە،يتان،تايلان،قۇرتقا (قۇرتقا،بالكىم باشقۇرت) ،تارباعان،الۇن (بالكىم ارعۇن،ارعۋ) ،باقعۇن،ءىربىن،بوبەكىر،قىرۋان،عشۇكبات.

تەلەلەرگە قاراستى تايپالار:
«…
«تەلە تايپالارىنىڭ قاتارىندا بۇركىت،توڭىرا،قۇيعىر،بايىرقى،بۇعىرا رۋلارى ؛بۇلار تۋلا وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە تۇرعان؛
موندەن،تاناعىر،سەگەت،عۇن،قوقسىر،دەگەن ارىستارىنىڭ سوعىسقا جارامدى ادامى 20 مىڭدايۇبىردىڭ باتىسى مەن انگەنىڭ تەرىستىگىندەگى  اق تاۋدى قاپتالداي قىبىت،بۇلاقشىق،ەدەر،سۇبا،ناعار،وعىز،قىرعۇت،يادىر،يۇرەگىرلە ر وتىرادى.بۇلاردىڭدا سوعىسقا جارايتىن ادامى 20 مىڭداي.التايدىڭ باتىس كۇنگەيىندە سىر -ەندا،تايناق،زىبان،دارقىتتار مەكەندەيدى.ءبۇلاردا جورىققا 10 مىڭداي ادام اتتاندىرا الادى.قاڭلىنىڭ تەرىسكەيىندەگى ەدىل وزەنىنىڭ بويىن ەدىز،عاجار،بارعۇت،بيعان،قوقى،قابىش،اجاسۋ،باياۋىت،كەردەرىلەر مەكەندەيدى،ءبۇلاردا جورىققا 30 مىڭ ادام اتتاندىرا ءالادى.تەڭىز كولىنىڭ شىعىس جانە باتىس جاعالاۋلارىندا سالار،قيات،ءۇش ساقسىن،مارسۇق،ساقىرالار وتىرادى.بۇلاردا 8 مىڭداي جاساق بار.پۇرۇمنىڭ باتىسىندا ۇڭعۇت،الان،پەچەنەك،قۇلاس،بارعۇندار مەكەندەيدى،ءبۇلاردا 20 مىڭداي جان ءبار.سولتۇستىك تەڭىزدىڭ كۇنگەيىندە تىبالار وتىرادى.
ۇلىس اتى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن بۇلاردىڭ ءبارى تەلەك اتانادى.»

جيناقتاعاندا:
بۇركىت،توڭىرا،ۇيعۇر،بايىرقى،بۇعىرا (بۋرا،نايمانداعى بۋرا بولۋى مۇمكىن) ،تاناعىر،سەگەت،عۇن،قوقسىر،قىبىت
،بۇلاقشىق (قارلىقتاعى بۇلاق بولسا كەرەك) ،ەدىز،سۇبا،ناعار،وعىز،قىرعۇت (قىرعىز؟) ،يادىر،يۇرەگىر،ەدەر،عاجار،بارعۇت،بيعان،قوقى،قابىش،اجاسۋ،
باياۋىت (كەيىنگى وعىزداعى بايات،قياتتاعى باياۋىت،باي ۇلى) ،كەردەرى،سالار،قيات (شىڭعىسحان شىققان قيات) ،ساقسىن،مارسۇق،ساقىرا،وڭعۇت،الان،پەچەنەك،قۇلاس،بارعۇن،تىبا.

تۇرىك رۋلارى:
اشىنا (اشىنا،قالي،ءاشاشىمدى،شارى تەوليس،ءلۋاد،ءپارسيان،ءسۇنۇن،نەبدال،رىنگيكەۈ،ءسولتو،ءيانتى)  ،شىشپەت،سۇنۇن،بايان،شالتۇل،چىك،سابەك،ۇكەكشە،تادىنەش،بەرىش،قارا،شۇمۋگەن،تۇركەش،شانىش،كۇلىك (قۇيلاۋ دەپتە اۋدارىلادى) ،ياعىما ء(جايما) ،قاسو.

تۇرىك قاعاناتىنا قاراستى تۇرىك تەكتەس رۋلار:

باتىس تۇرىك:تۇرىك ء(شيمويىن،تۇركەش،ءشانىش،كۇلىك،شەپ) نۇشبە (ەسكىل،قاسو،بارىسقان،ەسكىل چور،قاسو چوپان) ،قارلىق،چۇڭۇت،چۇمۇل،ءۇبىر،الان،پەچەنەك،قيات،باياۋىت،سالار،يۇرەگىر،عاجار،كەردەرى،قاڭلى…

شىعىس تۇرىك:
تۇرىك،بۇركىت،توڭىرا،قۇيعىر،بايىرقى،بۇعىرا، قىبىت،بۇلاقشىق،ەدەر،سۇبا،ناعار،وعىز،قىرعۇت (قىرعىز) ،
ءيادىر،يۇرەگىررۋلارى ؛ موندەن،تاناعىر،سەگەت،عۇن،قوقسىر رۋلارى؛سىر -ەندا،تايناق،زىبان،دارقىتتار ،تىۈالار،قۇرىقاندار،تاتارلار،چىكتەر،
؛بۇل تايپالار تۇرىك تەكتى رۋلار.

ۇيعۇر رۋلارى:ياعىلاقار،قۇتىرعار،كۇرەمىر،باقا سەگىر،امۇرتەك،قاسار،قۇعۇرسى،ياعمۇقار،قيامىرلار جاتادى.
ياعىلاقار ۇيعۇردىڭ حانى شىققان اتا.
ۇيعۇر قاعاناتىنا قاراستى رۋلار:
سىر-ەندا،قىبىت،تىۈا،قۇرىقان،تەلەنگىت،بۇركىت،بايىرقى،توڭىرا،عۇن،سەگەت،قوقسىر،قىعىت،ەدىز،اق سەپ،قىرعىز،تاتار،باسىمىل،قارلىق.

قارلىق رۋلارى:
بولات،بۇلاق،شىگىل،تاشىلى،ازكىش،قالاج،تۋحسي،چارۇق،بارىسقان،ارعۇ،تۇركەش
بۇنىڭ ىشىندە ناعىز قارلىقتار:بۇلاق،شىگىل،تاشىلى.

وعىز رۋلارى:قاي،بايات،القارلى،قاراۋلى،يازيز،دۇگەر،تۋتىرقا،ياپارلى،افشار،قىزىق،بەكتىلى،قارقىش،باياندۇر،
پەشەنەك،ءشاۋىلدىر،شەرني،ءسالۇر (سالار) ،ەيمۇر،الانتۇلۋ،ۇرەگۇر،ۇقتىر،بۇيگۇدۇز،وۋۈا،قىنىق.

قيماق رۋلارى:يماق،ەيمۇر،تاتار،باياندۇر،قىپشاق،اجىلات،لانيكار.

قاراقان مەمىلەكەتىندەگى رۋلار:ياعىما،شىعىل،قارلىق،قالاش،قاي،يابعۇ،تۇركىمەن،ارعۋ،كانجاق،چارۇق،بۇلاقشىق،قارلىق،
تۋحسي،چۇمۇل،كوجات،بۇلاق،ارامۋت،تاربىن،وعىراق،وزگىش.

تاتار رۋلارى:
قويىن،تەرات،الچىن،بارقى،شاعان،تۇتۇعۇت،ايىرعۇت،بۇيۇرعۇت،زۇيۇن،تۇتاعۇل

قىپشاق رۋلارى
باتىس بىرلەستىگى قىپشاقتارىنىڭ تايپالىق قۇرامى ون بىر تايپادان: توقسوبا، يەتيوبا، بۇرجوعلى،
ەلبورىلى، قاڭعاروتلى، اندجوعلى، دۋرۋت، قۇلاباوگلى، جارتان، قارابورىكلى، قوتان تايپالارىنان تۇرعان.
شىعىس قىپشاقتار:ەلبورى،توقسابا،يەتوبا،دۋروت،ءال -ارىس،بورجوعىلى،مانكور وعىلى.
قىپشاقتارعا قاراستى باسقا تايپالار:قاڭلى،قيماق،باشقۇرت…

قيات رۋلارى:
دارلەكىن قيات:قوڭىرات،قۇرالاس،نۇكۇز،باياۋىت،ءۇيسىن،سۇلدۇس،ۇراڭقاي،كەڭگىت،يكىراس،ەلدۇركىن.
نيرۋن قياتتار:قاتاعان،سالجىعۇت،تايشىعۇت،جاجىرات،نوياقىن،ۇرۇت،ماڭعىت،بارلاس،دۇربەن،
جۇركىن،شىناس،قوڭقوتان،ارۋلات،دۋلات،بەسۋت،بۋدات،كەنەگەس،قاپتۇرقاس،سۋان،شانشىعۇت،
سەجۋەيت،سۇنيت،كەڭقيات،قادارعىن.

كەرەيت: كەرەيت،البات،جىرقىن،ساقايت،توباۋىت،دوڭعايت،تۇمەن -تۇبەگەن.

مەركىت:ۋدويت،ۇۋاس،اۋقىز (وعىز) .

جالايىر:جات،توقىراۋىن،قوڭقساۋىت،كۇرمەۋىت،اۋيات،نيلقان،كۇركىن،تۇلانعىت،تۇري،سانعۇت.

قوڭىرات:
يكىرەس،ولقونوت،ەلجىگىن،قارانۇت،قۇنقىلۇت

مۇڭعۇل يىمپەرياسىنا قاراعان تۇركى رۋلارى:1206-جىلى قوڭىرات،جالايىر،كەرەيت،مەركىت،ءنايمان،ءتاتار.
1209-جىلى وڭعىت،ۇيعۇر،قارلىق،تۇمەت،بايجىگىت،بايت،توقاس،قابقاناس،قاڭقاس،ۋىس،بەكىرين،
تارعۇت،بارقى،قىرعىز،قارلىق،قالاچ،قۇرىقان،تولەنگىت،تەلەۋىت،تولەس.
1240-جىلعا دەيىن:قاڭلى،قىپشاق،باشقۇرت،بۇلعار،وعىز…

يۋان حاندىعىنداعى بەس مىقتى رۋ:قوڭىرات،يكىرەس،ۇرعۇت،ماڭعىت،جالايىر.

التىن ورداداعى رۋلار:

92 باۋلى وزبەك رۋلارى
«16-18-عاسىرداعى ورتا ازيانىڭ تاريح-جاعىراپيا ىلىمىنەن توپتامالار» اتتى كىتاپتا (اۈتورى احىمەتوۈ) ،وزبەك ۇلىسى تۋرالى «ءشايباناما» اتتى كىتاپ بار ەكەنى،ءوندا 92 باۋلى وزبەك رۋلارىنىڭ ءتىزىمى ايتىلادى.
بۇل 92 رۋ مىنالار:
1.مىڭ
2. ءيۇز (جۇز)
3.قىرىق
4.ۇنقاجات
5.جالايىر
6. ساراي
7. كۇڭگىل
8. الشىن
9. ارعىن
10. قىپشاق
11. نايمان
12.چاقماق
13.ازاق
14. قالماق
15. تارلىك
16. تۇداك
17.بۇلاق
18. سامارشىق
19.قىپشاق
20 كەرەشى
21.جيناعاش
22.بۇيرات
23. ۇرات
24. قيات
25.قيدان
26.توكلى
27.ۇزىرلاش
28.كيىكشى
29. وتاشى
30.بولاتشى
31.جيۋىن (جيۋت،بۇرىن مەركىتتىڭ ءۇش رۋىنىڭ ءبىرى ەدى)
32.جات (جالايىردىڭ 10 تايپاسىنىڭ ءبىرى،مۇقالي وسى جات رۋىنان)
33.شۇرشىت
34. بۇرماۋىت
35.كەرەي
36.وڭعىت
37. تاڭعىت
38.ماڭعىت
39.شانشىعۇت
40.مەشىت
41.مەركىت
42.بۇركىت
43.قۇرالاس
44.تۇكىلان
45.كارى
46.اراب
47.يلاش
48.ۇبۇرعان
49.جيشىلىك
50.كەرەيت
51.تۇركىمەن
52.تابىن
53.تاما
54.رامادان
55.مۇيتەن
56.ءۇيسىن
57.باداي
58.حافيز
59. قىرعىز
60.ماجار
61.كۇشالىك
62.ساۋران
63.باعارىن
64.ۇلىس (بالكىم ورىس)
65. ۇبىرات (بالكىم ويرات؟)
66.باداي
67.تاتار
68.ماشقۇر
69.سولتۇس
70.تۋبا
71. جيراف
72.جىرتار
73.بەكجيا
74.قارقىن
75.شىلىن
76. اعىلان
77.كۇرلەۋىت
78. باعىلان
79.شىمباي
80. شەركەش
81.ۇيعۇر
82.تاتار
83. باب
84.تارعىر
86.تۇرجاق
87.قاعات
88.قيات
89.دۇرمەن
90.باتاش
91.ويماۋىت
92.ارلات

تاعى ءبىر ماتەريالدا 92 باۋلى وزبەك رۋلارىنىڭ سانى بۇداندا كوپ بەرىلگەن،ءولار:
1. اۈار
2. ازار
3. ازاك
4.الشىن
5. اراب
6. ارعىن
7.ارلات
8. اۋعان
9.اسحار
10. باعان
11.باعىلان
12.باياۋىت
13. بالتاشى
14.بارلاس
15.بولاتشى
17. بۋداي (بۋدات)
18.بۇيازۇت
19.بويات
20.بۇرلانشى
21.بۇلاق
22.بولات
23.بۋريا (بۋرا)
24.بۇركىت
25. بۋريات
26.كەرەي
27. گيرا
28.جالايىر
29. دۇرمەن
30.جابىعۋ
31.جورعا
32.جويت
33. ىشبۇرعان
34.جۇرات
35.جۇز
36.جيۋىن
37.ۇلاش
38.كارى
39.قاتاعان
40. كەلەشى
41.كەنەگەس
42.كەرەيت
43.كەردەرى
44.قيات
45.قۇسشى
46.قىپشاق
47.قوجالىق
48.قۇلەكەش
49.كۇرلەۋىت
50.قاباشا
51.قالماق
52.قانگەلدى
53.قاڭلى
54.قارا قالپاق
55.قارلىق
56.قوناعاش
57.قوڭىرات
58.قۇرالاس
59.قۇتشى
60.قىپشاق
61.قىرعىز
62.جۇڭگو
63.قىشتىق
64.ماجار
65.ماماسەيت
66.ماڭعىت
67.مىڭ
68.مەركىت
69.ميتان
70.مۇندۇز
71.نايمان
72.نۇكۇز
73.وعىلان
74.ويماۋىت
75.ويرات
76.ويشى
77.وڭ
78.وڭعىت
79.وتارشى
80.رامادان
81.ساراي
82.ساقيتان
83.سۇلدۇس
84.سۇران
85.تابىن
86.تاما
87.تاڭعىت
88.تارعىل
89.تاتار
90.تەيت
91.تويشى
92.تۋباي
93.توۋادىك
94.تۇرقاق
95.تۇرماۋىت
96.تۇركىمەن.
97.تەلەۋ
98.وعىز
99.ۇيعۇر
100.ءۇيسىن
101.حافيز
102.شوكىلاس
103.شوپلاسۋ
104.شوۋىت
105.شىكىر
106 شىنباي
107.شاقپاق.
108.شەركەش
109.شىرىن
110.شۇت
111.شۇرەن
112.شۇرشىت
113.شىنباي
114.شىرشىق
115.ىلاشى

موعۇلىستانداعى رۋلار: ءجالايىر،ءدۋلات،ءۇيسىن،ءبارلاس،ءارلات،كەرەيت،ارعىنۇت،قاڭلى،بۇلعاچ،قىرعىز.
باتىس شاعاتاي حاندىعىندا:
؟ ماڭعىت،بارلاس،…

قازاق حاندىعىنداعى رۋلار:

ۇلى ءجۇز:ءۇيسىن (شاپىراشتى،ىستى،وشاقتى،سار ءۇيسىن،سىرگەلى) دۋلات،جالايىر،وعىز،قاڭلى،تۇركەش،شانىشقىلى،قيات،قورالاس،اققويلى،قاراقويلى،
شىبىل،ويماۋىت،قىرعىز ءالى،نوعاي،موعولتاي،البان،سۋان…
ورتا ءجۇز:ارعىن،تاراقتى،ماديار،قانجىعالى،نايمان،قىتاي،تۇمات،توعاس،بايىس،بولاتشى،
دۇرمەن،ءبارلاس،بايجىگىت،ءبۋرا،ءشۇرشىت،،كەرەي،مەركىت،بارقى،قوڭىرات،قاتاعان،
ماڭعىت،ءجايما،قىپشاق،كۇرلەۋىت،ۋاق (وڭعىت) .
كىشى ءجۇز:
باي اۋىت (باي ۇلى)  :اداي ،جاپپاس،الاشا،التىن،ماسقار،تانا،ەسەنتەمىر،قىزىلقۇرت،ىستىق.
بەرىش،ءالتىن،ءتاز،چەركەش،
الچىن (قاراكەسەك،قاراساقال،تورتقارا،شومەكەي،شەكتى،جاعالبايلى،رامادان،
كەرەيت،كەردەرى،تاما،تاز،تەلەۋ،كەنەگەس،ۇڭگىت،توقسابا.
جۇزگە كىرمەيتىن:
تورە،تولەنگىت،سۇناق،قوجا.
ال ودان باسقا قاراقالپاق،قۇراما،قىرعىزدار بار.

ەكىنشى قازىرگى تۇركى ۇلىتتارىنداعى رۋلار:

1. قازاق رۋلارى:

ۇلى ءجۇز:ءۇيسىن (شاپىراشتى،ىستى،وشاقتى،سار ءۇيسىن،سىرگەلى) دۋلات،جالايىر،وعىز،قاڭلى،تۇركەش،شانىشقىلى،قيات،قورالاس،اققويلى،
قاراقويلى،شىبىل،ويماۋىت،قىرعىز ءالى،نوعاي،موعولتاي،البان،سۋان…
ورتا ءجۇز:ارعىن،تاراقتى،ماديار،قانجىعالى،نايمان،قىتاي،تۇمات،توعاس،بايىس،
بولاتشى،دۇرمەن،ءبارلاس،بايجىگىت،ءبۋرا،ءشۇرشىت،،كەرەي،مەركىت،بارقى،
قوڭىرات،قاتاعان،ماڭعىت،ءجايما،قىپشاق،كۇرلەۋىت،ۋاق (وڭعىت) .
كىشى ءجۇز:
باي اۋىت (باي ۇلى)  :اداي ،جاپپاس،الاشا،التىن،ماسقار،تانا،ەسەنتەمىر،قىزىلقۇرت،ىستىق.
بەرىش،ءالتىن،ءتاز،چەركەش،
الچىن (قاراكەسەك،قاراساقال،تورتقارا،شومەكەي،شەكتى،جاعالبايلى،رامادان،
كەرەيت،كەردەرى،تاما،تاز،تەلەۋ،كەنەگەس،ۇڭگىت،توقسابا.
جۇزگە كىرمەيتىن:
تورە،تولەنگىت،سۇناق،قوجا.

2.نوعاي رۋلارى:
الشىن،اس،ارعىن،باراق،قاڭلى،بۇركىت،بادىراق،دۇربەن،كەنەگەس،قۇسشى
،قىرىق،ماڭعىت،مىڭ،نۇكۇس،قىتاي،كەرەيت،قىپشاق،قوڭىرات،نايمان،ءۇيسىن،
قانجىعالى،سۇيۇندىك،ورمانشى،قاتاعان،بايىس،تەلەۋ،ساراي،اشامايلى،ەرگەنەكتى،سىرگەلى،شەكتى.

3.وزبەك رۋلارى:

وزبةك

بۇل وزبةك دةگةن وزبةك حان اتىمةنةن اتالعان دةپ ايتىلعان . از جانىبةك حانعا ةرىپ، شاعاتاي ناسىلىنة قاراعان قازاقتار ماۋراناھاردا وتىرىقتى بولىپ قالعاندىقتان وزبةك اتالىپ قالدى . ونان باسقا انىق قازاق ةدى . بۇلاردىڭ ىشىندة جوشىعا قاراعان ماعولدان دا، تاتاردان دا بار جانة شاعاتايعا قاراعانداردان دا قوسىلعاندار بار . بۇل وزبةك رۋلارى – تۇياقلى، ونىڭ ىشىندةگى رۋلار – موللا كةسةك، مىرزا كةسةك، ميتانى  (بۇلار نوعايدان)  . جانة نايمان، بۇل ءۇش رۋ – قوستامعالى، ۋاقتامعالى، سادىربةك . بۇلار «نايمان ھام قوڭىراتتان بولىنگةن قازاقپىز» دةيدى . جانة ءۇيسىن ءۇش رۋ – وشاقتى، كوزتامعالى، ةرگةنةكلى . جانة كوششى، قاتاعان  (بۇلاردى بةكزات دةسةدى)  . جانة ساراي، باعرىن يۋز، قىرىق مىڭ قىتاي، قىپشاق، قاراقالپاق، تۇرىكمةن، جالايىر، دۇرمةن، تۇرىك، ماڭعىت، قاڭلى، كةنةگةس، ميسيت، يابى، تاما، مةركىت، اللات، باتاش – وسىنىڭ ءبارى ءار جةردةن كةلگةندةر – وزبةك اتانىپ وتىرعان .

مەنشە وسى وزبەك رۋلارىنىڭ ءبارى 1500-جىلى شايبانيعا ەرىپ كەتكەندەر ەمەس قايتا ودان بۇرىن شاعاتاي زامانىنان بەرىدە بولعان،ورتا ازيانى جاۋلاعان سوڭ ونى ۇستاپ تۇرۋ ۇشىندە بەلگىلى مولشەردە اسكەر قالاتىنى انىق.

4.قۇراما:
. رۋلارى – كةرةيۋچى، شاھرۋحيا، بۇقا، مۇراتالي، كةرةيىت، بايسۋ، قاراقىتاي، قالايبار، پانعاز  (بۇلار سارتقا قوسىلىپ ةگىن سالعان)  .
قۇراما ىشىندة تاما، الشىن، جاعالبايلى، قانجىعالى، كةرةي، ءۇيسىن، جالايىر – ءبارى دة بار .

5.قارا قالپاق رۋلارى
قوڭىرات:قولداۋلى،بالعالى،قاراسيراق،اشامايلى،قيات،مۇيتەن،قىتاي،قارامويىن،قاندەكىلى،
بايمەكىلى،نايمان،قالماق،تۇركىمەن،تەلەۋ،سۇلجۋىت،قالقامان.
قاڭلى:ىرعايلى،ورمانشى.
قىپشاق:ساڭمۇرىن،جادىك،جاعالتاي،قانجىعالى،
نۇكىس،كەنەگەس،ويماۋىت،قىتاي،شەرۋشى،ماڭعىت.
باقانلى، تيەكلى، ىرعاقلى، بايماقلى، قازاياقلى، ۇيعىر ،تەرىستامعالى.

6.باشقۇرت

باشقۇرت بۇرىنعى زاماندا فيننو-ۋگور حالقىمةنةن ارالاسىپ كةتكةن تۇرىك ناسىلى دةپ اراب جازۋشىلارى ايتادى . ولار 1723 جىلى «اقتابان شۇبىرىندىدان» سوڭ قازاقتان ءبولىنىپ بارىپ، ونداعى تاتارلارمةن ارالاسىپ كةتكةن . باشقۇرتتىڭ تاپتارى – مينسكي  (بۇل مىڭعىت دةگةن قالماق بولىپ قالعان، توعايلى ةلى اتانعان تاتاردان)  جانة تابينسكي  (بۇل كىشى جۇزدةگى تابىن، قىپشاق، تاما، قىتاي، كةرةيلةردةن)  جانة تازدار، قىرعىز  (بۇلار ۋگرو-فين ناسىلىنةن)  جانة قالعان تاپتارى – يورماتين، بورزين، وسىرگةن، تاڭعاۋىر، كۇدةي، تانيپ، ايلى، قۋاقان، قارشى، قايلى، يةلدات، توعىزدار، يةني بايلار، دۋان، ةرىمتى، گايتةن، شوبةن نوعايلار، سارتتار، مةركيت، سارالى، ايلان، زۋران، بوللار، ۋران، ۋانىش، مةشير، تيلتين، باقاي، ارلار، سارىش، بايۇلى  (كىشى جۇزدىڭ) ، تۇرىكمةن، سارتاي . وسى جوعارعى اتتارعا قاراعاندا، باشقۇرتتار قازاق ةكةنىن ھام ءار رۋدان قوسىلعانىن بىلةرسىز .
تاعى ارعىن،نايمان،مۇيتەن،بەرىش،مىڭ،قاڭلى،شەكتى.

7.قىرعىز رۋلارى:دولەس،قاتاعان،باعىش،مولوي،قايچا،تەيت،جوكە،بوستون،ناباتجۇز،نۇيعۇت،دۋمارا،وقچى،
شىبا،سەرير،قادىگەر،بادان،قىدىرشا،قىزىل اياق،باسسىز،مۇندۇز،ايچاق،كىبا،سايماس،تالو،جەتىگەن،ساياق،سارعان،كەلەر،ادىراي،شىعاي،
كەكۇن،باعىلۇق،سارۇ،چەرىك،سارىباعىش،بۇعى،موڭولدور،چوڭباعىش،ادىگەنە،سولتو،
قاراقالپاق،قاڭلى،قۇشچۇ،قىلىش،تۇرىك،قىپشاق،نايمان،قوڭىرات،قىتاي،قاڭلى.

8.لوپنۇرلار:قاراقويىن،يالا،جۇداكتا،قالمۇقتا،قالۋچى،قىرعىزدا،ساتار.

9.تۇركىمەن:
شاۋىلدىر،سينجاق،يىكدىر،؟

ة10.نيسةيدةگى تۇرىك

بۇلار ةسكى زامانداعى تۇرىكتىڭ تةلة، ياكي دينلين دةگةن تابىنان ھام ورىستار سامويد اتاعان حالىقتاردان . ولاردىڭ ءتورت ۇلكةن تابى بار: 1 . قىزىل، ونىڭ رۋلارى – قىزىل، ۇلكةن اشىن، كىشى اشىن، اقى، باعاسار، قاملار، قۇرشىق، چيۋ، ارعىن، قالماق . بۇل سوڭعى ةكةۋى بۇرىن قالماق قولاستىندا بولعان تةلةۋىتتةردةن قىزىلعا قولعا ءتۇسىپ تۇتقىن بولعاندار . 2 . ۇلكةن تابى – قاشىن تاتارى، ولاردىڭ رۋى – قاس، ارا، تيىن، تىكةستى، تىجارىم، تاجىلتاع، سوقار، توبا . بۇل سوڭعى تورتةۋ سامويدىدان . 3 . ۇلكةن تابى – ساعاي، ونىڭ رۋلارى – توران، سارىع، ةرعىت، ةشىك، قايى، ابا، قىرعىز، جةتى رۋ، جۇز ساعا، توم ساعاي، شور، بةلتىر، كاكمةن، اق شىستار، قارا شىستار، تابان تاياس، قاللار، قارعا، سايىن، قىزاي، قويبول، بايگةدۋ، قان توراجاق، تاجۋدا، مادىر، كول ةنعارا، بةگةشى، ارتشى، كۇيۋق، ةرگة، قايدين؛ ءتىلى – ةسكى تۇرىكشة . 4 . ۇلكةن تابى – قاراقاس، قاماسىن . قاراقاس بةس رۋ – سارى قاس، قاس، شوعدۋ، قارا شوعدۋ، شةپتى . قاماسىن – ءبىر بولةگى قاش تاتار، ءبىر بولةگى سامويدىدان، ونىڭ رۋلارى – مادۋر، بوگۇش، بايىف، ناع، سىيلا .
جانة ةنيسةيدة ةسكى دينلين مةنةن سامويد ناسىلى بار .
بىرىنشى – قۋماندى . بۇلاردىڭ بي وزةنىندةگىلةرى باياعى سو دةگةن ناسىلدةن . تومةندةگىلةرى تاستار دةگةن تاپتان، رۋلارى – يۋتا، چىپراش، تون، قۋماندى دةگةندةر .
ةكىنشى بولةگى – ورىسشا «لةبيديتس»، ياعني قۋداعىلار . ولار ةكى رۋ – ياكىشى، شالمان دةگةن .
ءۇشىنشى بولةگى – قارا تاتار، بۇلاردى التايلاعى حالىقتار توبا دةيدى . بۇلار دا سامويدىدان، رۋلارى – كۇزةن، تۇركىش، تورعۋل .
تورتىنشى بولةگى – شور، مۇنىڭ ناسىلى كۋزنةتسكي تاتاردان، رۋلارى – قىزاي، تاياش، قىي، قاراشور، سارىشور، قارعاشةدةبس، قونعا، كۇية، شةلى، سىبة، تارتقىن، ۇستا، قوبى، ابا، تاعان، كةركىش، بارسۋيات، شالقال، شاراعاش، بةسسۇيةك، مۇنىڭ باسقى بةسةۋى ساعاي ناسىلىنةن .
بةسىنشى بولةگى – كۋزنةتسكي تاتار . تةلةۋىتپةنةن ارالاس، رۋلارى – اش كةشتىم، بايان، بورعۋل، قومنۋش، قاملار، اشىن، شيۋ .
التىنشى – شۋلىمسكي تاتار . ونىڭ رۋلارى – كىشىك، كۇيرىك، شولىم .

11.قالماق ھام تةلةۋىت

وسى كۇندةگى التاي، سايان، تاننۋولا تاۋلارىنداعى حالىقتار – بۇرىنعى تۇرىك ناسىلى جانة تۇرىك بولىپ كةتكةن سامايىد حالقىنان ارالاسقاننان ھام ةسكى تةلة، ياكي دينلين دةپ اتالعان جۇرتتان . شارىش وزةندةگىلةر، كاتونيدةگى ھام تةلةت كولىندةگى التاي تۇرىكتةرىن ورىستار قالماق دةيدى . ءبىزدىڭ قازاق بىلةۋىت قالماق دةيدى . ولار وزدةرىن ويرات دةيدى . كةيدة التاي كىشى دةيدى . باسقاۋيشداعىلار وزدةرىن ولان دةيدى . شولسمانداعىلار وزدةرىن تةلةس دةيدى . سول قالماقتار – ءبىزدىڭ قازاقپةن جاقىن تۇقىمداس ةل . قالماق دةگةن «قالعان» دةگةن  سوزدةن دةپ جوعارىدا ايتىلدى . ونىڭ رۋلارى – ارعىن، نايمان، قىپشاق، كةرةيت، مةركىت، قان، موندۋس، ارا، توتوش، شاپتى، تونشون، المات، كةبةك، قودۋ، پايلاعاس، ايتتاس، قۇرتتى، ساقال، تةلةس، ايداق، قىرعىز، سويۋن، موڭعول، سارت . تىلدةرى ةسكى تۇرىكشة، بىراق موڭعولعا كوپ قاراعاندىقتان ماعول ءتىلى قوسىلعان .
جانة سوندا تةلةۋىت دةگةنى بار، ولار وزدةرىن تةلةۋيت، ياكي قارا قالماق دةسةدى . ولاردىڭ باستىعى ورىس اسكةرىمةنةن نةشة مارتةبة ۇرىسىپ، ءبىر كةزدة اۋىپ، ورانحاي ىشىنة بارىپ، ويراتقا قاراپ تا تۇرعان . قالماقتار ولاردى تولةڭگىت دةيدى . ولاردىڭ رۋلارى – تورة، ۇشۋ، مةركيت، اقتۋمات، قاراتۇمات، قىپشاق، نايمان، سارت، شورىس، تورعۋل، موڭدۋس، قوشقار، توتۋش، پورۋت، شالمان .
جانة ولارعا ارالاسقان اشكةشتىم دةگةن ةل بار . ونىڭ رۋلارى – ايۋتي، ءتورت اس، شىڭعىس، ان، مۇرىندىق، حورىق، قارعا، قۋ ارا .
بۇلاردىڭ تةلةۋىت اتانعان سةبةبى، ءتىپتى ةسكى زاماندا تۇرىكتةردىڭ تةلة دةگةن تابىنىڭ اتى، «تيلۋ»، «دۋلۋ» دةپ ءار ءتۇرلى جازىلعان . سول تةلة دةگةن اتپةن اتالىپ قالعاندىقتان  (تيلة – «وت» دةگةن  سوز)  «تةلةلةر»، سونان «تةلةۋىت» اتانعان . وسىنداعى حان تولةڭگىت دةگةن حانعا جيىلعاننان باسقا انىق تولةڭگىت دةگةن ةل – وسى تىلةۋىت قالماقتان شىققان ةل .

12.ياكۇت تايپالارى:
قانگالىس،ناشارا (ناحارا) ،بوردونيگ،يجارقان،دۋحاال،باتۋلين،بۋلاگات (تاريحتاعى بۇلاعاشىن رۋى بولۋى مۇمكىن) ،كاپتۋگ،شاكىر،حادار،سۇلعاچۇني،كۇڭدين،باقسى،بازار،مەگين،بودوگون،باتۋس،باياگىتاي (باياۋىت؟) ،ۋدەي (ۋدويت مەركىت؟) ،بودوگۋر،ءۋوندي،ءاتاماي.

13.التاي تايپالارى

التاي ۇلتى التاي تاۋىندا قالعان كونە تۇرىك تايپالارىنان قۇرالعان:
1.تۋبا تايپاسى،ول قازىرگى تىۈا ۇلتىمەن ءبىر تايپا،5-7-عاسىرلاردان بەرى بار.2.قۇرىقان.بۇلاردا كونە تولەس تايپالارىنىڭ ءبىرى.
3.كومجين،ەجەلگى كەم-كەمجۇت تايپاسى.
4.التاي.
5.تەلەنگىت.ءبۇلاردا كونە تولەس تايپالارىنىڭ ءبىرى.قازاقتاعى تولەنگىت رۋى وسىلاردان شىققان،ولار جوڭعار سوعىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن تولەنگىتتەر،ءول زاماندا التاي تۇرىكتەرى جوڭعارلارعا باعىنىپ سولارعا اسكەر بولعان.
6.تەلەۋىت.ءبۇلاردا تولەس تايپالارىنىڭ ءبىرى.قازاقتاعى تەلەۋ رۋىمەن ءبىر تەكتى.
7.مايمالاي.
8.چۇي.قازاقتىڭ نايمان رۋىندا دورتۋىلدەردە چۇيە اتتى رۋ بار،بۇلار بالكىم سول ارادا قالىپ قالعان نايماندار سياقتى.
9.تولو (تولەس)

14.حاكاستار:
حاس نەمەسە حاشين،ساعاي،بوجبار (قوڭىراتتاعى بوجىبان؟) ،قىزىل،بەلدىر.

15.ورانحاي

بۇل ورانحايلار قىتايعا قارايدى، ولار ۇلكةن كىمكىمشىكتة، قوساكولدة، ھام تاننۋولا تاۋىنىڭ وڭ تۇسىندا جۇرةدى . ولار وزدةرىن توبا دةپ اتايدى . ءالى كۇنگى تۇرىكتىڭ ةسكى تىلىمةنةن سويلةيدى . تومةنگى حوشىتتاعى، ياعني بولىستاعىلارى: حوزۋت دةگةنى – قوساكولدة، حالۋش، ةركةت، حاسۋت، ارعىماق دةگةندةر – تاننۋولادا، ويىن، ةرحات، سۋيۋن، شۋدا، سالجاق دةگةنى – ۇلكةن كةم وزةنىندة جانة سالجاق قىرعىز، قول بايعارا دةگةندةرى – بيكىم وزةنىندة، اقشىدا، قاراشىدا، تۇزشى، كىمشىك، قاشقۋ، ةرعىت، سايا مۇڭعۋش، قارامۇڭعۇش، كةدةۇرجاق، وندار، عابالىق – بۇلار سايان نويان حوشىتىندا  (ياعني بولىسىندا) ، كولوت، سويىن، قاراتۇلجاق، قۋجىگىت، سارقىلار، توڭعاق، حۋولار، قاراسال، ادين توللۋش، تومات، قىرعىز، مادي، چىجۋدا – بۇلار كىمكىمشىكتة، دۋانا حوشىتىندا .
جانة قىرعىزنۇر مةنةن وبسانۋر دةگةن ةكى كولدىڭ اراسىندا تۇرىكشة سويلةيتۇعىن ءبىر ةل بار . ونى ماعولدار حوتون دةيدى . بۇلار تۇرىكتةن قالماقتار تۇتقىنعا العاندارىنىڭ ناسىلى . قالماقتىڭ اقسۇيةك تورةلةرىنة ةگىن سالىپ بةرةدى . وزدةرى كوشپةلى، وسى كةزدة دۇربىتتىڭ ۋاڭ تورةسىنىڭ ةگىنىن سالادى .

16.پارسىداعى ھام زاكاۆكازداعى تۇرىك ءناسىلى

بۇل پارسى مةنةن زاكاۆكازداعى تۇرىكتةرگة ماعول تۇرىكتةن كوپ ارالاسقان . راشيد-اد-دين سوزىندة حۋلاگۋ ياعني الةكةنىڭ اسكةرىنةن ءار ون كىسىنىڭ ةكةۋىن سولارعا قوستى . ول پارسى مةنةن زاكاۆكاز تۇرىكتةرىنىڭ رۋلارى مىنالار – قاجار، افشار، قاشقاي، شاھزيۋين، بةندةللي، قارابورىك، اللابةردى، قاراقوعونلى، جانبةكلۋ، ۇزانلۋ، ابۋلحاسانلۋ، كةنگىرلۋ، جةررۋز، حوجاالي، كةللاكول، شايىحلۋ، بايات، قىلىش، جالايىر . مۇنىڭ ىشىندةگى قاجار – قاجار نوياننىڭ ناسىلى دةيدى . ول سىرتاق نوياننىڭ بالاسى الةكةنىڭ اسكةرباسى ةدى .

17.قاشقاي:دالەچۇر،بۇلاق،جالازان،امال،كاشكۇر،پۇسىرمان.

18.بالقار؟:بالقار،قۇلام،بەشەنەك،قيگەم،ۇلۇبىس.

19.ازەر:مۇقادىس،دۇڭبار،قاراچالۇ،مۇقانلۇ،بايات،جۋانشور

20.سالار:قارامان،اقمان،نايمان،التۇيلى،تەكە،سۋسى،شۇعاندۇر،سەڭگر،اقار،چىز

21.سارى ۇيعۇر
چيڭ ۇكىمةتى 16 عاسىردا يۇعۇرلاردى جةتى وداق  (بولةك)  بولگةن،ءبۇل جةتةۋى كةيىن تاعى ونعا بولىنگةن،ءۇشى تۇركى ءتىلدى،ءجةتىسى موڭعۇل ءتىلدى : تۇركى ءتىلدى رۋلار 3: ياعلاقار،حوراڭگۇت،سةگىز رۋ . ياعلاقار: اد نةمةسة ادىز، قوڭرات،ساعلىق، دۋمان، ياعلاقار ، قۇلقار، اقتاتار، سىنا . حوراڭگۇت: اد نةمةسة ادىز، حوراڭگۇت  (حارالىق) ، توسى (توۇس) ،چوڭۇل،اعلان،عىرگىر  (گارچاق) ، قىزىل  (حون)  . سةگىز رۋ ،باتىس سةگىز رۋ دةلىنةدى ءارى نايمان: اد نة ادىز، پالتاق،چىڭگىز،دۋمان،سۇلدۇر، قۇلقار،ساعلىق . موڭعۇل ءتىلدى 7 رۋ: بةس وداق : اد نة ادىز، گۇلىڭ، ناحشۋ، بايات . شىعىس سةگىز رۋ: اد نةمةسة ادىز، لةنچىح، جاڭمان، بايات، عةرگىر (گارچاق)  . سةردىن نةمةسة سةگما: اد نةمةسة ادىز، قىرعىز، توسى (توۋس)  . نويان نةمةسة شىكةي : اد نةمةسة ادىز، سۇلدۇز، مۇڭعول، عةرگىر (گارچاق) ، قوڭرات، ياعلاقار، بايات، توسى (توۋس) ، حوراڭگۇت  (حارالىق)  . ياڭگى : اد نةمةسة ادىز، چوڭسا، لةنچيح، سارا (شىرا) ، حۇن،وسى (توۋس) ، حۇراڭگۇت  (حارالىق) ،دۋمان، جورۇق، قالقا، اعلان، قوڭرات،عةگىر (گةرچاق)  . ىينىي نةمةسة ءمانتاي: اد نةمةسة ادىز، لةنچيح . قوڭرات،چورۋس، حوراڭگۇت (قۇلاڭگۇت) ، چۇلۇ، دۋمان،اعلان . گۋرحةية نةمةسة لورگى: اد نةمةسة ادىز، چوڭسا،لةنچيح، سارا (شىرا) ، حون، توسى (توۋس) ، حۇراڭگۇت (حارالىق) ، دۋمان، جورىق، قالقا، اعلان، قوڭرات، عةرگىر (گارچاق)  .

ەرزات مەلاتحانۇلى