مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قا­رىم-قاتىناس قاي زاماندا بولماسىن ءوز ماڭىزدىلىعىن جويعان ەمەس. سول سەبەپتەن دە، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءدىن قىزمەت­كەرلەرىنىڭ قولىندا بولعاندىعى جانە بيلىكتىڭ وسى ءدىن دوگمالارىنا ءساي­كەس قۇرىلعاندىعى تاريحتان بەل­گىلى. الايدا، 1871 جىلعى پاريج كوممۋناسى مەملەكەت پەن ءدىن اراسىن ال­شاق­­تاتاتىن دەكرەت قابىلدادى. وسى دەكرەت­كە ۇقساس 1918 جىلى 23 قاڭتار (5 اقپان) ايىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ العاشقى قابىلدانعان دەكرەتى شىقتى. ول جەردە دە مەملەكەت پەن ءدىن اراسىن ءبولىپ، ونى سوتسياليستىك جۇيە تالابىنا ساي رەتتەگەنى ءمالىم. مەملەكەت دىننەن ال­شاقتاعانىمەن، بەلگىلى ءبىر ءدىندى، سەنىم­دى ۇستاناتىن ادامداردان باس تارتا الماي­تىنى انىق. دىندە دە، كونستيتۋتسيادا دا باستى قۇندىلىق – ادام. ادامزات قوعامىندا جالپى مادەنيەت بولسىن، سالت-ءداستۇر، مەملەكەتتىك جۇيە بولسىن ءدى­ني تانىم نەگىزىندە قالىپتاستى. بۇل ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ سان-سالا­لى ەكەنىنىڭ ايقىن دالەلى. الايدا، سوڭ­عى ۋاقىتتا الەمدە مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قايشىلىقتار جيىلەپ كەت­تى. ءدىن اتىن جامىلعان تەرىس پيعىلدى اعىم­دار دا كۇن ساناپ كوبەيىپ، قوعامدى اداستىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن.  وسى مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىز­دىلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن فيلوسوفيا عى­لىم­دارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى، ءما­دە­نيەتتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ پىكى­رىن بىلگەن ەدىك.
– ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءارتۇرلى ەتني­كالىق توپتاردىڭ توعىسقان ورتاسى. جانە دە كوپ ءدىندى زايىرلى مەملەكەت. وسىدان كەيىن تۋىندايتىن ءبىر سۇراق، زايىرلى مەملەكەت پەن ءدىن بايلانىسى قان­شالىقتى بولۋ كەرەك؟ جالپى، ءور­كە­نيەتكە ءدىننىڭ ىقپالى قانداي بولدى؟
– بۇل ايتارلىقتاي كۇردەلى ماسەلە. جالپى، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ بايلانىستارىن رەتتەۋدەگى الەۋمەتتىك سالانى قۇرايتىن ءدىني مادەنيەتتىڭ ورنىن ناق­تىلى جانە ءتيىمدى ايقىنداي ءبىلۋ، قازىرگى كەزدەگى جەر بەتىندەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. 1789 جىل­عى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى، ونىڭ الدىن­دا 1774 جىلى امەريكا قۇراما شتات­تارىنىڭ ەل رەتىندە جاريالانۋى با­­تىس ەلدەرىنىڭ زايىرلىلىققا بەت بۇرۋ­داعى ۇستانىمىن ناقتىلاپ بەردى. ونىڭ الدىندا ولار ءبىر مىڭ جىلداي ۋاقىت شىركەۋدىڭ بيلەۋىندە بولعان ەدى. حريستيان­دىقتا، اسىرەسە، كاتوليتسيزم تارماعىندا نە­گىزگى ءدىني اۆتوريتەت شىركەۋ جانە ۆاتي­كانداعى پاپا. وسى ءدىني ينستيتۋت – بىرجاعى ءدىني، ءبىر جاعى ساياسي باسقارۋ ءرولىن اتقاردى. ياعني، شىركەۋ ول كەزدە حالىقتىڭ ءمىناجات ەتەتىن، قۇلشىلىق جاسايتىن ورنى عانا ەمەس، ول ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ قۇقىقتىق جۇيە­سىن، مەم­لەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن، ساياساتىن تۇگەل ايقىندايتىن ورتالىق اۆتوريتەت بولعان. ونى بەكەرگە ايتىپ وتىرعان جوقپىن، سەبەبى، باتىس ەلدەرىنىڭ ءتاجىري­بەسىن، وسى سايا­سي ينستيتۋتتار مەن ۇعىمداردىڭ قالاي پايدا بولعانىن ناقتى ساراپتاپ تۇسىنبەسەك، ءسىزدىڭ جوعارىداعى سۇراعىڭىزعا ناقتى ۇسى­نىستار ايتا المايمىز. ەۋروپا حا­لىقتارى ءبىر مىڭ جىلدان استام ۋاقىت شىركەۋدىڭ قىسىمىنىڭ، بيلەپ-توستەۋىنىڭ استىندا بولعان، ەۋروپاداعى ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەتتەر، پاتشالار، فەودالدار ت.ب. ءتۇ­گەلدەي شىركەۋدىڭ تاعايىنداۋىمەن، ءشىر­كەۋدىڭ بۇيرىقتا­رىمەن جۇمىس ءىس­تەيتىن. جانە دە شىركەۋ بيلىگى 8 عاسىرعا جۋىق ميلليونداعان جازىقسىز ادامداردى، ونىڭ ىشىندە كوبىسى ايەلدەر، ينكۆيزيتسيا سوتتا­رىنىڭ ۇكىمىمەن ايتسا سەنگىسىز ازاپتاۋ تاسىلدەرىمەن ولتىرگەن، ونىڭ ءىزى سانادان ءالى وشكەن جوق. شىركەۋ بيلىگى، اسىرەسە، ايەل­دەرگە شەكسىز توزىمسىزدىك پەن قاتىگەزدىك تانىتتى، جۇزمىڭداعان ايەلدەرگە ءجادى­گويلىك قىلدى، كورىپكەلدىك، باقسىلىق جاسادى دەپ ايىپ تاعىپ، قىردى. شىركەۋ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دە جاۋى بولدى، برۋنو، گالي­لەو سياقتى كوپتەگەن ويشىلداردى قۋدالاپ، ەركىن ويلايتىن ادامنىڭ ءبارىن ەرەتيك رەتىندە ىسىرىپ، كاپىر نە دىننەن شىققان دەپ جاريالاپ الىپ، زيالى ادام­داردىڭ دا كوبىسىنىڭ تۇبىنە جەتتى. مەديتسينا، حيميا، ماتەماتيكا، استرونوميا، فيزيكا قاتارلى كوپتەگەن عىلىمداردىڭ وقى­تىلۋىنا تىيىم سالىنعان. ونىڭ ءبا­رىن دە شايتاننىڭ ءىسى، ادامزاتتى ازعى­را­تىن نارسە دەپ قارالاعان. شىركەۋ­دىڭ تىيىم سالعان كىتاپتارىنىڭ ۇزىن سانى ون مىڭداعان كىتاپقا جەتكەن، ءالى كۇنگە دەيىن ۆاتيكان وسى تىيىمدارىن رەسمي تۇردە الىپ تاستاعان جوق. ال، ەۋروپا وسى كۇنگى دامىعان، زايىرلى دەڭگەيگە قالاي جەتتى؟ ەۋروپادا 14-15 عاسىرلاردا قايتا جاڭعىرۋ ءداۋىرى باستالدى. شىركەۋدىڭ ازعىرۋىمەن بىرنەشە عاسىرعا ۇلاسقان شارمىق (كرەست) جورىقتارىن بىلەسىزدەر عوي، «يەرۋساليمدى ازات ەتەمىز، يسا پايعامباردىڭ پاتشا­لىعىن ورناتامىز، جەر بەتىندە حريستيان­دىقتى ۇستەم ءدىن ەتەمىز»، – دەپ جورىقتان-جورىق ۇيىم­داستىرىپ، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ادامدارىن اتتاندىرعان. ەۋروپالىقتار وسى شارمىق جورىقتارى كەزىندە مۇسىلمان ەل­دەرىندەگى دامىعان مادەنيەتتى، وركەنيەتتى كورىپ، تاڭ قالدى. ول كەزدە، ميسالى اندالۋسيادا (قازىرگى يسپانيا), اراب پاتشالىعى ەدى; قۇرتۋبا قالاسى (قازىر كوردوبا), عىرناتا قالاسى (قازىر گرانادا), سونسوڭ ءماشھۇر ءال­حام­راسارايى – الگامبرا. مۇسىلمان ەلدە­رى­نىڭ قالالارىندا كەرەمەت جاقسى ءزاۋلىم ءۇي قۇرىلىستارى، كوشەلەر، كارىزدەر، اۋرۋحانالار، زەرتحانالار، كىتاپحانالار، فونتاندار مەن باسسەيندەر بولعان. يبن حالدۋن سياقتى، يبن رۋشد سياقتى، يبن حازم سياقتى ۇلى عالىمدار وسى ەلدەردە جاسادى، شىعىس ويشىلدارىنىڭ دۇنيە­جۇزىندە تەڭدەسى جوق قولجازبالارى كىتاپحا­نالاردى تولتىردى. ورتالىق ازيادا دا كەرەمەت وركەندەگەن ورتا قالىپتاسقان ەدى. ءال-فارابي بابامىز، يبن سينا، ءال-بيرۋني سياقتى ۇلكەن عالىمدار، ويشىلدار تار شەڭبەردە ەمەس، شىن مانىندە ادامزاتقا ۇلەس قوسقان گۋمانيست جانە پرو­گرەسسيۆتى ويلايتىن جاڭالىقشىل عالىمدار بولاتىن. مۇسىلمان ەلدەرىندە فيلوسوفيا كەرەمەت دامىعان ەدى، استرونوميا، مەديتسينا، حيميا، ماتەماتيكا عىلىمدارى بويىنشا كۇردەلى زەرتتەۋ جۇمىستارى جاسالدى. مۇسىلمان ەلدەرىندە، اسىرەسە، IX-ءXIIى عاسىرلار ارالىعىنداعى ءتورت عاسىردا وي ەركىندىگى سول كەزدەگى الەمنىڭ باسقا ەل­دەرىنەن كوش ىلگەرى ەدى. قازىرگى مۇسىلمان قوعام­دارىنداعى كەرتارتپا دا راديكالدى كوزقاراستار، تار شەڭ­بەردەن شىعا المايتىن باعىتتار ول كەزدە ەمىس-ەمىس بولدى دەسەك تە ولار قوعامعا يەلىك ەتە العان جوق. سەنىم بوستاندىعى، ادام قۇقىقتارىنا دەگەن قۇرمەت، مۋلتيكۋلتۋراليزم مەن پليۋراليزم قازىرگىدەي جالاڭ ۇران ەمەس، ومىردەگى كۇندەلىكتى شىندىق-تۇعىن. ميسالى، ءال-فارابيلەردىڭ ۇستازدارى مۇسىل­مان ەمەس، كوبىسى حريستيان، ەۆرەي نەمەسە باسقا دىندەگى وقىمىستىلار بولاتىن، سول وڭىرلەردەگى بۇرىننان كەلە جات­قان كونە ەگيپەت، كونە مەسسوپاتاميا عىلىمدارىن جالعاستىرۋشى عالىم­دار، اريس­توتەل­دەردىڭ، پيفاگور­لاردىڭ ەجەل­گى انتيك داۋىردەگى عالىمدار مەن وي­شىل­داردىڭ ەڭ­بەك­تەرىن تاسىمالداپ، كەيىنگى ناسىلدەرگە جالعاستىرعان عالىم­دار ەدى. ول كەزدە بۇل مۇسىلمان، مىناۋ كاپىر، مىناۋ حارام دەگەن قازىرگى ءدىني-يدەولوگيالىق اعىمدار ءجيى پايدالاناتىن سوزدەر ءدال قازىرگى ماقساتتا پاي­دالانىلماعان. ول كەزدە ادامدار ەمىن-ەركىن ارالاسىپ، ءوزىنىڭ ويىن ەركىن ايتا الاتىن، جازا الاتىن. مۇسىل­مانداردىڭ ارتتا قالۋى سوناۋ ءحىىى-عاسىردان باستالدى دەسەك، ۇرداجىق اعىمدار مەن كورسوقىر سەنىمنىڭ دە مۇسىلمان قوعامدارىن باسىپ تاستاۋى دا سول عاسىردان ۇستەمدىك ەتە باستادى دەۋگە كەلەدى. IX-ءXIIى عاسىرلارداعى مۇ­سىلمان حاكىمدەر، ويشىلدار بارلىق ماسە­لەلەردى، كەرەك دەسەڭىز تەولوگيا مەن اقي­دا ماسەلەلەرىندە ەركىن پىكىرتالاسقا سالعان، تراكتاتتار جازعان، كىتاپتار جازعان، ءبىر-ءبىر­لەرىنە جاۋاپ حاتتار جازىپ ايتىسقان. وسى پىكىر بوستاندىعىنىڭ، ەركىندىكتىڭ، زايىرلى­لىقتىڭ بولۋىنىڭ ارقاسىندا مۇسىلمان وركەنيەتى، قوعامى دامىدى، ءوستى. ال، ەۋرو­پالىقتار عاسىرلار بويى مۇسىل­مان ەلدەرىنە جورىققا اتتانىپ، وسىنىڭ ءبارىن كوردى. ءار­بىر جامان نارسەنىڭ ىشىندە ءبىر جاقسى جاعى بولادى، جاقسى نارسەنىڭ ىشىندە جامان جاعى دا بولۋى مۇمكىن. سول سياقتى، وسى شارمىق جورىقتارىنىڭ ءبىر پايداسى – باتىس قوعامى ءبىرىنشى رەت شىعىس قوعامىمەن تەرەڭ بايلا­نىسقا ءتۇستى. ونىڭ ار جاعىنداعى اناۋ ءۇن­دىستان مەن قىتايدان كەلىپ، مۇسىلماندار ارقىلى جەتىلدىرىلگەن جاڭالىقتاردى تۇڭ­عىش رەت كورىپ، ولار قاتتى تاڭىرقاعان. مىسالى، ەگيپەتتەگى قازىرگى كايردىڭ ورنىندا بولعان فۋستات قالاسىنا كەلىپ، تۇندە قا­لانىڭ بۇكىل كوشەلەرىندەگى جارىق شامداردى كورىپ، ەۋروپالىقتار قاتتى تامسانعان ەكەن. «بۇل قانداي زامان، قانداي قوعام، قالايشا وسى مۇسىلماندار قاتتى ىلگە­رىلەپ كەتكەن؟» دەپ ويلانا باستاعان ەۋرو­پالىقتار. ولاردا تۇندە قاراڭعى، مونشانىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەگەن عوي! تازالىق جاعىنان كوپ نارسەدەن حاباردار بولماعان. سونداي ورتادان شىققان حالىقتار مۇسىلمان ەلدە­رىنە بارىپ، اۋرۋحانالاردى، شيپاحانالاردى، كەرۋەن سارايلاردى، دەمالاتىن قازىرگى قوناقۇيلەر سياقتى دەمالىس كەشەندەرىن كورگەن. ولار ءۇشىن بۇل قول جەتپەس جاڭالىق بولعان. قاعازدى كورگەن العاش رەت، بۇرىن قاعازدى دا كورمەگەن. ودان كەيىن اۋرۋلاردى ەمدەۋدىڭ ەۋروپادا بۇرىن-سوڭدى بىلىنبەگەن تاسىلدەرىن كورگەن. يبن سينانىڭ مەدي­تسي­ناعا ەنگىزگەن جاڭالىقتارى، مۇسىلمان دارىگەرلەردىڭ كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدە­گەنى، ءتىپتى، ىشكى اعزالارعا، تىسكە، باستىڭ قاڭقا سۇيەگىنە وتا جاساۋى… وسىنى  كورىپ ەۋروپا قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى دا، ءبىر جا­عى­نان ولار سىلكىنىس جاساپ، مۇسىلمان ەلدەرىنەن ءبىلىم مەن تەحنولوگيانى ءوز ەلدە­رىنە تاسىمالداي باستادى: كەيبىر ەۋروپا­لىقتار مۇسىلمان ەلدەرىنە بارىپ وقىدى، ءبىرازى تۇتقىندا بولدى، ساۋدا جاسادى، ءومىر ءسۇردى دەگەندەي. سولار ەۋروپاعا بارىپ، شىعىستا كەرەمەت وركەنيەت بار دەپ جار سالعان. ءناتي­جەسىندە «شىعىستانۋ» عى­لى­مى باتىس­تاعى بارلىق ۋنيۆەرسيتەت­تەردەگى ەڭ نەگىزگى ماماندىقتىڭ، ەڭ نەگىزگى زەرتتەۋ سالاسىنىڭ بىرىنە اينالدى عوي. مىسالى، ەۋروپا، امەريكا، مىنا رەسەيدەگى اكادە­ميالارعا، ەڭ كونە جوو-دارىنا با­رى­­ڭىزشى، «شىعىستانۋ» فاكۋلتەتى ياكي «شىعىستانۋ» ماماندىعى مىندەتتى ءتۇر­دە بولادى. ولار اريستوتەلدىڭ ەڭبەك­تەرىن، ويشىلداردىڭ ەجەلگى گرەك تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەرىن، ارابتاردىڭ اۋدارمالارىنان، ارابشادان قايتادان ەۋروپا ءتىل­دەرىنە اۋدارىپ، بارىپ تۇسىنگەن. ول كەز­دەگى شىعىس دەگەنىمىز مۇسىلمان قوعامى، مۇسىل­مان مادەنيەتى. سول شىعىستان العان عىلىمي جاڭالىقتاردى پايدالانىپ، دامىتىپ، وقىپ، اسىرەسە، يتاليا سياقتى، سيتسيليا، يسپانيا، فرانتسيا قاتارلى ەلدەردە رەنەسسانس اعىمى باستالدى. فيلوسوفتار كوتەرىلدى، ويشىلدار شىعا باستادى، ماتەماتيكتەر شىعا باستادى. لەوناردو دو ۆينچي سياقتى، ماگەللان سياقتى، برۋنو، گاليلەو، كەپلەر سياقتى عالىم­دار سول كەزدەگى ەۋروپا حالىقتارىنا قاتتى اسەر ەتتى. بۇل بارىس، بۇل پروتسەسس، ارينە، شىركەۋمەن قوعام اراسىنداعى قاق­تىعىسقا اكەپ سوق­تىردى. سەبەبى، شىركەۋ دوگماتتارىمەن نەگىزگى كانوندىق ەرەجەلەرى تىيىم سالعان نارسەلەر كەڭ تارالا باستادى. ەۋروپا ەلدەرىندە بوي كوتەرگەن عالىمدار مەن ويشىلدار شىركەۋدى قاتتى سىنعا الا باستادى، دىنگە رەفورما جاساۋ كەرەك دەگەن تالاپتار ءجيى كوتەرىلەتىن بولدى. وسى قاقتىعىس XV عاسىردان باستاپ امەريكا مەن فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن 3 عاسىر قاتتى ءسىل­كىنىستەر بولدى، ءتىپتى، قانتوگىس پەن كوپ قىر­عىندار دا بولدى. شىركەۋ بيلىگىن وڭاي­شى­لىقپەن بەرە قويعان جوق حالىققا، پرو­تەس­تانت اعىمدارىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەپتىگى تيگەنى راس. ولار: «ءبىز، مىنا، ريم پاپا­سىنىڭ جانە كاتوليك شىركەۋىنىڭ اۆتوري­تەتىن مويىندامايمىز، بيبليانى كەز كەلگەن ادام وقي الادى، بيبليانى كەز كەلگەن تىلگە اۋدارۋعا بولادى، ءار ادام ءوزىنىڭ قۇلشىلىعىن تىكەلەي ءوزى جاسايدى»، – دەپ ايتتى، ەۋروپاداعى كوپ­تەگەن حا­لىقتار وسى پروتەستانتتىق ۇس­تانىم الدە­قايدا وزدەرىنە تارتىمدى، كاتوليتسيزمنەن گورى بۇلار كىشكەنە رەفورماشىل، جاڭا­لىق­شىل، ادامنىڭ ابىرويىنا قۇر­مەتپەن قارايدى دەگەن ويعا كەلىپ، ۆاتي­كاننىڭ قۇزى­رىنان ءبولىنىپ، ىدىراي باستادى. ءسويتىپ، ءشىر­كەۋدىڭ اۆتوريتەتى مەن پاپا­نىڭ قى­لىقتارى سۇراققا الىنا باستادى. ەۋروپادا بىرنەشە عاسىردا كەرەمەت ينتەلليگەنتسيا پايدا بولدى. سول ينتەلليگەنتسيا مەن اعارتۋشى­لاردىڭ قا­جىرلى ەڭبەگىنىڭ ءنا­تيجەسى اتالمىش فران­تسۋز رەۆوليۋتسياسى، جالپى ادام قۇقىقتارى دەكلاراتسياسى، دە­مو­كراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى مەن زايىرلى­لىق ينستي­تۋتىنىڭ قايتادان قال­پىنا كەلۋى دەسەك بولادى. ەۋروپانىڭ ۇستانىمىنداعى «زايىر­­لىلىق» دەگەنىمىز ءبىر اۋىز سوزبەن ايت­قاندا كاتوليك شىركەۋىنىڭ، ءدىني تاپ­تىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە ارالاستىرىلماۋى. شىركەۋ مەملەكەتتەن بولەك، مەملەكەتتىڭ جۇمىسىنا شىركەۋ ارالاس­پايدى، مەملەكەت تە شىركەۋدىڭ ىشكى جۇمىسىنا ارالاسپايدى. ءسويتىپ، ەۋروپا حا­لىق­تارى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت قوعامدى قاناپ كەلگەن شىركەۋدى بيلىكتەن الاستاتىپ، بيلىكتى بۇقارا حالىقتىڭ قولىنا اكەپ بەرگەن. «دەموكراتيا» دەگە­نىمىز سول حالىقتىڭ بيلەۋى. دەموكرا­تيا­لىق جۇيەدە ماسەلەنى حالىق شەشەدى. ال، ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز – نەگىزگى زاڭ (كونس­تيتۋتسيا) اينالاسىندا باس قوسقان ازاماتتاردان قۇرالعان قوعام. ونداي قوعامدا ازاماتتاردىڭ قاي ۇلتتىڭ وكىلى، قاي ءدىننىڭ وكىلى بولعانى ولاردىڭ ازا­ماتتىق قۇقىق­تارىن ايقىنداۋدا شەشۋ­شى ءرول اتقار­مايدى. سەبەبى، نەگىزگى زاڭ – «كون­ستيتۋتسيا» الدىندا بارلىق ازا­­­­­­مات­­تار تەڭ. ازاماتتار كونستيتۋتسيانى ءوز ەرىكتەرىمەن قابىلداعان سوڭ عانا ول كۇ­شى­­نە ەنەدى. كونستيتۋتسيادا: «قوعامداعى قاتى­­ناستار وسىنداي بولادى، مەملەكەتتى باس­قارۋ جۇيەسى وسىنداي بولادى، زاڭ اتقارۋ جۇيەسى وسىنداي بولادى، مەملە­كەتتىك ءىس اتقارۋ جۇيەسى وسىنداي بولادى، سايلاۋ وسىنداي بولادى جانە نەگىزگى مەملەكەتتىڭ ماسە­لەلەرى وسىنداي بولادى»، – دەپ اتالاتىن تاراۋلار بولادى. بىراق، ەشبىر كونستيتۋتسيادا، زايىرلى جانە دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىندا مىنا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە مىناداي ارتىق­شىلىق بەرىلەدى، ال، انا ۇلتتىڭ وكىل­دەرىنە مىناداي شەكتەۋ قويىلادى دەگەندى كور­مەيسىز. «پالەن ءدىننىڭ ادام­دارىنىڭ مارتەبەسى جوعارى، انا ءدىن­نىڭ ادامدارىنىڭ مارتەبەسى تومەن نەمەسە سوت ۇكىمدەرىن قابىلداعان كەزدە ۇلتىنا، دىنىنە قاراپ ۇكىم قا­بىلدايدى»، – دەگەن نارسە تاپپايسىز. ادامزات مىڭداعان جىلدار بويعى تار جول تايعاق كەشۋلەردەن ءوتىپ قازىرگى دەمو­كراتيالىق زايىرلى جۇيەگە قول جەتكىزدى. ال، تەوكراتيالىق تۇزىمدە قاي ءدىن نەمەسە سەكتا باسىم بولسا، سول ۇستەم بولادى دا قالعاندارىن قىسپاققا سالادى. زايىر­لىلىق وسى جاعىنان العاندا دا قوعامداعى ارالۋاندىقتىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرە الادى….
– تامىرى تەرەڭدە جاتقان تاريحقا ۇڭىلەتىن بولساق، ەشقانداي حالىق دىننەن مەملەكەتتى ءبولىپ قاراماعان. زايىرلى مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناستارىنىڭ كۇر­­دە­لىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىن­دىرسەڭىز؟
– ءبىزدىڭ ارتقا كەيىن كەتۋگە حاقىمىز جوق. ارتقا شەگىنگەن ءار ادىمىمىز ءۇشىن، وزىپ كەتكەن حالىقتارعا جەتۋگە ءجۇز قادام العا جۇگىرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ قارقىنى قازىر، ءتىپتى، ولشەۋسىز. سوندىقتان، ارتقا قادام جاساۋعا، بۇ­رىن­عى قاتەلىكتەردى   قايتالاۋعا ەش حاقىمىز جوق. ەۋروپا حالىقتارى ءبىر مىڭ جىل بىرىمەن ءبىرى سوعىسىپ ەدى: فرانتسۋزدار مەن نەمىستەر، فرانتسۋزدار مەن يسپاندىقتار، اعىلشىندار مەن يسپان­دىقتار، يتا­لياندىقتار مەن فرانتسۋزدار سوعىستى، ولار، ءتىپتى، ءوز ىشتەرىندە دە سوعىسا بەرگەن عوي.   سوعىستارىنىڭ ءوزى قىزىق اتالادى: «وتىز جىلدىق سوعىسى»، «ەلۋ جىلدىق سوعىسى»، «ءجۇز جىلدىق سوعىسى» دەپ…  حح عاسىرداعى ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى وسى ەۋروپا باستاعان جوق پا؟! مىڭ جىل بىرىمەن ءبىرى سوعىسىپ كەلگەن ەۋروپا سوڭىندا سوعىسقاننان تۇك تە پايدا جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. جوعارىدا ايتىپ وتتىك قوي، قازىرگى جەتىستىكتەر وڭايشىلىقپەن كەلگەن جوق دەپ. سول سياق­تى مىڭ جىلدىق شىركەۋ بيلىگىنەن سوڭ زايىرلى دەموكراتيالىق ءتۇزىم پايدا بولسا، مىڭ جىلدىق سوعىستاردان كەيىن ەۋروپا وداعى پايدا بولدى. قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەۋروپا 30-40 ەل بولىپ بولەك-بولەك بولاتىن بولسا ۇتپايدى، مىنا تۇرىمىزبەن الەمدەگى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە المايمىز، سوندىقتان، باس قوسايىق، كۇش بىرىكتىرەيىك دەپ ۇيعارىستى ولار…
اقش-تىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 18 تريلليون $, قازاقستاندىكى قاتەلەسپەسەم 200 ميلليارد $. گەرمانيانىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 3,5 تريلليون $-دان اسادى. فرانتسيانىكى 2,5 تريلليون $. ءجا، ەۋروپا ەلدەرى بىرىككەندە جالپى ىشكى ونىمدەرى 20 تريلليون $ بولادى، كوردىڭىز بە ەكونوميكالىق كۇشتىڭ ۇل­عايۋىن. ەۋروپا ەلدەرى تۇتاستاناتىن بولسا، ولار امەريكادان كۇشتى بولادى، ايتپەسە، ارقايسىسى كىشىگىرىم ءبىر ەل بولىپ قالا بە­رەدى. بىرىككەندە ولاردىڭ ساتىپ الۋ جانە ساتۋ كۇشى جوعارى بولادى، ءوندىرىسىن بازارلاۋ كۇشى جوعارى بولادى، سونسوڭ، ارينە، اسكەري كۇشى جوعارى بولادى. البەتتە، وسىنشاما كوپ مەملەكەتتى، ءتىلدى، كونفەسسيانى بىرىكتىرۋ وڭاي ەمەس. فرانتسيا، گەرمانيا سياقتى ەلدەردىڭ حالقى پروتەستانت پەن كاتوليك بولىپ بولىنەدى. سوعىستىڭ  جارالارىن جازۋ، ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرىپ، ينتەگراتسيالىق پرو­تسەس­تەردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا جارتى عاسىر ۋاقىت كەتكەن. كورىپ وتىرسىز با، ەۋروپاداعى وركەنيەتتى ورتا، زايىرلى قوعام وزدىگىنەن قالىپتاسقان جوق، ونىڭ سەبەپتەرىن جوعارىدا قىسقاشا ايتتىق. ەشكىمنىڭ دىنىنە، ۇلتىنا بولا قۇقىقتارى تاپتالمايدى. مىسالى، مۇسىلمان ەلدە­رى­نەن باس ساۋعالاپ، ەۋروپاعا يمميگرانت بولىپ نەمەسە «گاستاربايتەر»، ياعني، جالدامالى كۇش رەتىندە بارىپ قونىستانعان ادامداردىڭ ىشىنەن شىققان قانشاما جوعارى لاۋازىمدى ادامدار بار: انگليا پارلامەنتىندەگى مۇسىلمان دەپۋتاتتار، «سەر» اتاعىن العان مۇسىلماندار بار. گەرمانيادا، مىسالى، «بۋندەستاگ» فەدەرالدى پارلامەنتتە دەپۋتات بولعان تۇرىكتەر بار، ءتىپتى، ەڭ ۇلكەن پارتيالاردىڭ ءبىرىنىڭ تەڭ توراعاسى دا بار. ايتا بەرسەك، فرانتسيادا، گوللانديا، دانيا ت.ب. ەلدەرىندە مينيستر، قالا اكىمى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلگەن كەلىمسەكتەر بار. ەركىن ويلاۋ بوستاندىعى، ادام قۇقىقتارىنىڭ جان­-جاقتى ساقتالۋى، ءار ادامنىڭ ءوزى­نىڭ ۇلتىنا، دىنىنە، شىققان تەگىنە، ورتاسىنا قاراماستان قۇقىقتارىنىڭ ءمۇل­تىكسىز ساقتالۋىنىڭ ارقاسىندا تۇراق­تىلىق، سەنىمدىلىك پايدا بولعان، ارينە، ونداي ورتادا ەكونوميكا دا تەز داميدى، گۇلدەنەدى عوي. فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا سياقتى مەملەكەتتەردە قازىرگى تاڭدا يمميگرانتتار، كەلىمسەكتەر كوپ، حالىقتىڭ 10%-دان استامى سولار. كونستيتۋتسيا ار­قىلى نەگىزگى قۇقىقتاردى ورناتۋمەن قاتار، مۇمكىندىگىنشە، جالپىعا ورتاق ادامي قۇن­دىلىقتار نەگىزىندە ارەكەتتى جالعاعان دا دۇرىس. ارينە، پىكىر الۋاندىعى بولا بەرەدى، ءبىر وتباسىنىڭ ىشىندە دە اكەسى مەن بالا­سىنىڭ ويى باسقاشا بولۋى مۇمكىن. مىنە، زايىرلىلىق پەن دەموكراتيانىڭ ابزال قاسيەتى سول باسقاشا ويلايتىن، وزگەشە كوز­­قاراستاعى نەمەسە سەنىمدەگى نەمەسە ساياسي باعىتتاعى ادامدارعا قاۋىپسىزدىك قۇ­­قىعىن بەرەدى، ولاردىڭ قۇقىقتارىن اياقاستى ەتكىزبەيدى، سىيلاتقىزادى. ەڭ باس­تى ماقسات – ىزگىلىك، نە نارسە دە قوعامعا جاق­سىلىق اكەلۋى ءتيىس، ادامداردىڭ ءبىر پرو­بلەماسىن شەشىپ، ومىردەگى جۇگىن جەڭىلدەتىپ، ۋايىم-قايعىسىن ازايتۋى ءلازىم. ءدىن دە سولاي! ەگەر، ءدىني سەنىم، ءدىن ينستيتۋتى، ءدىن الەمى، ءدىن ءومىرى، ءدىني ۇس­­تانىمدار قوعامىمىزعا جاقسىلىق اكەلىپ، قوعامعا تۇراقتىلىق اكەلىپ، قو­عامعا بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق اكەلىپ، سول ءدىني سەنىم مەن ۇستانىمداردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى قوعامداعى پروبلەمالار ازايىپ، ازاماتتار قاباعىن شىتپاي، باقىتتى بولىپ، قۋانىشتى بولىپ، شات-شادىمان ءومىر سۇرەتىن بولسا وندا ول دۇ­رىس ءدىن دەگەن ءسوز. ياعني قانداي ءبىر ءدىننىڭ، سەنىمنىڭ دۇرىس پا دۇرىس ەمەس پە، قوعامعا پايداسى بار ما، جوق پا، قوعامعا زيانى بار ما دەگەندى انىقتاۋ ءۇشىن ەشبىر تەولوگيالىق كىتاپتىڭ بەتىن اشۋدىڭ، ەشبىر داۋ-دامايعا ۇرىنۋدىڭ قاجەتى دە جوق. سول ءدىن نەمەسە سەنىم جۇيەسى ەگەر تاتۋلىق تۋدىرسا، حالىق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جاقسارتىپ، ادامدار ءبىرىن-ءبىرى سىيلاپ، ءبىرىن-بىرىنە كەشى­­رىممەن قاراپ، جاقسى جۇمىس ىستەپ، ەڭ­بەككە باۋلىسا،  جەمقورلىق، ۇرلىق-قارلىق، قىلمىس دەگەندەر بولماي، جۇرت سەنىمدىلىكتە جۇرسە، دۇنيە-مۇلكىنە ەشبىر قيانات بولماي، بالا-شاعام سوعىسقا اتتانىپ كەتە مە ەكەن الاڭداماي، قىزىمدى ەرتەڭ كوشەدە بىرەۋ ۇرلاپ الىپ كەتە مە ەكەن دەپ ۋايىمداماي جۇرسە ول ءدىن قوعامعا پايدالى دەگەن ءسوز. ءار جۇيە سياقتى زايىرلى-دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ دە ءالسىز تۇستارى بار. ويتكەنى، وسى كەڭشىلىكتى جانە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار مەن مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، بيلىكتى تارتىپ الۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەردىڭ پايدا بولۋى دا مۇمكىن…
– ءوزىڭىز دە بىلەسىز، پاريج كوممۋ­ناسىنىڭ 1871 جىلعى دەكرەتىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا ءدىندى، شىركەۋدى مەملەكەتتەن ءبولىپ تاستاعان. وسى رەتتە، ءسىزدىڭ ويى­ڭىز­شا، ءدىننىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارا­لاسۋى دۇرىس پا؟
– ءدىندى قوعامنان الىپ تاستاي المايمىز. ءدىننىڭ قوعام مۇشەلەرى اراسىنداعى بايلانىستىرۋشى ءرولىن جوققا شىعارا المايمىز. بىراق، وسى كۇش، قۇددى اتوم قۋاتى سياقتى دۇرىس باعىتتا پايدالانىلسا پايدالى، تەرىس ماقساتتا پايدالانىلسا زياندى بولارى حاق. مىسالى، ەلىمىزدە سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن دارىپتەپ جاتىرمىز، نەگە؟ سالاۋاتتى ءومىر ارقىلى دۇرىس تاماق ءىشىپ، جاقسى قورەكتەنىپ جانە سپورتپەن اينالىسىپ، پايدالى نارسەلەردى جاساۋ ارقىلى دەنساۋلىعىمىزدى جاقسارتامىز. دەموكراتيالىق-زايىرلى قوعامنىڭ ەڭ ءبىر ارتىق تۇسى دا، ونىڭ مىقتى دا ءالسىز تۇسى ونىڭ مول بوستاندىعى مەن ەركىندىگىندە. زايىرلى قوعامدا قاندايبىر ءدىننىڭ نەمەسە ءدىني ينستيتۋتتىڭ مەملەكەت بيلىگىن قولىنا الۋىنا رۇقسات ەتىلمەيدى. ال، زايىرلى مەملەكەت – قوعامنىڭ جاۋى ەمەس، ول ءدىننىڭ جاۋى ەمەس، ءدىندى قۇرتۋ كەرەك دەگەن ماقساتى جوق ونىڭ. سوۆەت وداعى كەزىندە اسىرەشىل ۇردا-جىق اتەيزم بولدى عوي، ءدىن اتاۋلىنىڭ بارلىعىن قۇردىمعا جىبەرگىسى كەلگەن، زايىرلىلىق ونداي ەمەس. زايىرلىلىق ايتادى: «مەن ءدىندى جوققا شىعارمايمىن، ءدىن بار، دىنگە قۇرمەتپەن قارايمىن، بىراق شەكسىز قۇقىق دەگەن تاعى جوق، مەنىڭ قۇقىعىم، سەنىڭ قۇقىعىڭ بۇ­زىلا باستالعان جەردەن توقتايدى نەمەسە مەنىڭ ەركىندىگىم سەنىڭ ەركىندىگىڭە نۇقسان كەلتىرگەنگە دەيىن، قاشان مەن سەنىڭ ەركىندىگىڭە نۇقسان كەلتىرە باستايمىن وندا مەنىڭ ەركىندىگىم جويىلادى». ەگەر، وسى ۇستانىم بولماسا وندا مىقتىلار مەن كۇشتىلەر السىزدەر مەن ءالجۋازداردى باسىپ تاستايدى. ەرتەڭ بىرەۋلەر «ءبىز ناعىز پاتريوتپىز، ءبىز ناعىز ۇلتشىلمىز، ءبىز ناعىز ءدىنشىلمىز» دەپ شىعادى دا، بيلىكتى قولىنا العاننان كەيىن، ال، تىيىمدار مەن جازالاردى جاۋدىرا باستايدى. «قىز بالالاردى وقىتۋعا بولمايدى، ولاردى ىسىراپ، ول كۇنا، قىز دەگەن ۇيدە وتىرۋ كەرەك، ىدىس جۋىپ، توقىماسىن توقىپ، كۇيەۋىنىڭ قىزمەتىن جاساۋى كەرەك،ونىڭ ومىرگە كەلگەن ماقساتى سول!»، – دەگەن سوزدەر مىنا ءدىنشىل (!) پارتيا بيلىككە كەلگەلى تۇركيادا ءجيى ەستىلەتىن بولدى عوي. ەردوعان مىرزا ءدال وسىنداي بەت-بەينەسىن وسىدان 15-20 جىل اشىق كورسەتكەن جوق ەدى، ول قالا اكىمى، سونسوڭ پرەمەر، سوڭىندا پرەزيدەنت تاعىنا دەيىن شىعىپ، بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىن وزىنە قاراتىپ العان سوڭ باسقاشا سويلەيتىن بولدى. ەردوعان 48-49%-عا دەيىن داۋىس الدى، سول-اق ەكەن ول دەموكراتيا مەن زايىر­لىلىقتى اسا كەرەكتەنبەيتىنىن كورسەتە باستادى، ءتىلىنىڭ استىندا جاتقان دۇنيەلەردى شىعارا باستادى. ءسويتىپ، تۇركيانى اتا­تۇ­رىك ورناتقان ۇلتتىق ءھام زايىرلى دەمو­كرا­تيالىق مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنەن الشاق­تاتىپ، ءبىرتالاي زاڭداردى، قولىندا كوپشىلىك مان­دات بولعان سوڭ، ءتىپتى، كونستيتۋتسيانى وزگەرتتى، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن دە سوڭ­عى 13 جىلدا ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشى­راتتى. وسىنىڭ ءبارىن ول دەموكراتيالىق جانە زايىرلى ءتۇزىمنىڭ مۇمكىندىكتەرىن پاي­دالانا وتىرىپ جاسادى. زايىرلىلىق، كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، دەموكراتيالىق مەم­لەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى ءارى كەپىلى. سوندىقتان، دەموكراتيالىق مەملەكەت اۆتوريتارلىق نەمەسە تەوكراتيالىق ەلگە اينالماسىن دەسەك، ازاماتتاردىڭ ساناسىنا وسى زايىرلىلىق قاعيداسىن سىڭىرە بەرۋىمىز كەرەك، مەريتوكراتيانى دارىپتەپ، بيلىكتىڭ تارماقتارىنىڭ ءبولىنۋى قاعيداسىن بۇلتارتپاي ورىنداۋ شارت. بيلىك تارماقتارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ىسىنە قول سۇقپايتىنى سياقتى ادامداردىڭ جەكە ومىرلەرىنە دە قول سۇعۋعا بولمايدى. ازاماتتاردىڭ جەكە ءومىرى – ولاردىڭ جەكە الاڭى، سول جەكە الاڭعا، ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ الەمىنە قول سۇعۋعا بولمايدى. وكىنىشتىسى، ديكتاتورلىق پەن اۆتوريتارلىق جۇيەلەر دەموكراتيالىق زايىرلى قوعامنىڭ كەمشىن تۇستارىن، ءالسىز تۇستارىن شەبەر پايدالانىپ، بيلىك­كە كەلىپ وتىر. ونىڭ ءبىر كورىنىسىن، ناقتىلاپ ايتقاندا «ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ» بيلىككە قول جەتكىزۋدىڭ تانىمال ادىستەرىن ايتا كەتەلىك:
ءدىني-ساياسي يدەولوگياداعىلار  3 «ات»-تى قاتار جۇرگىزەدى. ءبىرىنشى «ات» – جاماعات. جاماعات دەگەنىمىز، ءدىني-ساياسي يدەولوگيانىڭ ادام رەسۋرستارىن، ادام كۇشىن جيناۋ، ول ءۇشىن قانداي ءبىر ءدىني باعىتتى بەتپەردە ەتىپ، ونمىڭداعان، جۇزمىڭداعان ادامداردى سوعان يلاندىرىپ، باسىن بايلاپ الادى. ەكىنشى «ات»، ول – قاراجات. ادامداردى بەلگىلى ءبىر ءدىني-ساياسي يدەالدارعا جۇمىلدىرىپ، وزىنە قاراتىپ العان سوڭ جاماعات مۇشەلەرى مەن جانكۇيەرلەرى ارقىلى قاراجات جينايدى. جاماعات نەشە ءتۇرلى قارجى كوزدەرىنە، قۇرىلىمدارعا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا يەلىك ەتۋى مۇمكىن، وندىرىستىك مەكەمەلەرگە، ساۋدا جەلىلەرىنە ت.ب. يەلىك ەتۋى مۇمكىن. ەڭ سوڭعى «ات» – ساياسات. ادام كۇشىن جيناپ العان، قارجى كۇشىن ورناتىپ العان سوڭ جاماعات ەندى ساياساتقا ۇمتىلادى، ماقساتى بيلىككە ىقپال ەتۋ جانە بىرتە-بىرتە بيلىكتى باقىلاۋعا الۋ. مىنە، وسى ءۇش «ات» – جاماعات،قاراجات، ساياسات، ءدىني-ساياسي يدەولوگيالىق اعىمداردى مارەگە جەتكىزەتىن ۇش تۇلپار دەسەك تە بولعانداي. قاي اعىمدى، قاي جاماعاتتى الساڭىز دا، ءبارىنىڭ ۇيىمداسۋ جانە تارالۋ ءادىسى وسىعان ۇقساس كەلەدى. ءجا، ولار نەلىكتەن ءدىندى پايدالاندى دەگەن سۇراققا كەلسەك: ءدىننىڭ ماگنيت سياقتى كۇشى بار، ول ادامداردى وزىنە تارتادى جانە باعىندىرۋدىڭ تەڭدەسى جوق كۇشىن بەرە الادى. زايىرلى دەموكراتيالىق قوعامدا دىنگە تولىق ەركىن­دىك بەرىلگەن، بىراق، وسى ءدىني سەنىم بوس­تاندىعىنىڭ كەڭ اياسىن بۇرمالاپ، وزدە­رىنىڭ اككى ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن قانايتىن ءدىننىڭ اتىن جامىلعان كۇشتەر بار. مىسالعا، ءبىر اعىمنىڭ قاراماعىندا 100 مىڭ قولداۋشىسى بار دەيىكشى: ونىڭ ىشىندە دارىگەرى بار، زاڭگەرى بار، ينجەنەرى بار، مۇعالىمى بار، بازارداعى ساۋداگەرى بار، تىزگىنشىسى بار، نەشە ءتۇرلىسى بار. ول ءبىر ساياسي كۇش، ەلەكتورات. ال، كەيبىر اعىمداردىڭ ىقپالىندا ميلليونداعان ادامدار بار، وسىدان ويلاڭىز، ولاردىڭ مەملەكەتكە جانە قوعامعا ىقپال ەتۋ كۇشتەرىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن. ولاردىڭ ءار جەردە «ادامدارى» بار، وعان قوسا ولاردىڭ قوماقتى قارجىسى بار. مىسالى، اقش-تاعى ۇلكەن شىركەۋلەر مەن حالىقارالىق ميسسيونەر ۇيىمدارى ميللياردتاعان دوللارعا يەلىك ەتەدى. ال، دەموكراتيا بولعان سوڭ كەزەكتى سايلاۋ كەلەدى. ادام سانى مولايىپ، ءوز كۇشىنە ءوزى ابدەن سەنىپ العان ءدىني اعىمدار ءبىر پارتيانىڭ قۇرامىنا كىرۋى نەمەسە وزدەرىنىڭ جەكە پارتيالارىن دا اشۋى ابدەن مۇمكىن. سايلاۋ كەزىندە ساياسي پارتيالار مەن ءدىني اعىمداردىڭ باسشىلارى اراسىندا كادىمگى ساياسي ساۋدالاسۋ باستالادى. ساياسي پارتيالارعا نە كەرەك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن، ارينە داۋىس كەرەك! پارتيالار ەلدەگى ءىرىلى-ۇساقتى جاماعاتتاردى مونيتورينگكە الىپ قويعان، بىرىمەن ءبىرى شىم-شىتىرىق ارالاسىپ كەتكەن عوي، مىنالاردىڭ ادامدارى انالاردىڭ ىشىندە، ال، انالاردىڭ ادامدارى مىنالاردىڭ ىشىندە ءجۇر… پارتيا باسشىسى نەمەسە ۋاكىلى جاماعات باسشىسىنا (تاقسىر، شەيح، ءپىر، ۇستاز ت.ب. نەشە ءتۇرلى اتالۋى مۇمكىن): «ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ۇلكەن جاماعاتىڭىز بار، 500 مىڭ ادامىڭىز بار، ءسىزدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىڭىز ولار ءۇشىن زاڭ. وسى سايلاۋدا ءبىزدىڭ پارتياعا قولداۋ بەرىڭىز!»، – دەگەندە، جاماعات باسشىسى دا: «جارايدى، سەنىڭ پارتياڭا بولىسايىن، ال، سەن ماعان نە بەرەسىڭ؟ ءبىزدىڭ جاماعاتقا ون دەپۋتاتتىڭ ورنىن بەرەسىڭ. ەرتەڭ ۇكىمەتكە كىرەتىن بولساڭ، پارتيالارىڭ جەڭىپ، ۇكىمەت قولدارىڭا وتەتىن بولسا، 3 مينيسترلىكتە ءبىزدىڭ ادامدار وتىرۋى كەرەك، ءبىزدىڭ جاماعاتىمىزدىڭ مىناداي مىناداي تالاپتارىنا كومەك بەرەسىڭدەر»، دەپ، ءبىلىم سالاسىنداعى، باسقا دا سالالارداعى وزدەرىنە ىڭعايلى نارسەلەردى سۇراپ، ەكى جاق كەلىسىپ الادى. ساياسات كۇشىنە يە بولعان جاماعات مەملەكەتتى باسقارۋ سالاسىنداعى قۇرىلىمدارعا ءوز ادامدارىن ەنگىزەدى، وعان بيلىكتەگى پارتيا بولىسادى. بۇل جەردە ءبىر ءىرى پارتيا بىرنەشە جاماعاتپەن وسىنداي ەتەنە جاقىن بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. تۇركيانىڭ، مىسىردىڭ، پاكىستاننىڭ، اقش-تىڭ ساياسي پارتيالارىنىڭ، سايلاۋلارىنىڭ تاريحتارىن زەردەلەپ كورسەڭىزدەر، ساياسات پەن ءدىننىڭ قانشالىقتى قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەنىن انىق كورە الاسىزدار. سونىمەن قاتار، قازىرگى جيھاندانۋ داۋىرىندە ءىرى ءدىني-يدەولوگيالىق اعىمداردىڭ ءبىر ەلدىڭ كولەمىنەن اسىپ تاسىپ، كوپتەگەن ەلدەرگە تارالىپ كەتكەنىن دە بايقاي الامىز. وسىنداي حالىقارالىق جاماعاتتار بىرنەشە ەلدىڭ ساياساتىنا ىقپال ەتە الادى، ولاردىڭ وزدەرى ءىرى الەمدىك كۇشتەردىڭ ىقپالىندا بولۋى دا مۇمكىن، مىنە، ماسەلەنىڭ ار جاعى قايدا جاتىر! ال، وسى جىمىسقى دا زياندى ارىپتەستىكتىڭ الدىن الۋ وتە كۇردەلى ماسەلە. ءدىني-ساياسي اعىمدار حالىقارالىق كۇشتەردىڭ دە قولداۋىمەن دەموكراتيالىق ورتانى پايدالانىپ، ءبىر ەلدىڭ بيلىگىنە قول جەتكىزۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ەڭ ناقتى مىسالدارىن تۇركيا، مىسىر، ساۋدي اراۆيا سياقتى كوپتەگەن ەلدەردەن كورۋگە بولادى. جەر بەتىندەگى الىپ مەملەكەتتەر قول قۋسىرىپ وتىرماسى انىق، ولار وزدەرىنىڭ يمپەرياليستىك يدەالدارىنا، الەمدىڭ گەگەمونيالارىنا نۇقسان كەلۋىن قالامايدى، ولار دا وزدەرىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىمەن جۇرەتىن ساياسي تۇلعالاردى قالىپتاستىرادى نەمەسە سونداي بەيىمدىلىگى بار، ساياسي تۇلعالاردىڭ بيلىككە كەلۋىنە قولدارىنان كەلگەنشە ىقپال ەتەدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ەكونوميكالىق تەتىكتەر، ساياسي تەتىكتەر، ۇەۇ ت.ب. ارقىلى ىقپال جۇرگىزىلەدى. ولاردى كوبىنەسە قارجى يەلەرى، وليگارحتار قولدايدى. ىشكى اكتەرلار سىرتقى قولداۋسىز ساياسي ارمانىنا جەتە الماسىن بىلەتىنى سياقتى، سىرتقى كۇشتەر دە ىشكى اكتەرسىز ءوزىنىڭ جوسپارىن ىسكە اسىرا الماسىن بىلەدى. بۇگىندە اقش سياقتى مەملەكەتتەر حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ەڭ نەگىزگى قاعيدالارىن بەلىنەن باسىپ، ءوزىنىڭ قوقان-لوققىسىن اشىق جۇرگىزىپ جاتىر عوي. مىسالعا، اقش وزىنە ۇنامايتىن نەمەسە ايبات شەككەن مەملەكەت باسشىلارىن تاعىنان تايدىرامىن دەپ اشىقتان اشىق ايتىپ، اسىرەسە، تاياۋ شىعىستاعى ەلدەردەگى بيلىكتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اۋىستىرىپ، ەلى مەن حالقىن تالان-تاراجعا سالىپ كەلەدى، سوڭعى 30 جىلعا قاراساق جەتكىلىكتى. قانشاما ميلليون ادام بوسقىن بولدى، قانشاما ميلليون ادام جازىقسىز قىرىلدى. مىنا سيرياعا قاراڭىزدار، پرەزيدەنت اسادتى قۇلاتامىن دەپ ىشكى الاۋىزدىقتى قايراپ، قارسىلاس كۇشتەردى قولداپ، قىرىلىس وتىن تامىزىپ جىبەردى. ليۆيادا كاددافي قىرىقشاقتى جىل بيلىكتە تۇرعان. ول امەريكامەن تاجىكەلەسىپ، اياعىندا ەلى قانتوگىس الاڭىنا اينالىپ، ىشكى جانجال باستالىپ، ءوزى دە اتىلىپ كەتتى عوي. تۋنيسيا، ەگيپەت، يەمەن… ۋكرايناداعى جاعداي دا ۇقساس، ونىڭ دا حالىقتىڭ داۋىسىمەن سايلانعان پرەزيدەنتى بار ەدى. ول پرەزيدەنت امەريكانىڭ، باتىستىڭ مۇددەسىنە قايشى بولعاننان كەيىن، ونى قۇلاتىپ، ول رەسەيگە قاشىپ، اياعىندا ۋكراينانىڭ ءوزى جىكتەلىپ، قانتوگىس توقتاماي جاتىر. وسىنىڭ ءبارى دە تراگەديا ەمەس پە؟! ال، اڭگىمەمىزدىڭ اۋانىن قايىرا ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناستارىنا بۇراتىن بولساق، جوعارىدا اتالعان فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى مەن امەريكانىڭ مەملەكەت بولىپ جاريالانۋىنداعى دوكترينالاردا قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا ءدىننىڭ (شىركەۋدىڭ) نەلىكتەن مەملەكەتتەن اجىراتىلىپ، بولەك قويىلعانىن دۇرىسىراق تۇسىنەمىز. وسى دوكترينا بويىنشا ءدىن (شىركەۋ) ءوزىنىڭ شەڭبەرىنەن شىقپاۋى ءلازىم، ساياساتقا ارالاسىپ، مەملەكەت بيلىگىنە قول سۇقپاۋى ءتيىس. ال، قازىرگى شە؟! ارادا 230 جىلداي ۋاقىت وتكەندە… قازىر ساياسات ءدىننىڭ ىقپالىندا دا، ءدىن دە ساياساتتىڭ ىقپالىندا بولىپ كەتتى، بۇل ەكەۋى ەت پەن تىرناقتاي، توننىڭ ىشكى باۋىنداي. امەريكاداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ءدىن ساياسي ماقساتتا پايدالانىلاتىن رەسۋرستىڭ ءبىرى، مۇمكىن ەڭ باستىسى. ولار قولدارىنا بيبليا الىپ شىعادى، ءدىني ريتوريكانى شەبەر پايدالانادى. امەريكاداعى راديكالدى حريستيان اعىمدارى كوبىنەسە رەسپۋبليكالىق پارتياعا قولداۋ بەرەدى، بۇل جاسىرىن ەمەس. قاراجات تا جينايدى، داۋىس تا جينايدى. تۇركيا، پاكىستان سياقتى مۇسىلمان ەلدەرىندە ءدىننىڭ اتىن جامىلۋ ارقىلى، حالىقتىڭ تازا دىندارلىق سەزىمدەرىن قاناۋ ارقىلى بيلىككە كەلگەن پارتيالار بار. قاراپايىم جۇرت «مىناۋ «اللا» دەپ تۇرعان ادام عوي، قۇدايدىڭ جولىندا جۇرگەن ادام عوي، بالا-شاعامىزبەن سوعان داۋىس بەرەيىك»، – دەيدى. وسىنىڭ ءبارى زايىرلىلىقتىڭ قالايشا اياقاستى ەتىلىپ جاتقانىن جانە وسى ساياسي جىمىسقىلىقتىڭ قوعام مەن مەملەكەتكە اكەپ جاتقان زياندارىن كورسەتسە كەرەك…
– ەلىمىزدىڭ ءدىني احۋالىنا توقتالىپ وتسەڭىز؟
– قازاقستانداعى دەموگرافيالىق جانە ءدىني-ساياسي احۋالعا كەلەر بولساق. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان كەزدە، قازاقستان­دا قازاقتار عانا بولعان جوق، مۇسىلماندار عانا بولعان جوق. 1993 جىلعى العاشقى كونستيتۋتسيا قابىلدانعاندا جانە 1995 جىلى قابىلدانعان قازىرگى كونستيتۋتسيانى قارا­ساڭىز دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەر مۇلدەم باسقاشا ەدى. 1991 جىلى قازاقستاندا قازاقتار قاتەلەسپەسەم شامامەن 43% بولدى. ال، قازىر قازاقتار 69%-عا كوبەيدى. جەر بەتىندە ءبىر عانا ۇلتتان، ءبىر عانا دىننەن قۇرالعان مەملەكەت كەمدە-كەم، ءتىپتى جوق­تىڭ قاسى. ءيزرايلدى الاتىن بولساڭىز، يزرايل ەۆرەي مەملەكەتى دەگەن اتى بولعا­نىمەن، حال­قىنىڭ 30%-عا جۋىعى ارابتار، مۇسىل­ماندار جانە ەۆرەيلەرمەن نەكەلەنگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاقتار دا بار. دۇنيەجۇزىنىڭ قاي ەلىندە ەۆرەيلەر تۇرسا سولاردىڭ ۇرپاقتارى كوشىپ كەلگەن، سونسوڭ ولار وزدەرىمەن بىرگە الەۋ­مەتتىك ماسەلەلەردى، ءدىني ماسەلەلەردى الىپ كەلگەن. سىرتىنان قاراساڭ ول ءبىرتۇتاس، انشەيىن تەك ەۆرەي ەلى سياقتى كورىنەدى، بىراق، تەرەڭ ءۇڭىل­سەڭىز وندا دا كونتراست بار ەكەنىن كورەسىز. ساۋدي اراۆيا پاتشالىعىن الاتىن بولساق، ول 100% مۇسىلمان ەلى دەگەنمەن، ول دا ىشىندە بولىنەدى. سۋننيتتەر جاعى باسىم بولعانىمەن كەيبىر ايماقتاردا شيتتەر شوعىرلانعان. ولاردىڭ دا ىشكى ماسەلەلەرى جەتىپ جاتىر، كەلىمسەك جۇمىس­شىلار كوپ. سۋننيت جاعىنداعىلار دا ءداستۇرلى حانباليت مازھابىنداعىلار مەن راديكالدى سالافيت باعىتىن ۇستاناتىندار بولىپ بولىنۋدە. تۇركيانى دا كوپتەگەن ەتنوستاردان قۇرالعان، ونىڭ ءبارى تۇرىكتەكتى ەمەس. سوندىقتان، قازاقستان تۇركيانىڭ نەمەسە ەۋروپانىڭ جولىن نەمەسە باسقا ءبىر ەلدىڭ جولىن اينا قاتەسىز قايتا­لايمىز دەسەك، قاتەلەسەمىز. سەبەبى، ەۋرو­پانىڭ ماسەلەلەرى وزىنە ءتان، ول بىزدە جوق. تۋركيا­نىڭ ءوزىنىڭ ورتاسى، ءوزىنىڭ اينالاسى، ءوزىنىڭ گەو-ساياسي جانە گەو-ەكونوميكالىق كونيۋكتۋراسى بىزدەن بولەك. ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستان ءوزىنىڭ وزىندىك جولىن ۇستانۋى كەرەك ەدى. ءبىز 1991 جىلى جەلتوقسان ايىندا تاۋەلسىزدىكتى جاريالادىق تا 1992 جىلدىڭ اقپان ايىندا، ياعني بار جوعى ەكى ايدىڭ ىشىندە «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداپ جىبەردىك، تاۋەلسىز ەلدىڭ ەڭ العاشقى زاڭىنىڭ ءبىرى رەتىندە! الۋان ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ قازاقستانعا كەلۋىنە، ۇگىت-ناسيحات جاساۋىنا وسى ءبىر كەمتار زاڭىمىز قولايلى ورتا تۋعىزدى. 1990-جىلداردىڭ باسىندا، اسىرەسە 1991-1994 جىلدارى قازاقستاننان شەتەلگە بارىپ كەلگەنىمدە ۇشاقتاردىڭ ءىشى تولعان ميسسيونەرلەر مەن ەرىكتىلەر ەكەنىن كورىپ، تاڭ قالۋشى ەدىم. ۇشاقتاردىڭ ءىشى تولعان امەريكالىق، ەۋروپالىق ميسسيونەرلەر، «بەيبىتشىلىك كورپۋسى»، «مەيىرىم­دىلىك كورپۋسى»، ىقپال اگەنتتەرى. قاي جەر­گە بارساڭ وسىلار، قۇددى يەسى جوق ءبىر ەلگە كەلىپ، يەلىك ەتىپ، اقىل ايتىپ وتىرعان­داي. الماتىنىڭ كوشەلەرىندە قاپتاعان ميسسيونەرلەر ەدى، تەاتر زالدارى، ۋنيۆەرسي­تەت­­تەردىڭ زالدارى، ستاديوندار ولارعا بەرىلەتىن، ءتىپتى، بىرنەشە تۆ-ارناسىنان كادىمگى ميسسيونەرلىك حابارلار تاراتىلاتىن، شەتەلدەگى ميسسيونەر تەلەارنالارىنان رەترانسلياتسيا جاسالاتىن. وسىنى كورگەن مۇسىلمان ەلدەرى دە قالىسا ما؟! تۇركيادان، ارابيادان، ەگيپەتتەن، يراننان، پاكىستاننان اعىمدار كەلدى. ولارعا «سەن كىمسىڭ؟» دەگەن جوق، ءبارى شەتىنەن حالىق­تى ۇگىتتەپ، شەتىنەن الىپ كەتتى. ءبىر جاعىنان زاڭىمىز وسال بولسا، ەكىنشى جاقتان ولارمەن تايتالاسقا تۇسەتىن ءوزىمىزدىڭ عالىمدارىمىز، ساۋاتتى ءدىنتانۋ­شى­­لارىمىز بولعان جوق. بۇگىن سونىڭ زاردابىن كورىپ تۇرمىز عوي. ەسەسىنە، ەلدە ەكونوميكالىق داعدارىس، كەڭەس وداعى قۇلاپ، ەكونوميكا بىت-شىت. جاس مەملەكەت حالىقتى قالاي تويعىزامىز، سۋ-گاز-ەلەكتر قۋاتى، جانار-جاعارماي، نان، ەت، ءسۇت ت.ب. نەگىزگى تۇ­تىنۋ تاۋارلارىن قالاي قامسىز ەتەمىز دەپ ءجۇر­گەن ەدى. ول كەزدە كەڭەس وداعىنان قالعان زاڭدار بىرنەشە جىل قولدانىستا بولدى عوي. القيسسا، ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى10 جىلىن رەفورما ۇستىنە رەفورما، جاڭا زاڭداردى قابىلداۋ، ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋ، شەكارالارىن بەكىتۋ، اقشاسىن شىعارۋ، اسكەرىن جاساقتاۋ سياقتى اۋقىمدى شارالاردى قولدانۋعا جۇمسادى. سول كەزدەگى باسىمدىق، شەكارالاردى، حالىقتى، اۋرۋ-سىرقاۋدان، ىشكى بۇلىكتەردەن، اپاتتاردان ساقتاپ قالۋ بولدى. وسى «شۇرايلى» ورتانى ميسسيونەرلەر مەن كەلىمسەك ءدىني اعىمدار وتە ءتيىمدى پايدالاندى. اۋرۋ دا سولاي عوي! مىسالى، ۆيرۋستار مەن ميكروبتار يممۋني­تەت­تىڭ السىزدىگىن پايدالانىپ دەنەگە كىرەدى ەمەس پە؟! ادام دەنەسىندەگى قورعانىس جۇيەسى­نىڭ ءبىر جەرىنەن ساڭىلاۋ تاپسا بولدى، سول جەردەن كىرەدى. سودان كەيىن دەنەنى قۇرتادى! مىنا زياندى ءدىني اعىمدار دا تۋرا سونداي ۆيرۋستارعا ۇقسايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاش­قى جىلدارىندا مەملەكەتىمىزدىڭ يممۋ­نيتەتى ءالى كۇشتى بولعان جوق ەدى، ۆيرۋس­تارعا قارسى ەكپەمىز دە بولماي قالدى. اۋرۋدى جەڭۋ ءۇشىن الدىمەن ۆيرۋستى، ميكروبتى جويۋ كەرەك. ۆيرۋستى جويماساڭ، اۋرۋ جويىلمايدى. دەنەنىڭ يممۋنيتەت كۇشىن جوعارلاتۋ كەرەك تە، قاي ۆيرۋس ەكەنىن انىقتاپ، جاقسىلاپ تالداي وتىرىپ، ۆيرۋسقا قارسى انتيۆيرۋس پايدالانۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى كوشەدە، بازاردا باسىپ جۇرە الماۋشى ەدىك قوي، پاتەرلەردىڭ ەسىگىن قاعىپ، كىتاپ تاراتىپ، الماساڭ دا سەنى سۇراققا الاتىن: «مازالاماڭدار، مەنىڭ ءوز ءدىنىم بار، قۇدايىم بار»، – دەسەڭ دە كەتپەيتىن. سول كەزدە ۆيرۋسقا قارسى انتيۆيرۋستارىمىز بولماي قالدى. قايتا سىرتتان كەلگەن اعىمدارعا جاسىل باعدارشام جاعىلىپ، ەسىكتەر اشىلىپ، ەڭ ءبىر گۋمانيست، ەڭ ءبىر تولەرانتتى، ەڭ ءبىر ليبەرالدى ەلگە اينالدىق. ميسسيونەرلەردىڭ دۇنيەجۇزىندە شتاب-پاتەرلەرى بار، قولدارىندا ميلليارد قارجى بار، ادام كۇشى بار. مەن ەرتەڭ نە ىستەيمىن، قالاي كۇن كورەمىن، قايدا تۇرامىن دەپ ويلامايدى، ولار. ولاردى تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتەدى، اقشامەن قامتاماسىز ەتەدى، تۇراتىن جايمەن قامتاماسىز ەتەدى، بارعان ەلىندە قولداۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. ءدىن تاراتۋشىلار، جاقسى كيىنگەن، استىندا كولىگى بار. قايدا جۇمىس ىستەيدى؟ ناۋبايحانادا جۇمىس ىستەي مە؟ جوق! ينجەنەر مە؟ جوق! قالاي كۇن كورەدى؟ ەشكىم ونى سۇراستىرمايدى. تاڭەر­تەڭنەن كەشكە دەيىن ىستەيتىنى تەك قانا سويلەۋ، جينالىستان جينالىس، راديوعا بارادى، تەلەۆيدەنياعا بارادى، حالىقتى جينايدى، سولارعا اقىل ايتادى، كوسەمسيدى، پۋبليكاتسيالارى دايىن تۇرادى. ارنايى ۇگىت-ناسيحات قاعازدارى تاراتىلادى، ۆيدەوماتەريالدار، ينتەرنەت سايتتارى ارقىلى ادامداردىڭ ميلارىن اينالدىرادى، ساناسىن ۋلايدى، ءوزىنىڭ دىنىنە كىرگىزەدى. كىرگىزگەننەن كەيىن جاقسىلاپ پايدالانادى. ول ادام ءبىر جەردە جۇمىس ىستەيدى. ءسويتىپ تاپقان تابىسىنىڭ 5%، 10%، 15%، 20%-ىن جوق دەمەي، سول اعىمعا اكەلىپ بەرىپ وتىرادى. سوسىن، ول ادام تاعى دا ءوزى سياقتى ادام تاۋىپ، سول اعىمعا قوسادى. ونىڭ بارلىعىن ءدىني اعىمدار ساۋاپ جينايسىڭ دەپ ءتۇسىن­دىرەدى،بىرەۋلەر «جيھاد» دەپ ءتۇسىن­دىرەدى، قۇداي جولىندا جاساعان ەڭبەگىڭ دەپ تۇسىندىرەدى. ادامداردى نە ارقىلى جيناۋعا بولادى؟ ادامداردى قازىر سپورت ارقىلى جيناۋعا بولادى. مىسالى، ءبىر سپورت سالاسىنا، فۋتبول دەسەڭىز 100 مىڭ ادامدى جيناي الاسىز ستاديونعا. مۋزىكا، كونتسەرتكە شاقىراسىز مىسالى، 50 مىڭ، 100 مىڭ ادام جينالادى دەيىك. سپورت پەن مۋزىكانىڭ جانكۇيەرلەرىن العاندا بىرنەشە ميلليونعا جەتكىزۋگە بولاتىن شىعار. بىراق بارىنەن دە كۇشتى، بارىنەن دە ىقپال­دىسى وسى ءدىن. دىنمەن ميلليون، 100 ميلليون، ميللياردتاعان ادامدى باقىلاۋعا الا الاسىز. ال، قازاق­ستاننىڭ سىرتتان كەلگەن مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس ءدىني اعىم­دارعا، ميسسيونەرلەرگە قارسى قوياتىن وزىندىك برەندى بولعان جوق، بالاما ۇسىنىسى بولعان جوق.  ياعني، قازاقستان حالقىنىڭ، قازاق­ستان مەملەكەتىنىڭ، قازاقستان ازا­ماتى­نىڭ، دىنگە دەگەن كوزقاراسى قالاي بولۋ كەرەك، مەملەكەتكە كوزقاراسى قانداي بولۋى كەرەك دەگەندە ماردىمدى نارسە ايتىلمادى. قا­زاق­ستاننىڭ ۋنيتارلىق تۇ­تاستىعى پرين­تسيبىنە ساي جاڭاشا ءبىر دۇنيەنى، ۇلت­تىق يدەولوگيانى ۇسىنۋعا بولماس پا ەدى؟ بۇل جەردە ءبىر ۋنيكالدى تۇجىرىم، دوكترينا، ءبىر ساياسي تۇعىرناما جاسالۋى كەرەك ەدى. ونىڭ نەگىزگى ماقسات­تارى: بىرىنشىدەن– قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە تۇتاس­تىعىن ساقتاۋ; ەكىنشىدەن– قازاق­ستان قوعامىنداعى ىشكى تاتۋلىقتى، ازاماتتار اراسىنداعى تاتۋلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، نىعايتۋ; ۇشىنشىدەن، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قانداي ءبىر راديكالدى، ەكسترەميستىك، ساياسي-ءدىني يدەولوگيالاردىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋ. قازاق­ستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت رەتىندە قالىپ­تاسۋىن جانە زايىرلىلىق ءپرينتسيپىن مۇقيات قورعانىسقا الاتىن، ساياسي-قۇقىقتىق مەحا­نيزمدەردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ماقسات­تارى بولۋى شارت. ال، ءبىز بولساق كەرىسىنشە، قاي ءدىن كەلەم دەسە كەلىڭدەر، ەسىگىمىز اشىق دەپ ۇرانداتتىق.ءسويتىپ، ولار جاپپاي قازاقستانعا كەلدى، وقۋ ورىندارىن اشتى، ادەبيەتتەرىن الىپ كەلدى. ەسەسىنە، ءبىزدىڭ ازاماتتار، جاستارىمىز، ۇلدارىمىز، قىزدارىمىز ءتۇر­كياعا، ەگيپەتكە، اراب ەلدەرىنە بارىپ وقىدى. پاكىستان مەن مالايزياعا باردى. با­رىپ تا جاتىر، قازىر. امەريكادا وقىپ جاتىر پالەنباي مىڭداعان جاستار. ەۋروپادا وقىپ جاتىر. وسىلار سول ەلگە بارعاندا كىمدەرمەن ارالاسىپ جاتىر، كىمدەردىڭ ىقپالىندا ءجۇر؟ ولار سول ەلدەن ەلىمىزگە قايتقاندا جوعارىدا اتالعان قاعيدالارعا بەرىك ازاماتتار بولىپ كەلە مە، جوق، ءاي­تەۋىر، ارقايسىسى ءبىر-ءبىر اعىم­نىڭ، ءبىر-ءبىر ءدىننىڭ، ءبىر-ءبىر يدەولوگيا­نىڭ كادىمگى بەلسەندى ۋاعىزشىسى بولىپ كەلە مە؟ ايتىپ وتىرمىن عوي، ءبىزدىڭ يممۋنيتەتىمىز بولماۋى سالدارىنان ءبىز سىرتقى ەلەمەنت­تەردى، زياندى ەلەمەنت­تەردى بىلايشا ايتقاندا، ساۋدا تىلىمەن ايتاتىن بولساق، ارزان دا ساپاسىز تاۋارلاردى ءوزىمىزدىڭ ىشكى بازا­رىمىزعا ەركىن كىرگىزىپ الدىق. ەندى، قازىر اجى­راتا الماي وتىرمىز قايسىسى دۇرىس، قايسىسى تەرىس. جاستارىمىز سانالارى تازا، ولاردى «شيكىزاتقا» ۇقساتاتىن بولساق، شيكى­زاتتارىمىزدى قالاي بولسا سولاي جىبەر­دىك، ال، ولاردى شەتەلدەگى ميسسيونەرلەر ءوز قالاۋلارى بويىنشا «وڭدەپ» وزىمىزگە قايتا جىبەردى. زايىرلىلىق پريتسيپتەرىنەن اۋىت­قۋىمىز سالدارىنان جانە زايىرلىلىق پەن دەموكراتيا دەگەندى شەكسىزدىك، باقى­لاۋسىزدىق جانە شەكسىز بوستاندىق رەتىندە قابىلداۋىمىز سالدارىنان، مەملەكەتىمىزدىڭ ۋنيتارلىق سيپاتىن قورعاۋدا قاجەتتى شارالاردى دەر كەزىندە قولدانباۋىمىز سالدارىنان قازىر وتە كۇردەلى جاعدايعا دۋشار بولىپ وتىرمىز.ءدىن جاعىن الاتىن بولساق، قاي دىنگە سەنەمىز دەگەن سۇراق ءجيى ەستىلەتىن بولىپ كەتتى. ءبىر مۇسىل­ماندىقتىڭ ءوزى قازىر پالەنباي اعىمعا ءبولىنىپ كەتكەن، ەكى ءدىندار، ەكى مولدا باس قوسسا داۋ باستالادى. اعىمدار ءبىر-بىرىنە ولەردەي ءوش. ءار ءدىني اعىم ءوزىن تازا جولدامىن، تۋرا جولدامىن، حاق جولىندامىن، قالعاندا­رىنىڭ ءبارى تەرىس جولدا دەپ ايتادى. بىرىمەن-ءبىرىنىڭ امان سالەمى جوق. ول جەتپەگەندەي راديكالدى-ەكسترەميست اعىم­داردىڭ سوڭىنان كەتكەن جۇزدەگەن جاستار، ايەل، بالا-شاعاسىمەن باسقا ەلدەردە سوعىسىپ جاتىر. وسىدان 15-20 جىل بۇرىن دابىل قاققانبىز، بىراق، وكىنىشتىسى وسى ماسەلەگە لايىقتى دارەجەدە ءمان بەرىلمەدى. قازىردىڭ وزىندە ناقتى شارالار قولدانىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا ەرتە سياقتى. قولدانىلىپ جاتقان شارالار بولسا جەتكىلىكسىز…
– اعا، ەندى قورىتىندى سۇراق. الەم­دە ورىن الىپ جاتقان ءدىني احۋال­داردىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-پسيحو­لوگيا­لىق ومىرىنە ىقپالى قانداي؟ ءدىن تۋرالى، دالىرەك ايتساق، يسلام ءدىنى تۋرالى تۇسىنىگىمىز جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دەپ ايتا الامىز با؟ ءدىني شيەلەنىستەردەن شىعۋدىڭ جولى قانداي؟
– بىزگە ەڭ الدىمەن زايىرلىلىقتى دۇ­رىس ءتۇسىنۋ كەرەك، دۇرىس ءتۇسىندىرۋ كەرەك. سونسوڭ، بىزگە نە كەرەك؟ بىزگە، قا­زاقستانعا، تىنىشتىق كەرەك، ءاربىر ادامعا، قاي ۇلت­تىڭ وكىلى بولسىن، قاي ەتنوستىڭ ادامى بولسا دا، تاڭەرتەڭ جۇمىسىنا بارىپ، جۇمىسىن ىستەپ، ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن، كەشكە ۇيىنە كەلگەندە بالا شاعاسىنىڭ قا­سىن­دا تىنىش شاي-تاماعىن ءىشىپ، ءتاۋبا دەپ جاستىققا باسىن تيگىزىپ، ءبىر ەركىن ۇيىقتاپ، ەلىم امان بولسىن، مەملەكەتىمىز جاقسى بولسىن دەپ، وسى ەلدى ءبىز قالاي دامىتامىز، قالاي كوركەيتەمىز، قالاي ونى اۋقاتتى دا قۋاتتى ەلگە اينالدىرامىز دەگەن ويمەن عانا شارشاپ، سول ويمەن عانا ارەكەت ەتىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ءار ادام ءوزىنىڭ ادامي كاپيتالىن ەنگىزۋ ارقىلى ارەكەت جاساۋى كەرەك. مىنە، مەملەكەت ازاماتتاردى وسىعان ۇيىمداستىرۋ كەرەك، وسىعان باۋلۋ كەرەك. بىزدە مۇسىلمانشىلىقتىڭ ەڭ ءبىر قاتىگەز فورمالارى، ەڭ ءبىر كەرىتارتپا تۇرلەرى قايتا كەڭ ناسيحاتتالىپ جاتىر. قازاقستاندا جاڭاعى ءال-فارابي، يبن سينا، ءال-بيرۋني سياقتى عالىم بابالارىمىزدىڭ، پروگرەسسيۆتى ويلايتىن ويشىلدارىمىزدىڭ مۇسىلماندىعىن ناسيحاتتاپ جاتقان جوقپىز. ونىڭ ورنىنا ءحىى-ءحىىى عاسىرلاردان بەرى قاراي پايدا بولعان ءدىني-ساياسي اعىمداردىڭ ناسيحاتتالۋى كۇشتىرەك بولىپ جاتىر. ءححى عاسىردىڭ ادامىن5-6 عاسىر ارتقا كەتۋگە شاقىراتىن اعىمدار كوبىرەك كورىنىپ ءجۇر. ونداي تاجىريبە باسقا ەلدەردە دە بولعان، سونى نەگە ەسكەرمەيمىز؟! ايتالىق،ءبىز ءتۇر­كيا­نىڭ جولىن، باعىتىن تاڭدادىق دەيىك. وندا ءبىزدىڭ وسىدان 20-30 جىلدان كەيىن قانداي مەملەكەتكە، قانداي ەلگە اينالاتىنىمىزدى كورۋ ءۇشىن،ساۋەگەي بولۋدىڭ كەرەگى جوق، قازىرگى تۇركيانىڭ جاعدايىنا قاراۋ جەتكىلىكتى. ولاردىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس، سەپاراتيزم دەگەن شارىقتاپ تۇر، ءدىني اعىمدار بيلىككە جارماسىپ العان، نەشە ءتۇرلى تاريقات، نەشە ءتۇرلى جاماعات، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى جوعارى… كۇن سايىن تۇركيا كۇل پارشاعا اينالادى، نەشە ءتۇرلى فەدەراتيۆتىك وكرۋگتەرگە بولىنەدى، كۇرد­تەر بىلاي شىعادى، انالار بىلاي شى­عادى دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. ءدىني تۇرعىدان الساق، زايىرلىلار مەن شاريعات جولىنداعىلار اراسىنداعى قاقتىعىس، اسكەر مەن باسقاسى، ءدىني اعىمداردىڭ ءوز ىشىندەگى قاقتىعىس ت.ب. قازىر ەردوعان مەن گيۋلەنشىلەر قاقتىعىسىپ جاتىر، ارقايسىسىنىڭ پروكۋراتۋرادا، اسكەردە، پوليتسيادا، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ت.ب. توپتارى بار، قولدارىندا گازەتتەر مەن تۆ-ارنالارى، ءبىر-ءبىرىن قارا­لاپ، جامانداۋمەن، جويۋمەن الەك. ءتۇر­كيا­نىڭ قازىرگى جاعدايى بىزدەرگە عيبرات بولۋى كەرەك، ويتكەنى،  وندا سوڭعى 2-3 جىل كولەمىندە ەكى ءدىني اعىم بىرىمەن ءبىرى شاي­قاسىپ، مەملەكەتتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جاتىر. پرەزيدەنت ەردوعان اتەيستەرمەن كۇرەسىپ، شايقاسىپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە ءوزى سياقتى ءدىنشىل، بەس ۋاقىت نامازىن قازا ەتپەيتىن فەتحۋللا گيۋلەننىڭ وزىمەن، ونىڭ اعىمىمەن شايقاسىپ جاتىر. دەمەك، ءبىز ەگەر تۇركيانىڭ جولىمەن جۇرەتىن بولساق، وسىدان 20-30 جىلدان كەيىنگى قا­زاق­ستان قازىرگى تۇركيا سياقتى بولماق. ال، ەگيپەتتىڭ جولىن تاڭداساق، وندا قازاقستاننىڭ بولاشاقتا قانداي ەل بولارىن كورگىمىز كەلسە، بۇگىنگى ەگيپەتكە قارايىق، ەندەشە. حالقىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى ساۋاتسىز، اش-جالاڭاش، ەشبىر ەكونوميكالىق كۇشى جوق. 90 ميلليون حالقى بار ەگيپەتتىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 17 ميلليون حالقى بار گوللانديادان 4 ەسە كىشى. ال،  ساۋدي ارابيانىڭ جولىن تاڭ­دايتىن بولساق، ونداعى باسكەسەر دە ۇرداجىق اعىمداردى نە ىستەيمىز؟! قا­زىرگى ساۋدي قوعامىندا ەركەكتەر قالاي ءومىر سۇرەدى، ايەلدەر قالاي ءومىر سۇرەدى، قوعام قالاي قالىپتاسقان، ساياساتى قالاي ءجۇرىپ جاتىر، ساۋاتتىلىق دەڭگەيى قان­شالىقتى، وسىلارعا ءبىر ءسات زەر سالساق تا جەتكىلىكتى. ال، مىنا پاكىستان مەن اۋعانستان مۇسىلماندارىنىڭ باعىتىن الامىز دەسەك، وندا قانداي ەلگە اينالاتىنىمىزدى كورۋ ءۇشىن بۇگىنگى پاكىستانعا، اۋعانستانعا قاراۋ جەتكىلىكتى. وسىلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ جولىن قۋىپ قازاقستان وركەنيەتتى، ساۋاتتى، مىقتى، دامىعان، زايىرلى-دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك قوعامعا اينالمايدى. بۇل مۇمكىن ەمەس. ارينە، بۇلار بىزگە تۋىسقان حالىقتار، باۋىرلاس حالىقتار، ءبىر ءدىننىڭ، ءبىر مادەنيەتتىڭ شەبىندە تۇرمىز، ولارمەن مۇمكىندىگىنشە جاقىن قاتىناستا بولايىق، تاتۋ بولايىق، ساۋدا-ساتتىعىمىز ءجۇرسىن، باۋىرلاستىق قاتىناستارىمىز دامي بەرسىن، مەنىڭ وعان ەشقانداي قارسىلىعىم جوق. بىراق، قازاقستان ءوزىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. جوعارىدا اتالعان پرينتسيپتەر نەگىزىندە ىشكى تۇتاستانعانى، بىرىككەنى ابزال. ول جەردە ءبىز ءدىننىڭ جاعىمدى ءرولىن، كونس­ترۋكتيۆتى ءرولىن پايدالانۋىمىز ءجون. بىراق، ەشقاشان دا ءدىننىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتاردىڭ نەمەسە سىرتقى كۇشتەردىڭ قۇرالىنا اينالۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك. ايتپەسە، وتە قيىن جاعداي بولادى، سيريا، يراق، اۋعانستان، پاكىستان، تۇركيا، ليۆيا، يەمەن، ەگيپەت، يران ستسەناريلەرى قايتالانۋى مۇمكىن. بۇل ەلدەردە وسىنداي قانتوگىستى كورەمىز دەپ ويلاماعان شىعار. اۋعانستانعا قاراڭىزشى، 36 جىل بويى سوعىس ءورتىن وشىرە الماي كەمىندە 5 عاسىر ارتقا كەتتى. سيريا قانداي ەل ەدى؟! وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن عانا ەلباسى بارىپ، داماسكىدە  ال-فارابي بابامىزدىڭ بەيىتىن اشىپ، سۇلتان بەيبارىس بابالاردىڭ كەسەنەلەرىن اشىپ ەدى عوي. قانداي كەرەمەت، حالقى دەگەن ەشكىمنىڭ ىسىندە شارۋاسى جوق وتىرعان ەل ەدى. قازىر بىت-شىت، قالالار جەرمەن-جەك­سەن، حالقى بوسقىن. وسى ەلدەر قاشان تۇراقتىلىققا قول جەتكىزەدى، بەلگىسىز. ولار ساياسي تۇراقتىلىققا قول جەتكىزگەننەن كەيىن، قيراعان قالالاردى، ينفراسترۋكتۋرالاردى، جولداردى، كوپىرلەردى، اۋرۋحانالاردى قايتادان سالۋعا تاعى دا كەمىندە 50 جىل كەتەدى عوي! بۇل وسى ەلدەر الەمدىك قاۋىمدار كوشىنەن ءبىر عاسىر ارتتا قالدى دەگەن ءسوز. سوندىقتان، ءبىز وسىنىڭ ءبارىن ساراپقا سالۋىمىز شارت. قاي جەردەن بىزگە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن، قاي جەردەن بىزگە نۇقسان ءتيۋى مۇمكىن، ىشكى تۇراقتىلىعىمىزعا زيان كەلتىرەتىن فاكتورلار قايسىلارى، ولارمەن قالاي كۇرەسەمىز ت.ب. ماسەلەلەر بويىنشا ۇلتتىق ستراتەگيامىز بولۋى كەرەك. سونىڭ ءبارىن ساراپقا سالىپ، مەملەكەت دەر كەزىندە تويتارىس بەرىپ تۇرۋى كەرەك. بۇعان قازاقستانداعى بارلىق ازاماتتار مۇددەلى، ءبارىنىڭ قۇقىقتارى تەڭ، ارمانى ورتاق. ءاربىر ازامات وسى ەلدىڭ دامۋىنا، گۇلدەنۋىنە، ونىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگى مەن سىرتقى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوساتىن بولسا يگى. ازاماتتاردى وسى سانامەن تاربيەلەۋىمىز كەرەك، بۇكىل مەملەكەتتىك جۇيە وسىعان نەگىزدەلۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ يممۋنيتەتى مىقتى بولۋى كەرەك. مىنا سىرتتان كىرگەن كەلىمسەك اعىمدارعا قارسى قولداناتىن ءبىر بالاما ۇسىنىسى بولۋ كەرەك. ول ءالى بىزدە جوق. مىناۋ قازاقتىڭ داستۇرىنە جات اعىمدار قالايشا ءبىرىنشى ورىنعا شى­عىپ كەتتى؟ نەگە؟ ويتكەنى، ءوزىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىمىزدى زاماناۋي تۇرعىدان، قوعام مۇددەسى تۇرعىسىنان ايقىنداپ، انىقتاپ بەرە المادىق. اسىرەسە، ازاماتتاردىڭ زايىرلىلىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، زايىر­­لىلىقتى دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، ءاربىر ازا­­ماتتىڭ زايىرلىلىقتى پايدالانۋىنا جانە قورعاۋىنا قاجەتتى جاعداي جاسالۋى كەرەك. سول كەزدە سىيلاستىق بولادى. قازىر بارلىق اعىمدار بىرىمەن-ءبىرى جانجالدا، ونداي قوعامدا تىنىشتىق پەن بەرەكە بولمايدى عوي. ەگەر، مەملەكەت ءسال السىرەپ، كىشكەنە شاڭىراعى شايقالسا، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، بۇل اعىمدار قانتوگىسكە بارۋدان دا تايىنبايتىن شىعار. ال، بىزگە بۇل كەرەك پە؟ وندا مىڭ جىل ارتقا كەتەمىز، ءتىپتى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە ساقتاي الماي قالۋىمىز ىقتيمال. كوپتەگەن جاستار كىم-كورىنگەننىڭ سوڭىنان كەتىپ، اتام قازاق ەستىمەگەن اعىمداردىڭ قۇربانى بولىپ، ودان ەشبىر جاقسىلىق تاۋىپ وتىرعان جوق. ءدىني اعىمدارعا مويىنسۇنعان ادامداردىڭ وتباسىلاردىڭ شىرقى كەتىپ، نەشە ءتۇرلى كەراعارلىقتار پايدا بولىپ جاتىر. قوعامنىڭ ىشىندە كەرنەۋ پايدا بولىپ، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراپ جاتقان كۇن سايىن كوبەيۋدە. وسى زياندى ءدىني اعىمداردىڭ ەشقايسىسى دا قوعامعا ءبىر جەڭىلدىك، ءبىر باقىت پەن قۋانىش، سونداي ءبىر تولەرانتتىلىق اكەپ وتىرعانى جوق. سوندىقتان، مۇنىڭ ءبارى دە قازىرگى قوعامداعى ىشكى قاتىناستاردى ودان ءارى قيىنداتىپ، ەڭ باستىسى ساناعا بۇعاۋ سالىپ، ادامداردى قۇلاقكەستى قۇلعا اينالدىرۋمەن شۇعىلدانۋدا. ءبىز قوعامدى جىكتەپ بولۋگە نەگىزدەلگەن «جارىلقاۋشى»، «قۇتقارۋشى» پسەۆدو-يدەولوگيالاردان ەش جاقسىلىق كورمەيمىز. بىزگە قازاقستان قوعامىن باۋىرىنا باساتىن، بۇكىل قازاقستان حالقىن ءوزىنىڭ پەرزەنتىندەي كورەتىن، وگەيسىتپەي، قۇشاعىنا الاتىن اكە مەملەكەتتىڭ، انا مەملەكەتتىڭ دانا ساياساتى كەرەك. سەبەبى، ءبارىمىزدىڭ مۇددەمىز ءبىر، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندامىز، ءبىر تۋدىڭ استىندامىز. وسىنداي قيىن-قىستاۋ زاماندا قوعامنىڭ ءبىر بولىگىن عانا جارىلقاپ، قالعان بولىگى نە بولسا، و بولسىن دەي المايمىز. قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى ءبىز ءۇشىن قىمبات. سول ازاماتتار ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ ەلىن ويلايتىن ادام بولسا، وتانىنىڭ بولا­شاعىن ويلايتىن بولسا عانا مىقتى ەلگە اينالامىز…

سۇحباتتى جۇرگىزگەن
مارجان سابەت

kazgazeta.kz