|  |  | 

تاريح قازاق شەجىرەسى

بوگەنباي قازاسىن ابىلاي حانعا ەستىرتۋ

Ytike batirەي، ابىلاي، ابىلاي،
ابىلاي حانىم، بۇل قالاي؟
بۇل قالايدان سەسكەنىپ،
ءسوزىمدى قويما تىنداماي.
تالاي ىستەر باسىڭنان
ءوتىپ ەدى-اۋ جاسىڭنان،
قيىن، قىزىق ءاربىر جاي.
جاس كۇنىندە، ابىلاي،
ۇرگەنىشتەن مۇندا كەپ،
سارىارقانى جەرىم دەپ،
قالىڭ قازاق ەلىم دەپ،
كەلمەپ پە ەدىڭ جاياۋلاي؟!
تولە ءبيدى تاپقاندا،
كۇندىز تۇيە باققاندا،
جالعىزبىن دەپ شوشىماي،
ەش مالشىعا قوسىلماي،
قارا جەرگە وتىرماي،
كۇپىندى سالىپ استىڭا،
جەڭ جاستانىپ باسىڭا،
قول-اياعىڭ ءتورت جاقتا،
جاتۋشى ەدىڭ سول شاقتا،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

جيىرما جاسىڭ تولعاندا،
قالماقپەن سوعىس بولعاندا،
العاشقى باقتى تاپقاندا،
شارىشتىڭ باسىن قاققاندا،
قانجىعاڭا باس بايلاپ،
جاۋ قاشتى دەپ ايعايلاپ،
ابىلايلاپ شاپقاندا…
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

سول ەرلىكپەن حان بولدىڭ،
الەم اسقان جان بولدىڭ،
بارشا الەمگە داڭ بولدىڭ،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

قالدان حاننىڭ اسكەرى
ىزدەپ سەنى ءارى-بەرى،
قاپىدا ۇستاپ العاندا،
الىپ بارىپ تاشكەندە
كور زىڭدانعا سالعاندا،
ەلىڭ قاراڭ قالعاندا،
توقسان جاقسى ءۇش جۇزدەن
سەنى سۇراي بارعاندا،
ولتىرەم دەپ قالدان حان
ورايىنا شارىشتىڭ،
سوزىنە قارسى ءسوز ايتىپ،
جاۋاپتاستىڭ، قارىستىڭ.
قاپيادا تۇتىلدىڭ،
قالماققا بىتەۋ جۇتىلدىڭ،
شەشەندىك جولىن تۇتىندىڭ،
ءۇش اۋىز سوزبەن قۇتىلدىڭ،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

ارۋاعىڭا بولىسقان،
ءادىل بيلىك قىلىسقان،
قاشپاعان قانداي ۇرىستان
كەرەيدە باتىر جانىبەك،
قاز داۋىستى قازىبەك،
قۋ داۋىستى قۇتتىباي،
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي –
ابىلاي، سەنىڭ تۇسىڭدا
سول بەسەۋى بولىپتى-اي!
كەيى باتىر، كەيى بي،
ءتاڭىرىم بەرگەن سونداي سىي،
ۇمىتتڭ با سونى، ابىلاي!

باتىرى حانعا ساي بولدى،
ەلىڭ جايپاق باي بولدى،
قىس قىستاۋى تاۋ بولدى،
جاز جايلاۋى كول بولدى،
سالقىن سارى بەل بولدى،
ەلگە لايىق ەر بولدى،
سارىارقا دەپ تاڭدانىپ،
وزگە جۇرت اڭسار جاي بولدى،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

ايتقان ءسوزىڭ ەم ەدى،
جولىندى تەرىس دەمەدى،
قاي باقىتىڭ كەم ەدى،
ەل قورعانى كوپ ەدى،
قالىپ پا ەڭ باتىر تابا الماي؟
جاۋىڭنىڭ قانىن اعىزعان،
اۋزىنان بالدى تامىزعان،
بي مەن باتىر از بولىپ،
تاسىرقاپ پا ەدىڭ شابا الماي!؟
اناۋ ءبىر جىلى اتتانعان
اسكەردى قىرعىز قىرعاندا،
باسىنان وبا قىلعاندا،
ول حاباردى ەل ءبىلىپ،
كوپ باتىرمەن سەن ءجۇرىپ،
كوزىڭنىڭ جاسىن كول قىلىپ،
كىسىلعان اسكەرباسىنىڭ
قاسىنا بارىپ تۇرعاندا،
اقبوز اتتى شالعاندا،
موينىڭا كىسە سالعاندا،
بابا تۇكتى شاشتى ءازيز،
سودان باتا العاندا،
تىلەۋىڭ قابىل بولعانىن،
باسىڭا قىدىر قونعانىن،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

ۇلى ساسكە بولعاندا
جاساعان جاقسى جول بەرىپ،
جول بەرگەندە مول بەرىپ،
ويلاماعان باق بەرىپ،
قىرعىزدى ءتاڭىرىم قاق ءبولىپ،
سادىربالا بىتەم دەپ،
اتەكە سوعىس كۇتەم دەپ،
ءبىرى كونبەي بىرىنە،
سادىر كەتتى ءبولىنىپ،
سوعىسۋدان ءتۇڭىلىپ،
اتەكە سىندى جىرىقتىڭ
قابىرعاسى سوگىلىپ،
شاپقاندا باتىر توگىلىپ:
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
سارى، بايان مەن ساعىنباي
قىرماپ پا ەدى جاۋىڭدى،
قۋانتپاپ پا ەدى قاۋىمدى،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

دۇنيە كەزەك، ابىلاي!
قالاسىڭ ءالى-اق سەن بىلاي!
ارتىڭداعى بالاڭا
تابىلار باتىر تاعى دا-اي!
سونداي ەرلەر كوپ تۋسىن
دەپ تىلەي بەر، ا قۇداي!
ورتا جۇزدە قاتىن كوپ،
تۋاتىن كەيىن باتىر كوپ،
سول مۇقاتار جاۋدى دەپ،
ەلەستەر كوزگە ساعىمداي.

ەي، ابىلاي، ابىلاي،
ءسوزىمدى تىندا تاعى دا-اي!
وزىڭنەن ءبىراز جاسى ۇلكەن،
دومپەش تاۋداي باسى ۇلكەن،
جاسىڭدا بولعان سىرلاسىڭ،
ۇلكەن دە بولسا قۇرداسىڭ،
سەكسەننەن اسا بەرگەندە،
قايرىلماس قازا كەلگەندە،
باتىرىڭ ءولدى – بوگەنباي!
يمانىن ايتىپ ولەردە،
يەككە جانى كەلگەندە،
سالەم ايتتى ءۇش قايتا،
كەتتىم دەپ ءسىزدى كورە الماي.

باتىردى قولدان وتكىزدىم،
سالەمىن مىنە جەتكىزدىم.
جىلاماي تىندا، ابىلاي!
جاراعا جاقسى قاسقارار،
ويبايلاپ جامان باس سالار.
كورىسپەي ايتتى دەمەڭىز،
وسى ەدى ءبىزدىڭ كەلگەن جاي.
كوزىڭنىڭ جاسىن تىيا كور،
جاقسىلىق باتا قىلا كور.
تاعى دا تالاي باق بەرسىن،
بالاڭا التىن تاق بەرسىن،
بوگەنبايداي جاس بەرسىن،
ولشەۋسىز مال مەن باس بەرسىن!
بوگەنباي سىندى باتىردىڭ
بەرەكە بەرسىن ارتىنا-اي،
سابىر بەرسىن حالقىنا-اي.
جاساعان يە جار بولىپ،
بەيىشتە نۇرى شالقىعاي!

ۇمبەتەي جىراۋ

Related Articles

  • سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

    تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى  سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1). پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە

  • وا قورعانىسقا قارجىنى نە سەبەپتى ارتتىردى؟ كاسپيدەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرعان رەسەي سۋدى لاستاپ جاتىر ما؟

    ەلنۇر ءالىموۆا قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان اسكەرى بىرىگىپ وتكىزگەن «بىرلەستىك-2024» جاتتىعۋى. ماڭعىستاۋ وبلىسى، شىلدە 2024 جىل. قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگى تاراتقان سۋرەت.  ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى، مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ «قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكى ەسە كوپ ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر، الايدا ۇكىمەت بۇل سالادا جۇمىس كۇشىنىڭ ازايعانىن ەسەپكە الماعان». «كاسپي تەڭىزىنەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرىپ جاتقان رەسەي تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن ۋشىقتىرىپ جاتىر». باتىس باسىلىمدارى بۇل اپتادا وسى تاقىرىپتارعا كەڭىرەك توقتالدى. ورتالىق ازيا قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ اقش-تاعى «امەريكا داۋىسى» سايتى ۋكرايناداعى سوعىس ءتارىزدى ايماقتاعى قاقتىعىستار كۇشەيگەن تۇستا ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن اقشانى ارتتىرعانىنا نازار اۋداردى. بىراق ساراپشىلار مۇنداي شىعىن تۇراقتىلىققا سەپتەسەتىنىنە كۇمان كەلتىردى. ستوكگولمدەگى بەيبىتشىلىكتى

  • گەرب اۋىستىرۋ ماسەلەسى نەمەسە «تەرىستەۋ سيندرومى» قالاي پايدا بولدى؟!

    ەلىمىزدىڭ گەربىن اۋىستىرۋ تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى (و باستا ۇسىنىس سۋرەتشى-ديزاينەر مامانداردان شىققان سياقتى) تۇتاس قوعامدا بولماعانمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اجەپتاۋىر قارسىلىق تۋدىردى. بىراق، بايىپتاپ قاراساق، بۇل قارسىلىقتىڭ قازىرگى گەربتىڭ قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاستەرلى نەمەسە ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز بولۋىنا ەش قاتىسى جوقتىعىن اڭعاراسىز. سوڭعى ۋاقىتتارى، اۋىر ىندەتپەن قاتار كەلگەن قاڭتار تراگەدياسىنان باستاپ، حالىق ايتارلىقتاي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ ەركىنەن تىس، سوعىسقا، باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق قيىندىق سالدارىنان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەدى. وسىنىڭ ءبارى قازىر قوعامدا بايقالىپ قالعان «تەرىستەۋ سيندرومىنا» تۇرتكى بولدى. «تەرىستەۋ سيندرومى» – دۇرىستى دا بۇرىسقا شىعاراتىن، قانداي باستاماعا بولسىن قارسى رەاكتسيا شاقىراتىن قۇبىلىس. الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، وسى قۇبىلىستى بارىنشا كۇشەيتىپ تۇرعان فاكتور – الەۋمەتتىك جەلىلەر. ياعني، الداعى ۋاقىتتا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

2 Comments

POST YOUR COMMENTS TO kerey.kz (Cancel)

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: