زۋقا باتىر 150 جىل تاريح تۇلعالار
زۋقا باتىر جانە ونىڭ ەلى
kerey.kz
الەمدەگى قازاقتاردىڭ ءبىر بۇتاعى سانالاتىن قىتاي قازاقتارى- جوڭعارلار شۇرجەن-مانجوۋ يمپەرياسى جاعىنان جويىلىپ ، قىرعىنعا ۇشىراعاننان كەيىن اتا مەكەنىنە قايتا ات باسىن بۇرعان قازاقتار ەدى. ارعى تەگىن قۋسا التاي، تارباعاتاي ، ىلە، سانجى، باركول ءوڭىرى باعىزى زاماننان قازاقتىڭ اتا-باباسى بولعان تۇركىلەردىڭ جۇرتى ەدى.
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي:”…موعولىستان اتالاتىن اۋماقتىڭ ۇزىندىعى مەن ەنى جەتى-سەگىز ايلىق جول بولدى. ونىڭ شىعىس شەكاراسى قالماقتار جەرى-بارىسكول(باركول), ەمىل جانە ەرتىسكە تىرەلەدى” دەيدى. ال موعولىستانداعى رۋ-تايپالاردىڭ كوبى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى مەن كىشى ءجۇزىن قۇراعان رۋلار بولاتىن. باركولدەن تارباعاتاي، التاي، ىلەگە جوڭعارلاردىڭ كەلۋى 1500-جىل شاماسى بولاتىن. سوندىقتان التاي، تارباعاتاي، ىلە، سانجى، ءۇرىمجى، باركول قازاقتىڭ اتا جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى . سوندىقتاندا 1770-جىلدارداعى ەر جانىبەك باستاعان اباق كەرەيلەردىڭ التايعا اۋعانى جاۋدان بوساعان اتا-مەكەنىن يەسىز قالدىرماۋدىڭ قامى ەدى.
سول كەزدە، ەل باستاعان باتىرلاردان: جانتەكەي جانىبەك باتىر، جادىك جانتاي باتىر، شەرۋشى بايتايلاق باتىر، يتەلى بۇقارباي باتىر، قاراقاس قاپتاعاي باتىر، مولقى ماشان باتىر، كونساداق جاباي باتىر، جاستابان سارتوعاي باتىر، شىبارايعىر قوجابەرگەن باتىر، مەركىت المانبەت باتىر بولاتىن.
1790-جىلى اباق كەرەي تورەسى كوگەداي ابىلپەيىسۇلى مانجوۋ يىمپەرياسىنان گۇڭ(جەكە يەلىگى بار بيلەۋشى) لاۋازىمىن الىپ ورتالىققا توتە قارايتىن بولادى.
1836-جىلى اباق كەرەيدىڭ سانى 30 مىڭ تۇتىن،150 مىڭ ادامعا جەتەدى،ەل باسقارۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن ءتورت بي سايلانادى.
اباق كەرەي ەلى اتا مەكەنى التايعا ورالعاننان تارتىپ ىرگەلەس موڭعولدارمەن باسقادا شاپقىنشى ۇلىتتارمەن كوپ قاقتىعىسادى، “بەگەن شابىلعان قارا سەڭگىر وقيعاسى”، “سايىن نويان “،”قىزىل اياقتار لاڭى”،”جالعىز ايروپىلان وقيعاسى”،”بوكە اۋعان”،”حانگەلدى سەكەل قىرعىنى”،ء”الىپ شابىلعان” ت.ب كوپتەگەن وقيعالاردى باستان وتكىزەدى. وسىنداي ەل باسىنا كۇن تۋعان اۋىر كەزەڭدەردە تالايلاعان ەلىم دەگەن ەر ازاماتتار ورتاعا شىعادى. ارقالىق باتىر، تۇرىم باتىر، ىزعۇتتى باتىر، بوكە باتىر، زۋقا باتىر، اقىم باتىر…ەندىگى اڭگىمە وسى زۋقا باتىر جايىندا.
زۋقا باتىر ەلىنىڭ تەگى جونىندە
زۋقا قاجى تەگى جاعىنان اباق كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى يتەلى رۋىنان. يتەلى رۋىنىڭ لاقابى يت ەلى،بۇل جەك كورۋ، كەمسىتۋدەن ەمەس قايتا 10-11-عاسىرلاردا سوناۋ سىبەرياداعى ورمانداردا اڭشىلىقتى كاسىپ ەتىپ شاناعا يت شەگەتىن تۇركىلەردىڭ لاقابى بولعان. قازاقتا سىبەريانى ءالى كۇنگە “يت شەككەن”دەپ اتاۋى تەگىن ەمەس. ال يتەلى رۋىنىڭ ارعى اتاسى قويلاۋ، قويلاۋ رۋى باتىس تۇرىك قاعاناتىنداعى ون وق تايپاسىنىڭ ءبىرى. بالكىم باتىس تۇرىك قاعاناتى جويىلعاندا قويلاۋ رۋى سولتۇستىككە سىبەرياعا اۋىپ كەتىپ يتەلى لاقابىن الۋى ابدەن مۇمكىن. يتەلى اتالعانىمەن دە ارعى تەگى قويلاۋ ەكەنىن ۇمىتپاعاندىقتارىن وسىنداي تاريحي وقيعالارمەن بايلانىستىرۋعا بولاتىن سىياقتى.
كەرەي شەجىرەسى بويىنشا كەرەيدەن- اباق، اباقتان-قۇتبەردى، قۇتبەردىدەن-باعانالى-باعانالىدان-قويلاۋ،بايلاۋ.قويلاۋدان :احمەتالى(يتەلى). يتەلىدەن: اقباقتى،اقمەرگەن ،كۇيىك. كۇيىكتەن: توقتاعۇل، ەلتوق، داۋلەت، بەسشال، قالماتاي. يتەلىنىڭ ەڭ وسكەنى وسى كۇيىك سانالادى. ونى ء“ۇش يتەلى”، “بەس كۇيىك ” دەپ اتايدى. بۇل كۇيىك اتاۋى شىڭعىسحاننىڭ ۇلى وگەداي قاعاننىڭ ۇلى كۇيىك قاعان(1246-1248-جىلدارى) نىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇعان مىناداي مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى:
1. شىڭعىسحان يمپەرياسى ءتۇسىندا اسكەري اتاۋعا بايلانىستى جاڭا رۋ اتتارى پايدا بولۋمەن قاتار ادام اتىنا بايلانىستى رۋ اتتارى پايدا بولعان، جوشىنىڭ ەلى جوشى ۇلىسى اتانعان، كەيىن وزبەك حاننىڭ تۇسىندا التىن ورداداعى تايپالار 92 باۋلى وزبەك ۇلىسى اتانعان. ال التىن ورداداعى قولباسشى نوعايعا قاراعان ەل نوعاي ۇلىسى اتانىپ كەتكەن. كەيىن ءتىپتى ۇلت اتىنا اينالعان. 2. قازاق حاندىعىنداعى حان سۇلتانداردىڭ تالايىنىڭ اتى وزىنىڭ اينالاسىنداعى ەلدىڭ اتى بولىپ قالعان، ءاز جانىبەكتىڭ ءبىر ۇلى جادىك سۇلتان، قازىرگى جادىك رۋى سونىڭ اينالاسىنداعى كەرەيلەردىڭ اتىنا اينالىپ كەرەيدىڭ جادىك رۋى قالىپتاسۋى مۇمكىن، ال قازاق حاندىعىندا قاسىم حاننىڭ تۇسىندا ميلليون حالىقتى ون سۇلتان 100 مىڭنان بولىپ باسقارعان ەكەن.ال كەرەي ەلى ەڭ الدىمەن از جانىبەك پەن كەرەي حانعا ەرىپ قازاق حاندىعىن قۇرعانىن مۇحامەتجان تىنىشباەۆ ايتادى. سوندا وسى ەكى سۇلتانعا ەڭ الدىمەن ەرگەن ەكى ارىس ارعىندار مەن كەرەيلەر ەكەن، سوندا كەرەيلەر از جانىبەكتىڭ تىكە باسقارۋىندا بولعان بولسا وندا جادىك سۇلتان ونىڭ ۇلى بولعاندىقتان كەيىن سول كەرەيدى بيلەۋى مۇمكىن. كەيىن ونىڭ اتى ەلدىڭ ءبىر بولىگىندە ساقتالىپ قالعان. ول عانا ەمەس ءاز جانىبەكتىڭ ءبىر ۇلى ەرەنشى سۇلتان، ۋاقتىڭ ءبىر رۋى ەرەنشى اتالادى. ابىلقايىر حانعا قاراعان اشامايلى كەرەيدىڭ ءبىرى ءنۇرالا رۋى، ال نۇرالى ابىلقايىر حاننىڭ ۇلىنىڭ اتى.
3. وگەدايدىڭ ورداسى ەمىل بويىندا بولعان، ەنشىسىنە تيگەن جەرلەر: باتىس موڭعوليا،التاي، تارباعاتاي، سانجى، باركول، شىعىس قازاقىستان بولعان. بۇل جەردە بۇرىن نايماندار،كەرەيلەردىڭ شىڭعىسحانعا باعىنباي اۋىپ كەتكەندەرى كوپ بولعان. تاريحشىلاردىڭ دەرەگىنشە وگەدايدىڭ اسكەرىنىڭ دەنى كەرەيلەرمەن نايماندار بولعان. ال وندا ۇگەداي حان كەرەيدى بيلەسە، ونىڭ ۇلى كۇيىكتە سول ەلدىڭ ءبىر بولىگىن ءبيلۋى زاڭدى قۇبىلىس، كەيىن سول ەلدىڭ ءبىر بولىگى سول سۇلتاننىڭ اتىمەن اتالىپ قالا بەرگەن. بىراق اتا-تەكتەرىن ۇمىتپاعان يتەلى ەكەنىن، ونىڭ ارعى تەگى قويلاۋ ەكەنىن ۇمىتپاعان دەپ قورتىندى شىعارۋعا بولادى. ال ول عانا ەمەس كىشى جۇزدە شاعاتاي اتتى رۋ بار، اشامايلى كەرەيدە سيبان رۋى بار،ال سيبان جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسىنىڭ اتى.
يتەلى رۋى سىبەريا ورمانىندا جاساسا تۇعىرىل حاننىڭ ءىنىسى تەمىر تايشىنى ەلدىڭ شەتىندەگى قاراقاس جۇرتىن بيلۋگە اكەسى جىبەرەدى. قاراقاستىڭ دا كەرەيدىڭ بەلدى رۋى ەكەنى بەلگىلى. ال سول قاراقاستاردىڭ ءبىر توبى ءالى سىبەريادا جاساپ كەلە جاتىر. ال بايقالدىڭ ماڭىندا مەركىتتەر مەكەندەگەن. ول زاماندا ساحارادا كەرەي مەن نايمان دا عانا حاندىق بيلىك بولعان. ال مەركىتتىڭ باسشىسى بەك سانالعان. راشيد-اديننىڭ ايتۋىنشا شىڭعىسحاننىڭ قاتىنى بورتەنى مەركىتتەر ولجالاپ الىپ ونى وزدەرىمەن جاراسىپ وتىرعان كەرەي تۇعىرىل حانعا سيعا بەرەدى، شىڭعىسحان ونى ەستىپ تۇعىرىلعا ادام جىبەرىپ سالەم ايتادى ،تۇعىرىل ەلشىگە بورتەنى قوسىپ جىبەرەدى، جول-جونەكەي جوشى حان تۋادى. دەمەك يتەلى، قاراقاس رۋلارى سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن كەرەيدىڭ رۋلارى.كەيىن شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جورىعى، جوشى، شاعاتاي، ۇگەدايعا ەنشى بەرىلگەن ەلدەردىڭ قونىس جوتكەۋى، ارىقبوكە مەن قۇبىلايدىڭ سوعىسى سياقتى وقيعالاردان سوڭ كوبى باتىسقا اۋىپ كەتكەن. سونىمەن قاتار شىڭعىسحان كەرەيدى قوڭىرات، قيات، جالايىر سياقتى رۋلارعا تاراتقان. قوڭىراتتان بولىنگەن الشىن، قياتتان بولىنگەن ءۇيىن، دۋلات، شاپىراشتى، بايۇلى رۋلارىمەن كەرەيلەردە كوپتەگەن اتتاس رۋلاردىڭ بولاتىندىعىدا سودان بولسا كەرەك.
زۋقا باتىردىڭ كەشىرمەلەرى
زۋقا ءسابيتۇلى-زۋقا باتىر ءسابيتۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 150 جىل تولادى. ول 1866 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زايسان اۋدانىنىڭ كەندىرلىك دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. زۋقانىڭ اكەسى شىعىس وڭىرىنە اسا تانىمال – ءسابيت داموللا. ارعى اتاسى نۇرمۇحاممەد ابىز. ءسابيتتى جەتى جاسىندا ءۇپى قالاسىنداعى ءۋالدان حازىرەتكە جەتەكتەپ اپارىپ امانات ەتەدى. ول ون توعىز جىل وقىپ، بۇقارا، قازان، سامارقاندى ارالايدى. ءسابيت جيىرما بەس جاسقا تولعاندا ونىڭ اقىل-ويىنا ءدان ىرازى، ءپاتۋا-پايىمىنا ءتانتى بولعان حازىرەت ءۋالدان نەمەرە قىزى ءباتيمانى جارى ەتىپ، اق باتاسىن بەرىپ، اق جولىن تىلەپ، اسا تاياعىن قولىنا ۇستاتىپ: «مىناۋ سىرلى تاياق، جەتى ءپىردىڭ قولىنان وتكەن، شارشاعانعا دەم بولادى، اۋرۋعا ەم بولادى، جانىڭنان تاستاما»، – دەپ اتامەكەنىنە اتتاندىرىپتى. ءسابيت مارقاكول، ماڭىراققا مول بىلىممەن ورالدى.
وسىنىڭ بارلىعى زۋقانىڭ حالىقشىل بولىپ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتسە كەرەك. ونداي كوكىرەگى وياۋ، كورەگەن «بۇزىق» اق پاتشا ۇلىقتارى مەن ءوزارا شەن ءۇشىن يتشە ىرىلداسقان ەل باسشىلارىنا ۇنامايدى. وسىنداي زامان زاردابىنا توزبەگەن زۋقا وزىنە قاراستى جانە تىلەۋلەس اعايىن-جۇرتتى ەرتىپ، سايقاننان ورىستىڭ بوداندىعىنان اۋلاق ساۋىرعا بارىپ قونىستانادى.
بۇل ۋاقىت التايدىڭ ورتالىققا توتە قارايتىن ەرەكشە ماتەبەسى اقىرلاسىپ شىنجاڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن كەزى ەدى. ولكەنىڭ بيلىگىن قولىنا العان ياڭ زىشين سىرتقى موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىن باسىپ الۋىنا قايعىرىپتا قويمايدى، وسىلايشا التايدىڭ ەكى بەتىندەگى كەرەي بالاسى ەكى ەلگە قاراپ قالادى،بۇعان تەك التايدىڭ ءتورت بي تورەسى عانا الاڭ بولادى. وسى ورايدا ەلدى قىرقىستىرىپ پايدا تاپپاق بولعان التايدىڭ بيلەۋشىسى جۋ داۋيىڭ التاي بيلەرىن اراعا سالىپ قوبدا ەلىنىڭ سۇگىرباي ءبيى ءولىپ ورىنىنا نەمەرە ءىنىسى قىلاڭ وتىرعان كەز بولاتىن. ول التاي بەتىنە كوشۋگە قوسىلماعاندىقتان 1920-جىلى جوۋ داۋيىڭ مادارىڭدى جىبەرىپ قىلاڭنىڭ باسىن الادى. بۇل حالىقتى شوشىندىرا باستايدى، ءارى ۇكىمەتكە كەكتەندىرەدى.1921-جىلى جوۋ داۋيىڭ شەكارادان باسىپ كىرگەن اقتار ارمياسىنا توتەپ بەرە الماي ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى. اقتار ءارمياسى التايداعى ەلدى قىرعىنداپ مالىن تونايدى،ەلدە اشارشىلىق باستالادى. بۇعان كەكتەنىپ قارۋلى كۇشپەن قارسى تۇرعان باتىردىڭ ءبىرى زۋقا باتىر بولاتىن. ول 1903-جىلى قاجىلىق ساپارعا بارادى.زايساننان ساۋىرعا كەلگەننەن كەيىن زۋقانى سول ايماقتىڭ ەڭ ۇلكەن لاۋازىم يەسى، ابىلپەيىس حان بالاسى كوگەدايدىڭ نەمەرەسى جەڭىسحان گۇڭ وزىنە شاقىرىپ، وردا مەدىرەسەسىنە موللا ەتىپ تاعايىنداپ، كەيىن وردا ىستەرىنەدە ارالاستىرىپ وتىرادى. زۋقا موللا الدىنا كەلگەن «ايىپتىعا» ۇكىم شاراپاتتى شاريعات ءسوزىن سويلەپ، بىرەۋدىڭ اقىسىن الىپ بەرسە، ەندى بىرەۋدىڭ كەتكەن ەسەسىن قايتارىپ بەردى. باي-شونجارلاردىڭ زورلىق قىلىپ العان الىمدارىن اشكەرە ەتەدى. ونىڭ بۇل قىلىعى ءالسىزدى جابىرلەۋشىلەرگە جاقپايدى. وسىنداي قوعامدىق تەڭسىزدىككە ءجانى قاس زۋقاعا مەشىت باعىپ، مەدرەسە ۇستاپ، تاماعىن اسىراپ، بالا وقىتقان ءومىر زايا كەتىپ جاتقانداي كورىنەدى. بەس شاكىرتتىڭ الدىندا سوپى بولىپ سوپايىپ وتىرعان جىلدارى ەرلىك جىگەرىن جاسىتىپ، قايرات كۇشىن قاپاستا قاماپ قالعانداي بولدى. جاسىقتىعى مەڭدەپ، جالعىزسىراپ، زامانى ازاماتتىق ارىنا لايىقسىز ءوتىپ جاتقانداي سەزىندى. ول ءبىر كۇندە شەشىم قابىلداپ، موللالىقتى تاستاپ، ەلى ىشىنە كوشىپ كەتەدى. سول ايماقتا جىگىت جيىپ ،توپ قۇراپ، پاراقورلارمەن، جەمەڭگەرلەرمەن الىسىپ التايدىڭ ءتورت بيى مەن تورەسىنىڭ ءامىر-پارمەنىن ورىنداماي، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جارلىقتارىن ەلەمەي بۋرىلتوعاي مەن كوكتوعاي اراسىنداعى دالاعا بەكىنىپ ورنىعادى. 1921-جىلى اق ورىس لاڭىنان قاشقان،اشارشىلىققا ۇشىراعان كەدەي-كەپشىك زۋقانى پانالاي باستايدى. زۋقا پانا ىزدەگەن ەلدى قولتىعىنا تارتىپ ،بارىنە قورعان بولادى. شىعىس ايماقتاعى جاۋىنگەر جورتۋىلشى باتىر جىگىتتەر زۋقاعا ارت-ارتىنان قوسىلادى. زۋقا پانا ىزدەگەن، باسشى دەپ سەنىم ارتقان ەلدى دۇرىس پايدالانىپ قاي جەردە زابىرلى باي،جەمەڭگەر بي بولسا سولاردان كەتكەن ەسەسىن الىپ بەرىپ وتىرادى. كۇندەر وتە كەلە زۋقانىڭ قول استىنا نەشە جۇزدەگەن اۋىل جينالادىدا ،ارىز-شاعىم مولايىپ،ىزىنە ياڭ زىشيننىڭ ارمياسى تۇسەدى.
زۋقا ۇكىمەت ارمياسىمەن سان رەت شايقاسىپ ،التايمەن ءۇرىمجى اراسىنداعى جولىن الدە نەشە رەت كەسىپ كەرتارتپا ۇكىمەتتى قاتتى سەسكەندىرەدى، ۇكىمەت ىستىق-سۋىق تاسىلدەردىڭ ءبارىن قولدانىپ الداپ تا،ارباپ تا،قاندى قىرعىن جۇرگىزىپ تە الا المايدى.
1928-قىلى ياڭ زىشين ءولىپ،ورىنىنا جين شۋرىن شىققاننان كەيىن التاي ايماعىنا ۋي جۇڭگو داۋيىڭ بولىپ كەلەدى.ول زۋقانى الۋ ءۇشىن جاڭاشا شارا ىزدەپ، قىلاڭنىڭ باسىن العان ما دارىندى شاقىرتىپ،وعان قۇپيا مىندەت تاپسىرىپ،ءبىر دۇنگەن ساۋداگەردى جانسىز ەتىپ زۋقانىڭ ەلىنە جىبەرەدى.ول ساۋداگەر جىل ءجۇرىپ اقىرى زۋقانىڭ جولىنا قاقپان قۇرىپ ورالادى.بۇل قاقپان قاڭعىپ،قايىر تىلەپ جۇرگەن جەرىنەن زۋقا اسىراپ العان جاقيا اتتى دۇڭگەن بالاسى ەدى.ساۋداگەر وسى بالانى الداپ قولىنا قوندىرادى،التىنعا قىزىققان جاس جىگىت زۋقاعا وپاسىزدىق ىستەيدى،زۋقانىڭ قۇپيالىقتارىن،السىزدىكتەرىن كورسەتىپ ،كۇزەۋلىككە كوشەتىن كەزدە زۋقانىڭ باتىرلارى جورتۋىلعا كەتكەندە،زۋقا باتىر جالعىز قالاتىن كەزىن ايتىپ ،سول كەزدە حابارلاسىپ تۇرۋدى تاپسىرادى.
ونىڭ ۋاعىداسى بويىنشا كۇزدە زۋقا اۋىلدارى كۇزەۋلىككە كوشكەندە ما دارىن ءجۇز جەندەتىمەن ۇرلانىپ كەلىپ ،زۋقانىڭ اۋىلىن قورشاپ الىپ ۇيىنە كىرەدى.ۇيقىدا جاتقان زۋقا باتىر ويانا سالا قاپتاعان اسكەرلەرمەن قانجارلاسىپ شايقاسىپ بەس-التاۋىنولتىرەدى، ءوزى جاۋدىڭ وعىنان شەيىت بولادى، ۇيىندەگى قوناقتارى مەن ءبىر بالاسى بىرگە قازا تابادى.
زۋقا باتىردىڭ باسىن دەنەسىنەن ءبولىپ الىپ ،قورجىنعا سالا قاشقان ما دارىن تىزگىن ۇشىمەن سارسۇمبەگە(التاي قالاسى) جەتەدى. ەرتەڭىندە تۇستە بولعان وقيعادان حابار تاپقان زۋقا باتىردىڭ ۇلكەن ۇلى ءسۇلتانشارىپ قول باستاپ اۋىلعا جەندەتتەر باستاپ اكەلگەن وپاسىز، تىڭشى ساۋداگەرلەردىڭ كوزىن جويادى. قالعان جاۋدى قۋا شىققاندا،زۋقانىڭ ءىنىسى تولەگەتاي:”قاجى ءتىرى،جاڭساق حابار ەكەن” دەپ توقتاتىپ بەتىن قايتارادى.بۇنداعى ماقسات وقيعانىڭ ارتىن تىنىشتىقپەن ءبىتىرۋ ەدى. ءبىر جىلداگ كەيىن سۇلتان-ءشارىپ كوتەرىسشىلەرمەن بىرلەسىپپ التاي قالاسىن باسىپ الىپ،جەندەتتەردىڭ ورداسىن تالقانداپ، باتىر زۋقا قاجىنىڭ قاندى كەگىن الادى.
ۋي داۋيىڭ سارسۇمبە قالاسىنداعى قىران وزەنىنە سالىنعان ۇلكەن كوپىرگە زۋقا باتىردىڭ باسىن ءىلىپ ،”كىم باعىنىشتى بولماسا وسىنى كورەدى” دەپ ۇگىت تاراتادى. زۋقانىڭ ارتىنان ىلە-شالا بازارقۇل كوبەش باتىردىڭ نەمەرەسى جانتايلاقتىڭ باسىن الدىرىپ حالىقتى شوشىندىرادى.
ۇلىتتىق ەزگى مەن اۋىر المان- سالىقتان توزعان ەل ارت-ارتىنان اۋا باستايدى.1930-1933-جىلدارى ساراي باستاعان 700 تۇتىن موڭعولياعا كەتەدى،زۋقا باتىردىڭ ۇلى ءسۇلتانشارىپ ەلىمەن باركولگە اۋىپ كەتەدى،باركولدە تايجىلىك مانساپ الادى.ءالىپ ۇكىرداي،قابدوللا تايجى،قۇسايىن باستاعان 1500 تۇتىن باركولگە اۋادى.ول جەردەدە باياندى تىنىشتىق بولمايدى،قۇمىلداعى قوجا نياز باستاعان ديقاندار كوتەرىلىسىنىڭ كەسىرى قازاقتارعا تيەدى دە،باركولدەگى ەڭ تىرەكتى بولعان ءالىپتىڭ باسى الىنادى،سودان باركولدەن 25 مىڭنان اسا قازاقتى ەلىسقان ۇكىرداي،زايىپ تايجى،سۇلتان-ءشارىپ تايجى،قۇسايىن تايجى،قاسىم باتىرلار باستاپ گانسۋ،چيڭحايعا اۋادى،ول جەردە دۇڭگەن ميليتاريس ما بۋفاڭنىڭ جان تۇرشىگەرلڭك قىرعىنىنا ۇشىرايدى.ەلىسقان،زايىپتىڭ ەلى الدىمەن ۇندىستانعا ءوتىپ كەتەدى.سۇلتان-ءشارىپ گانسۋداعى ەلدىڭ تىرەگىنىڭ ءبىرى بولادى.قۇلدىققا تۇسكەن 800 دەن اسا بالانىڭ كوبىن ولىمنەن الىپ قالعان وسى سۇلتان-ءشارىپ ەدى. 1946-جىلى 9 مىڭنان اسا قازاق قايتادان شىنجاڭعا قايتىپ كەلەدى. سابەتشىل ءۇش ايماق ۇكىمەتىمەن سوعىسقان وسپان باتىر، ءسۇلتانشارىپ باستاعان ەل قايتادان گانسۋعا كەلەدى،1951-جىلى كوكتەمدە وسپان باتىر قولعا تۇسەدى دە،ءسۇلتانشارىپ ەلىمەن قاليبەك حاكىم،قۇسايىن تايجى بولىپ ەكىنشى توپتا ۇندىستانعا ءوتىپ كەتەدى.كەيىن تۇركياعا بارادى.وسىلايشا ەركىندىك،اقيقات ىزدەگەن قازاقتىڭ كوكجال ۇلدارى تۇركيا،ەۋروپا ەلدەرىنە كەتەدى.قازاقىستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تۇركيا اسقان زۋقا باتىر ۇرپاقتارىنان ارىستان قاجى باستاعان ەل ەلگە ورالىپ ەلىنە قىزمەت ەتەدى.
ەرزات كارىباي
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر.3-توم.
2.’جاميع-ات-تاۋاريح” راشيد-ادين.1- توم.
3.”تاريح-راشىدي” مۇحاممەد حايدار دۋلاتي.
4. قازاق شەجىرەلەرى.
5. “اباق كەرەي شەجىرەسى”.
6.”تاريحي دەرەك،كەلەلى كەڭەس”.اسقار تاتانايۇلى.
7.”كەرەي يتەلى شەجىرەسى” ،”ساعىنىش” رومانى باياحمەت جۇمابايۇلى
8.”كيەلى كوش” اپەتاي مۇقاراپۇلى.
9.”الاساپىران جىلدارىنىڭ ارىستانى” باقىتبەك ءبامىشۇلى
ارنايى kerey.kz ءۇشىن استانادان ەرزات كارىباي
پىكىر قالدىرۋ