Бүгінгі ресейдің көне Русьқа еш қатысы жоқ!

بۇگىنگى رەسەيدىڭ كونە رۋسقا ەش قاتىسى جوق!

| May 19, 2016

بۇگىنگى رەسەيدىڭ كونە رۋسقا قاتىسى شامالى. رۋس دەگەنىمىز – ۋكراينا. ونىڭ التىن بەسىگى دە سول جاقتا، كيەۆتە جاتىر. ال، قازىرگى ورىستاردى باياعىدان بەرى «موسكوۆيتتەر» دەپ اتاپ كەلگەن. 1277 جىلى مەڭلى-تەمىردىڭ بۇيرىعى بويىنشا قۇرىلعان ماسكەۋ پاتشالىعى التىن وردانىڭ ءبىر ۇلىسى عانا بولاتىن. سەبەبى، كيەۆ رۋسىنىڭ كەزىندەگى جىلنامالارعا كوز جىبەرسەك، وندا ماسكەۋ تۋرالى بىردە-ءبىر مالىمەت جوق. بىراق، ماسكەۋ پاتشالارى كەيىن مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن كۇشتى نەگىز بولۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، رۋس دەگەن اتاۋدى وزدەرىنە مەنشىكتەپ الدى. مۇمكىن، التىن وردامەن بايلانىسىن ءبىرجولا ءۇزىپ، وزدەرىن بۇرىننان كەلە جاتقان مىقتى مەملەكەت ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن بولار؟! ويتكەنى، 1600 جىلعا دەيىن ورىس مەملەكەتىندەگى تاريحي تۇلعالاردىڭ تۇگەلگە دەرلىگى ۇلى دالادان كەلگەندەر ەدى. اقسۇيەكتەرىنىڭ الپىس پايىزى وردالىقتار بولاتىن. سوندىقتان يۆان گروزنىيدىڭ (ول دا وردالىقتىڭ تۇقىمى) تۇسىنان بەرى ەلدىڭ وتكەن شەجىرەسى قاتتى بۇرمالانىپ، رەسەيدىڭ تىڭ تاريحىن جازۋ باستالدى. ۋكرايناعا قىرعيداي ءتيىپ جاتقان ءبىر سەبەبى دە وسىندا جاتىر. ساۆەت ۇكىمەتى كەزىنەن بەرى «ناعىز رۋس دەگەنىمىز-موسكوۆيا» دەگەن وسى تۇجىرىمدامانى ورىستاردىڭ ساناسىنا قۇيۋدا. ءتىپتى، دەرجاۆانىڭ تاريحشىلارى «ماسكەۋ ءرۋسى» دەگەن جاڭا تۇسىنىك تە ەنگىزدى. ماسكەۋ پاتشالىعىنىڭ ءومىر بويى وردالىقتارعا الىم-سالىق تولەپ كەلگەن قۇلاق كەستى بودانى بولعانىن تۇسىنگەن الەكسەي ءتولستويدىڭ ءوزى بىلاي دەپ جازعان ەدى:

«ي ۆوت، ناگلوتاۆشيس تاتارششينى ۆسلاست، ۆى رۋسيۋ ەيو نازوۆيوتە!». «موسكوۆسكايا رۋس» — ەتو يزۆراششەنيە. نە «موسكوۆسكايا رۋس»، ا «موسكوۆسكايا وردا» كاك چاست بولشوي وردى — ۆوت تاكوە وپرەدەلەنيە بىلو بى يستوريچەسكي توچنىم. زولوتايا وردا — كولىبەل روسسي. مى ناستولكو زاپلۋتالي ۆ سۆوەي وردىنسكوي يستوري، چتو نەسپوسوبنى ۋزنات ۆ ۋكراينە رۋس. مى — وردا. يمەننو ۆ تاكوي وپتيكە راسكرىۆاەتسيا پودليننىي، گلۋبيننىي سمىسل نىنەشنەگو پروتيۆوستويانيا ۋكراينى ي روسسي. ەتو پروتيۆوستويانيە رۋسي ي وردى، ناگلو سچيتايۋششەي سەبيا «رۋسيۋ»…

جولىمبەت ماكىش

قاراقات جارى قىدىرالىنىڭ تۋعان كۇنىنە توقال سىيلايتىنىن ايتتى

قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

kerey.kz

Zhalgas Yertay قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قاتاڭ شەشىمدەرگە بارعىسى كەلمەيدى دەيىك. بىراق قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ سونى ويلانىپ كورەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ جايىن ايتقان كەزدە قازاقستان بيلىگى قوعامدى ەكىگە بولەدى. ءبىرى – ءتىلدى دامىتۋدىڭ راديكال شەشىمدەرىن ۇستانادى، ەكىنشى جاعى – قازىرگى ستاتۋس-كۆونى ساقتاعىسى كەلەدى، ياعني ەشتەڭە وزگەرتپەي-اق قويايىق دەيدى. بىراق ەكى جولدى دا تاڭداماي، ورتاسىمەن ءجۇرۋدى ۇسىنىپ كورسەك قايتەدى!؟ باتىل قادامدارعا بارايىق، بىراق ول راديكال جول بولماسىن. قازاق ءتىلىن كۇشپەن ەمەس، ورتانى دامىتۋ ارقىلى كۇشەيتسەك بولادى. ياعني ادامدار ءتىلدى ۇيرەنىپ اۋرە بولماي-اق، حالىق جاي عانا قازاق ءتىلى اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنسىن. نەگىزگى وي وسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدار ورتانى
ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.