САРАЙШЫҚТЫ САҚТАЙЫҚ! | Kerey.kz/Керей.кз

مادەنيەت قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

سارايشىقتى ساقتايىق!

| Oct 18, 2016

اتىراۋدا تالاي رەت بولسام دا وسىدان ءتورت-بەس كۇن بۇرىن سارايشىققا العاش رەت جولىم ءتۇستى. قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعان قاسيەتتى شاھار تۋرالى تالاي دەرەكتەردەن حابارىمىز بار. اسىرەسە يمانعالي تاسماعامبەتوۆ اتىراۋ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە سارايشىق اتى ءجيى اتالاتىن. سول ازاماتتىڭ باستاماسىمەن سالىنعان «سارايشىق» مەموريالدى كەشەن-مۇراجايىندا بولدىق. مۇراجاي ديرەكتورى مولدەكەڭنىڭ (مولداش سارسەنعاليۇلى بەردىمۇراتوۆتىڭ) اسەرلى اڭگىمەسىن تىڭدادىق.

ءبىراق مولدەكەڭنىڭ اڭگىمەسى كوڭىلىمىزگە قانشالىقتى قۋانىش سىيلاسا، وكىنىشكە قاراي سول كونە سارايشىقتىڭ ورنى سونشالىقتى قاپالىق جاعدايعا ءتۇسىردى. كونە قۇرىلىس ىزدەرى تومپەشىككە اينالعان. جەر بەتىنىڭ ءبارى شاشىلعان ادام سۇيەكتەرى. اياق باسۋعا ارۋاقتاردان قورقاسىڭ. 1995 جىلدان 2009 جىلعا دەيىن سارايشىق اۋماعىندا قازاقستانعا بەلگىلى ارحەولوگ، الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زەينوللا ساماشەۆتىڭ قازعان ورىندارىن تۇگەلدەي توپىراق باسىپ، ءشوپ ءوسىپ كەتكەن. ەڭ بولماسا شەتەلدەردەگىدەي قىزىققان تۋريستەر كەلىپ كورىپ اينالىپ شىعىپ كەتەتىندەي جالعىزاياق تاقتاي سوقپاق تا جاسالماعان. تەك ايتەۋىر قالاشىق ورنى تەمىر تورمەن قورشالىپتى. سارايشىق جۇرەكتى اۋىرتتى.

جايىق جىلدان جىلعا جاعالاۋدى ورىپ، كونە قالا ورنىن شايىپ جاتىر. ايتەۋىر ەندى انىق بىلەتىنىم – وتكەن تاريحىمىزدىڭ كوزىندەي بۇل قىمبات قالاشىقتى ماڭگىلىككە جوعالتىپ الماۋىمىز قاجەت. وسى وڭىردە قانشاما تاريحشى، قانشاما ولكەتانۋشى بار. ەل بار، جۇرت بار. وبلىستىق اكىمشىلىك بار، ۇكىمەت بار. ءبارىمىز وتىرىپ، كوز الدىمىزدا سارايشىقتىڭ مۇلدە جويىلۋىنا قالايشا جول بەرمەكپىز؟

كونسەرۆاتسيا دەگەن بولۋشى ەدى عوي. مەنىڭ ويىمشا ەڭ كەرەگى جاردى شايىپ كەتە بەرمەۋ ءۇشىن وزەن جاعالاۋىن بەكىتەتىن، سۆايا قاعاتىن امالدار ىستەۋ كەرەك سياقتى. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا زامانىنداعىداي ۇقساتىپ جاڭا قالاشىق سالۋ جوسپارى كەيىن دە جۇزەگە اسا جاتار. قازىر كونە سارايشىق قالاسىنىڭ ىزدەرىن قۇتقارۋ قاجەت! تاياۋ كۇندەردە زيالى قاۋىم اتىنان ۇكىمەت اتىنا حات جولداعىم كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە يمەكەڭ دە ۆيتسە-پرەمەر دەگەندەي. عاجايىپ قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالاتىنداي تاعى باسقا قانداي امالدار بار؟ كىم قانداي ۇسىنىس ايتا الادى؟ ايتەۋىر بەيعام، نەمكەتتى بولمايىقشى، اعايىن؟!

مارات توكاشباەۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى

قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

kerey.kz

Zhalgas Yertay قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قاتاڭ شەشىمدەرگە بارعىسى كەلمەيدى دەيىك. بىراق قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ سونى ويلانىپ كورەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ جايىن ايتقان كەزدە قازاقستان بيلىگى قوعامدى ەكىگە بولەدى. ءبىرى – ءتىلدى دامىتۋدىڭ راديكال شەشىمدەرىن ۇستانادى، ەكىنشى جاعى – قازىرگى ستاتۋس-كۆونى ساقتاعىسى كەلەدى، ياعني ەشتەڭە وزگەرتپەي-اق قويايىق دەيدى. بىراق ەكى جولدى دا تاڭداماي، ورتاسىمەن ءجۇرۋدى ۇسىنىپ كورسەك قايتەدى!؟ باتىل قادامدارعا بارايىق، بىراق ول راديكال جول بولماسىن. قازاق ءتىلىن كۇشپەن ەمەس، ورتانى دامىتۋ ارقىلى كۇشەيتسەك بولادى. ياعني ادامدار ءتىلدى ۇيرەنىپ اۋرە بولماي-اق، حالىق جاي عانا قازاق ءتىلى اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنسىن. نەگىزگى وي وسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدار ورتانى
ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.