سوۆەت باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆتىڭ كپسس-ءتىڭ 20-سەزىندەگى ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدى اشكەرەلەگەن «جەكە باسقا تابىنۋ جانە ونىڭ زارداپتارى تۋرالى» قۇپيا بايانداماسى سسسر عانا ەمەس، سوتسياليستىك لاگەرگە كىرەتىن وزگە ەلدەردە دە «جىلىمىققا» ۇلاستى. ۆەنگرلەر دە ماتياش راكوشي ورناتقان ستاليندىك ۇلگىدەگى رەجيمدە ءومىر ءسۇردى.

ۆەنگرياداعى «جىلىمىق» 1956 جىلعى قازاننىڭ 24-ءى كۇنى يمرە ناد باستاعان رەۆوليۋتسياعا ۇلاستى. بىراق حالىق نارازىلىعى سوۆەت اسكەرلەرى كومەگىمەن اياۋسىز باسىپ-جانشىلىپ، جۇزدەگەن ۆەنگر قازا تاپتى. ازاتتىق تىلشىسىنە سوۆەتتىڭ وككۋپاتسيالىق اسكەرى قاتارىندا بولعان قازاقستاندىق سولداتتاردىڭ كەيبىرىمەن سويلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

كىشى سەرجانت حانافەەۆ

كىشى سەرجانت تيم حانافەەۆ شەكارا تۇبىندەگى ۋجگورود قالاسىندا اتقىشتار پولكىنىڭ اۆتوماتشىسى بولعان. قازاننىڭ 22-ءسى جانە 23-ءى كۇندەرى ولاردىڭ پولكى سوۆەت-ۆەنگر شەكاراسىنا قاراي جىلجىپ، بۋداپەشتكە بەت العان. پولك قالاعا تاڭ اتىپ قالعان كەزدە جەتكەن. حانافەەۆتىڭ ۆزۆودىنا الدەبىر ەلشىلىكتى قورعاۋ مىندەتى جۇكتەلگەن. قارۋ-جاراقتان كالاشنيكوۆ اۆتوماتى مەن التى وق تولى ماگازين بەرگەن. ەكى كۇننەن كەيىن ولار قالادان شىعىپ، 60 كيلومەتردەي جەردە كۇتىپ تۇرعان.

قاراشانىڭ 4-ءى كۇنى «دەرەۋ بۋداپەشت قالاسىنا كىرىپ، قارسىلىق تانىتقاندار بولسا اتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق تۇسكەن. اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس عيماراتىنا جاقىنداي بەرگەندە اۆتوماتتان وقاتىلا باستاعان. ولار دا جاتا قالىپ، قارسى وق جاۋدىرعان. ارتتارىندا تانكى كەلە جاتقان. «تانكىدەن الگى عيماراتتى كوزدەپ كۋمۋلياتيۆتى سناريادپەن اتىپ قالىپ ەدى، بىردەن تىنىشتىق ورنادى» دەيدى الماتىلىق تيم حانافەەۆ. اسكەر عيماراتقا باسىپ كىرىپ،ۆەنگرلەر بەرىلگەن، ولاردان تاۋ بولىپ ۇيىلگەن قارۋ-جاراق الىنعان.

سوۆەت ارمياسى ارداگەرى تيم حانافەەۆ. الماتى، 21 قازان 2011 جىل.

الگى اتىستان كەيىن سوۆەت اسكەرى ءبىر اي بويى كوشەلەردى تورۋىلداپ، كوتەرىلىسشىلەردى قارۋسىزداندىرۋمەن اينالىسقان. اۋەلى بۋدا، سوسىن پەش (قالانىڭ دۋناي وزەنى ءبولىپ جاتقان ەكى بولىگى وسىلاي اتالادى) اۋداندارىندا بولعان. وفيتسەر ولارعا «ليمونكا» دەپ اتالاتىن گراناتا تاراتىپ بەرىپ، «پودەزدگە لاقتىرىپ قالىڭدار دا، ەسىكتى جابا قويىڭدار. جۇرت سىرتقا اتىپ شىققان كەزدە، «قارۋ بار ما؟ دەپ سۇراڭدار. جوق دەسە، ارى قاراي بارىڭدار» دەپ ۇيرەتكەن.

ولارعا كومەككە لەنيگراد اسكەري وكرۋگىنان دەسانتشىلار كەلگەن. تۇندە ۆەنگردىڭ جۇك كولىكتەرىنە وتىرىپ تۇنىمەن قالا كوشەلەرىن تورۋىلداعان. توسقاۋىلعا تاپ بولىپ، كوبى قازا تاپقان. حانافەەۆ «ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ تەرەزەدەن تومەنگە قاراسام، ەسىك الدىندا كولىك تۇر ەكەن، ونىڭ ۇستىنەن كوپ ەتىكتەردىڭ باسى كورىنىپ جاتتى» دەيدى.

ارداگەر پىكىرى

كىشى سەرجانت يۋري پاديۋكوۆ قىزمەت ەتەتىن ارتيللەريالىق پولكتى دا ۆەنگرياعا ۋجگورود قالاسىنان اتتاندىرعان. ول 120 ميلليمەترلىك زەڭبىرەكتىڭ كومانديرى بولعان. قازاننىڭ 22-ءسى كۇنى دابىلمەن وياتىپ، سوۆەت-ۆەنگر شەكاراسىنان وتكەننەن كەيىن بۋداپەشت جاققا بەتتەگەن.

پولك بۋداپەشتكە ەكى مارتە – ەكىنشى مارتە قاراشانىڭ 4-ىندە كىرگەن. اتىس پوزيتسيالارى قالانىڭ ەڭ شەتىندە – اۆسترياعا كەتەتىن جول باستالاتىن تۇستا بولعان. ۆەنگرلەردى جارتى كۇن بويى اتقىلاعان. كەنەت تاۋ جاقتاعى اۋىر زەڭبىرەكتەن ولاردى دا اتقىلاي باستاعان.

سوۆەت ارمياسىنىڭ ارداگەرى يۋري پاديۋكوۆ. الماتى، 21 قازان 2011 جىل.

دەرەۋ تانكى شاقىرتىپ، وعان ىشىندە پاديۋكوۆ تا بار، جەتى ارتيللەريست قارعىپ شىققان. وق جاۋدىرىپ جاتقان زەڭبىرەكتى تاپتاپ، وق اتىپ جاتقان جەرگە تەز جەتىپ بارعان. ۆەنگرلەر شەگىنبەس بۇرىن اتىسا باستاعان. الگى اتىس كەزىندە اعا لەيتەنانت جارالانىپ، ونى پاديۋكوۆ وقتىڭ استىنان الىپ شىققان. بۇل ءۇشىن وعان «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن بەرگەن.

ارداگەر «ول كەزدە پاتريوت بولدىق. بۇيرىقتى ورىندادىق» دەيدى. ەگيپەتتە وقيعا باستالعان كەزدە ول جاققا ءتىپتى ءوز ەركىمەن بارعىسى كەلگەندەر بولعان. «ۆەنگريادا كىمدەرگە قارسى سوعىستىڭىزدار؟» دەگەن سۇراققا سوۆەت ارمياسىنىڭ ارداگەرى قازىر «پۋتچ» ۇيىمداستىرعان «كونترەۆوليۋتسيونەرلەرگە قارسى سوعىستىق» دەپ جاۋاپ بەردى.

تاس اتقانداردى تانكىمەن اتۋ

1956 جىلى لەيتەنانت حاسەن يبراەۆ نادۆورنىي قالاسىنداعى (كارپات اسكەري وكرۋگى ) پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودىندا كوماندير بولعان. قازاننىڭ 22-سىندە اسكەري دابىل قاعىلعان. پولكتەگىلەرگە ۆەنگريادا وپەراتسيا باستالدى دەپ حابارلاعان. كوماندوۆانيە «ولار ەشقانداي ينتەرۆەنتتەر ەمەس، بيلىكتى سوتسياليزمنەن وزگەشە قوعام ورناتقىسى كەلەتىن فاشيستەر باسىپ الدى» دەپ تۇسىندىرگەن. يمرە ناد تۋرالى «سوتسياليزم مۇراتتارىنا وپاسىزدىق جاسادى» دەپ حابارلاعان.

پولك ءۇش كۇن ءجۇرىپ ۆەنگرياعا كارپات اسۋى ارقىلى كىرگەن. ونىڭ ۆزۆودى (22 ادام) ءۇستى اشىق بەرەندى ترانسپورتتاۋشىدا وتىرعان، ارتتارىنان تانكىلەر، زەڭبىرەكتەر ءجۇرىپ وتىرعان. قازاننىڭ 29-ىندا نيرەدحازە قالاسىنان وتكەن. حالىق ولاردى وشپەندىلىكپەن قارسى العان. كولوننالارعا ۇلكەن تاستار لاقتىرىپ، بىرنەشە زەڭبىرەكشى جاراقات العان. تانك پولكىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان كومانديرى شىداماي، تاس لاقتىرىپ جاتقاندار جاققا تانكتى بۇرىپ، اتىپ قالعاندا، ءۇيدىڭ ورنى عانا قالعان. شابۋىل توقتاعان.

اعا لەيتەنانت حاسەن يبراەۆتىڭ (سول جاقتا) ۆەنگريادا اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن جىلدارى تۇسكەن سۋرەتى. دەبرەتسەن، 1950-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسى.

ميشكولتس قالاسىنان جەتى-سەگىز كيلومەتر جەردەگى ءبىر سەلوعا ايالداپ، الگى جەردە ءۇش-ءتورت كۇن تۇرعان. قاراشانىڭ 4-ىندە وفيتسەرلەرگە قالانىڭ ماڭىزدى نىساندارىنا قاراي بەتتەۋگە بۇيرىق بەرىلگەن.

يبراەۆتىڭ ۆزۆودىنا بەس قاباتتى اكىمشىلىك عيماراتتى قورشاۋعا الۋدى بۇيىرعان. ول جەرگە تۇنگى ساعات تورتتە كەلگەن. ەكى قوندىرعىنى تانكى شابۋىل جاساۋى مۇمكىن جاققا قاراتىپ ورنالاستىرۋدى بۇيىرىپ، ون شاقتى پۋلەمەتشىنى سىرتتا قالدىرعان.

سوۆەت سولداتتارى كەلەدى دەپ كۇتپەگەن كوبىنەسە 15-18 جاستاعى ۆەنگرلەر شوشىپ كەتكەن. ولاردى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن باس سالعان. عيماراتتىڭ ءبىر قاباتىن قالدىرماي تۇگەل تەكسەرىپ شىققان. شابۋىل كەزىندە ولارعا الدىن الا ۇيرەتكەن «توقتا!»، «كوتەر قولىڭدى!»، «قارۋىڭدى تاستا!» دەگەن ءۇش اۋىز ۆەنگر ءسوزى كومەكتەسكەن. ءبىر وق اتپاستان 100 شاقتى ادامدى قارۋسىزداندىرعان. ەكى كولىككە جۇك بولاتىن قارۋ-جاراق (ۆينتوۆكا، پۋلەمەتتەر) تارتىپ العان. كۇندىزگى ساعات 12-دە بارلىق ۆەنگرلەردى بوساتىڭدار دەگەن جارلىق تۇسكەن. كەيىن بۇلار الگى عيماراتتى كۇزەتكەن.

سوسىن ولارعا ميشكولتس قالاسىنان 17 كيلومەتر جەردەگى راديوستانتسيانى باسىپ الىپ، باقىلاۋ ورناتۋ مىندەتىن جۇكتەگەن. قاراشا مەرەكەسىنەن كەيىن ميشكولتس قالاسى توڭىرەگىندەگى دەرەۆنيالاردى قارۋدان تازارتۋ تۋرالى بۇيرىق تۇسكەن. ولار بۇل مىندەتتى ەكى كۇندە ورىنداپ شىققان.

لەيتەنانت (كەيىن اعا لەيتەنانت العان) يبراەۆ ۆەنگريادا 1962 جىلعا دەيىن قالعان.

سوۆەت ارمياسىنىڭ ارداگەرى حاسەن يبراەۆ. الماتى، 21 قازان 2011 جىل.

زاپاستاعى مايور يبراەۆ «ەگەر سسسر اسكەر كىرگىزۋگە بىرەر كۇن كەشىككەندە، يمرە نادتىڭ وتىنىشىمەن ول جاققا باتىس ەلدەرىنىڭ اسكەرى كىرەر ەدى» دەپ ويلايدى. بىراق ول «مەنىڭشە، ءبىز دۇرىس ىستەگەن جوقپىز. ەل تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەنى حالىقتىڭ ءوزى شەشۋى ءتيىس. قازىر مەن سولاي تۇسىنەمىن. بىراق ول كەزدە 26 جاستا بولاتىنمىن، سوندىقتان ساياسي ماسەلەلەردى ونشا تۇسىنبەيتىنمىن» دەيدى.

1956 جىلدان كەيىن

سوۆەتتىڭ كەيىننەن جارياعا شىققان دەرەكتەرىنە قاراعاندا، 1956 جىلعى قازان-قاراشا ايلارىندا سوۆەت اسكەرلەرىنەن 720 ادام قازا تاۋىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن، 1540 ادام جارالانىپ، زاقىم العان (قاراڭىز: «گريف سەكرەتنوستي سنيات. پوتەري ۆوورۋجەننىح سيل سسسر ۆ ۆويناح، بوەۆىح دەيستۆياح ي بوەۆىح كونفليكتاح». ستاتيستيستيكالىق زەرتتەۋ. ماسكەۋ، 1993).

ماسكەۋدە1998 جىلى شىققان «سوۆەت وداعى جانە 1956 جىلعى ۆەنگر داعدارىسى» دەگەن كىتاپتا 1956 جىلعى قازاننىڭ 23-ىنەن جەلتوقساننىڭ 31-ىنە دەيىن 2 652 ۆەنگر قازا تاۋىپ، 19 226 ادام جارالانعان دەگەن دەرەك بار. ولاردىڭ ىشىندە شايقاستا عانا ەمەس، بەيبىت شەرۋشىلەرگە وق اتۋ كەزىندە قازا تاپقاندار (350-گە جۋىق) مەن وتانداستارىنىڭ قولىنان تەرگەۋسىز، سوتسىز مەرت بولعان (تۇتقىنداردى اتۋ) ازاماتتار بار. سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ دە، ۆەنگرلەردىڭ دە ادام شىعىنىنا قاتىستى دەرەكتەر تولىق ەمەس دەگەن بولجام بار.

كەيىنگى ءۇش جىلدا ۆەنگريانىڭ جاڭا باسشىسى يانوش كاداردىڭ رەجيمى بۇلىككە قاتىسقانى ءۇشىن 3 400 ادامدى جازالاپ، 22 مىڭ ادامدى تۇرمەگە قامادى، 200 مىڭ ۆەنگر ەلدەن كەتىپ قالدى (قاراڭىز: «ۆەنگريا وت پادەنيا جەلەزنوگو زاناۆەسا دو پريسوەدينەنيا ك شەنگەنسكوي زونە». ۆەنگريا رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسىلىمى). كگب كومەگىمەن ۇستالعان يمرە ناد تا جازالاندى (1958 جىلى ءولتىرىلدى).

ۆەنگريادا سوتسياليزم ساقتالىپ قالعانىمەن، وزگە سوتسياليستىك ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، 1962 جىلدان باستاپ ۆەنگريادا ديكتاتۋرانىڭ «جايلىلاۋ» ءتۇرى ورنادى. «كىم بىزگە قارسى ەمەس، سول بىزبەن بىرگە» ءپرينتسيپىن جاريالاعان كادار 1956 جىلعى وقيعاعا قاتىسۋشىلارعا جاپپاي راقىمشىلىق جاريالادى. الدەبىر ەكونوميكالىق رەفورمالار دا جۇرگىزىلدى، مىسالى، نارىقتىق ەكونوميكا ەلەمەنتتەرى ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە ۆەنگريا سوتسياليستىك ەلدەر ىشىندە حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى ەڭ جوعارى ەلدەردىڭ ءبىرى بولدى.

1989 جىلى ۆەنگريادا كوممۋنيستىك رەجيم بەيبىت جولمەن قۇلاپ، ەل كاپيتاليستىك ەكونوميكاعا كوشتى. سول جىلى يمرە نادتى اقتاپ، ونىڭ سۇيەگى سالتاناتپەن قايتا جەرلەندى. 1956 جىلدىڭ كۇزىندەگى وقيعالاردى ءتۇسىندىرۋ سارىنى دا وزگەردى. 1990 جىلى ۆەنگريادا 1956 جىلعى وقيعالاردى «رەۆوليۋتسيا جانە تاۋەلسىزدىك جولىنداعى سوعىس» رەتىندە ءتۇسىندىرۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 1956 جىلعى رەۆوليۋتسيانى 1989 جىلعى «ماقپال» رەۆوليۋتسيانىڭ باستاماسى رەتىندە قاراستىرادى. قوس كۇننىڭ قازاننىڭ 23-ىنە ساي كەلۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى