الاش تۋىن كوتەرگەندەر
kerey.kz
جۇمات انەسۇلى
- حح-عاسىر باسىنداعى وتارشىلارعا قارسى كۇرەس سيپاتى
الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا الداعى جىلى ءجۇز تولادى. «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى -قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگىن ايقىنداۋداعى، مەملەكەتىگىن قۇرۋ الدىڭداعى شىققان ۇلكەن بەلەس بولدى. «الاش»پارتياسى قازاق جەرىندە قۇرىلعان العاشقى پارتيا. مەن وسى شاعىن ماقالادا پارتيانى قۇرعان قازاق زيالىلارىنىڭ ارماندارى، كوزدەگەن ماقساتتارى نە ەدى، «الاش» پارتياسىن قۇرۋدىڭ العى شارتتارى قانداي بولدى» دەگەن ماسەلەلەردى ءبىراز زەردەلەگەن ەدىم. جالپى، حح- عاسىردىڭ باس كەزىندە باستالعان قازاق وقىعاندارى مەن الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسىنىڭ تاريحى ءالى تولىق قاندى زەرتتەلمەگەنى بايقالادى.
حIح -عاسىردىڭ اياعىندا رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرىندە تولىق وتارشىلدىق ۇستەمدىگىن ورناتتى. رەسەيدىڭ پاتشالىق ۇكىمەتى 1868-جىلى قازاق دالاسىندا ورىنبور،باتىس ءسىبىر، جانە تۇركىستان گۋبەرناتورلىق اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن ورناتتى. بۇل پاتشالىق اكىمشىلىك جۇيە بىرنەشە ونداعان جىلدار ىشىندە سولتۇستىك پەن باتىستاعى قازاقتاردى تۋعان، وسكەن جەرلەرىنەن ىعىستىرىپ، ولاردى جارتىلاي شولەيت جەرلەرگە كوشىرىپ، شۇرايلى جەرلەرگە ورىس شارۋالارىن، قاراشەكپەندىلەردى قونىستاندىرىپ ۇلگەردى. ونىڭ سىرتىندا پاتشالىق ۇكىمەت قازاقتاردىڭ ءار شاڭىراعىنان الاتىن سالىقتى ءوسىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حح-عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىندەگى وتارشىلدىق ساياساتى تولىق كۇشىنە ەندى. سوعان وراي، پاتشالىق وزبىر قاناۋشى كۇشتەرگە قارسى حالىقتىڭ نارازىلىعى ءار جەردە بولىپ تۇردى.
حح- عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبەيۋى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى پىكىرلەرى قالىپتاسقان كۇرەسكەر توپتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. 1905-جىلعى العاشقى ورىس رەۆوليتسياسى قازاق زيالىلارىنىڭ وتار ەلدىڭ قازاققا جاساپ وتىرعان قىسىمشىلىقتارىنا قارسى كۇرەستە بىرىگۋىنە اكەلدى.
1905-جىلى 28-شىلدەدە قوياندى جارمەڭكەسىندە اتاقتى «قارقارالى پەتيتسياسى» پاتشالىق بيلىككە جول تارتتى. «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» تاريحى بەرتىنگە دەيىن جان -جاقتى تولىق قاندى زەرتتەلمەي كەلگەن بولاتىن. سوندىقتاندا «بۇل 14500 ادام قول قويعان پەتيتسيا ەدى» دەپ جازىلىپ كەلدى.
ال، شىنتۋايتىندا قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلعان «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» تاريحىن سوڭعى جىلدارى ءبىرشاما زەرتتەگەندەردىڭ ءبىرى- سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى زارقىن تايشىباي. ونىڭ ماقالالارىندا قوياندى جارمەڭكەcى ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتا 1905-جىلى 25-26-ماۋسىم كۇنى رەسەي پاتشاسىنىڭ اتىنا، پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ اتىنا جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە ءۇش حات (پەتيتسيا) جولدانعانى ايتىلعان. پاتشانىڭ اتىنا جازىلعان پەتيتسياعا ورىنبور، باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنا قاراستى تورعاي، سەمەي، پاۆلودار، كوكشەتاۋ، قارقارالى جانە ت.ب. ۋەزدەرىنىڭ ەلگە بەلگىلى 42 ادامى قول قويعان ەكەن. پەتيتسياعا قول قويعانداردىڭ ىشىندە ك.توعىسوۆ، ا.اياعانوۆ،و.ءمۇساپىروۆ،ت.نۇراقانوۆ، ا.جولشارين، م.تاتتىمبەتوۆ، م.اقاەۆ، ا.جاندەركين(جاقىپ اقباەۆتىڭ اكەسى), ن.ورمانبەتوۆ جانە ت.ب. بولىس بيلەر بولعان. ز.تايشىباي «قارقارالى پەتيتسياسى» اتتى ماقالاسىندا پەتيتسيا جازىلعان كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قوياندى جارمەڭكەسىندە دە، قارقارالىدا دا بولماعانىن جازادى. كەيىن دالا گۋبەرناتورىنىڭ «قاراقارالى پەتيتسياسىن» ۇيىمداستىرۋشىلاردى انىقتاۋ تۋرالى اسكەري گۋبەرناتورعا، قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعىنا جىبەرگەن بۇيرىعىنا وراي، تەرگەۋ جۇرگىزىلگەن كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتالعان مەرزىمدە ومبىدا تۇرعانى انىقتالادى. قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى وسوۆسكي تىڭشىلارى جەتكىزگەن دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، دالا گۋبەرناتورى سۋحوتينگە جىبەرگەن تەلەگرامماسىندا «جوعارىعا جىبەرىلگەن «ارىزدار» (پەتيتسيالاردى ايتىپ تۇر) ومبىعا بوكەيحانوۆقا جىبەرىلدى. پەتيتسيانى جازۋعا ۇسىنىس ايتقان ءا.بوكەيحانوۆ. ارىزداردىڭ تەكسىن جازعان جاقىپ اقباەۆ» دەلىنگەن وندا.
قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلعان ەكىنشى پەتيتسياعا بۇرىن جازىلىپ جۇرگەندەي ەمەس، 12756 ادام قول قويىپتى. تارماقتى ءۇشىنشى پەتيتسيا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدانىپتى. وسى ءۇش پەتيتسيانىدا شىلدە ايىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوز قولىمەن ومبىدان پەتەربۋرگكە جونەلتىپتى.
1905-جىلعى قارقارالى پەتيتسياسى ورىنبور، باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ گەنەرال گۋبەرناتورلارىن عانا ەمەس، رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگىندەگىلەردى دە شوشىتتى. ويتكەنى، 1905-جىلى باستالعان العاشقى رەۆوليۋتسيا جاڭعىرىعى رەسەيدىڭ ىشكى ايماقتارىندا دا تىيىلماي جالعاسىپ جاتقان- تىن. وعان بۇعان دەيىن تىپ -تيىش جاتقان وتار ەلدىڭ باس كوتەرە باستاۋى ورىس پاتشاسىن شىن الاڭداتقان ەدى. پاتشالىقتان قازاق جەرىندەگى گەنەرال گۋبەرناتورلارعا پەتيتسيا جازۋشىلار مەن ۇيىمداستىرۋشىلاردى قاتاڭ جازالاۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرىلەدى. قارقارالى پەتيتسياسىن جازۋشىلاردى، ۇيىمداستىرۋشىلاردى تەرگەۋ بىرنەشە جىلعا سوزىلدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، جاقىپ اقباەۆتىڭ سوڭدارىنا تۇراقتى تىڭشىلار سالىپ قويعان. سول تەرگەۋ بارىسىنىڭ ناتيجەسىنە وراي، قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى وسوۆسكيدىڭ جوعارىعا جىبەرگەن دەرەكتەرى بويىنشا «پەتيتسيانىڭ تەكسىن جازعان» دەلىنگەن جاقىپ اقباەۆ 1907-جىلى تۇرمەگە سوتتىڭ شەشىمىمەن ياكۋتياعا ء(بىر دەرەكتە جەتىسۋعا دەلىنگەن) جەر اۋدارىلعان. سول كەزدەگى انىقتالعان دەرەكتەر بويىنشا جاقىپ اقباەۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن زاڭگەر. قارقارالىدا ۋەزدىك سوتتا قىزمەت ىستەگەن. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىق، وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى جيىنداردا سوزدەر ايتىپ، تىڭشىلاردىڭ كوزىنە تۇسكەن. (كەيىن جاقىپ اقباەۆ 1917-جىلى قۇرىلعان الاش پارتياسىنىڭ بەلسەندى، بەلدى قايراتكەرى بولعان. اۆتور).
قارقارالى پەتيتسياسىنا بايلانىستى ءاليحان بوكەيحانوۆتا 1907-جىلى ايىپتالىپ، سوتتىڭ شەشىمىمەن تومعا جەر اۋدارىلعان. ال، قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى- احمەت بايتۇرسىنوۆ قارقارالىدا ەكى جىلدىق ورىس قازاق ۋچيليششەسىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن 1909-جىلى تۇتقىندالىپ، توعىز اي تۇرمەدە وتىردى. ول تۇتقىننان 1910-جىلى بوسانىپ، سوت جەر اۋدارۋعا شەشىم شىعارعان. ا.بايتۇرسىنوۆ ورىنبوردا تۇرۋدى ءوزى قالاعان.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتا «ويان، قازاق!» باسپادان شىققالى جەرگىلىكتى جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىندا بولعان. ءارى م.دۋلاتوۆتىڭ ۇستىنەن جاندارمەرياعا «قاراقارالى پەتيتسياسىن» جازۋعا ۇگىتتەدى، قول جينادى، شەرۋگە قاتىستى» دەگەندەي دەرەكتەر جينالعان. سوعان بايلانىستى 1910-جىلى سەمەيدە تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلادى. وندا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت وتىرىپ، شىعادى. سودان كەيىن ول ءبىر ۋاقىت جاندارمەريادان تاسالاۋ ءۇشىن تۇركىستانعا بارىپ، سوندا تۇرادى.
سونىمەن، ورىنبور مەن باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورلارى «قارقارالى پەتيتسياسىن» ۇيىمداستىرۋشىلاردى قۋعىنداۋدى 5 جىلعا دەيىن سوزدى.
1905-جىلى رەسەيدىڭ پاتشاسىنا، ۇكىمەتىنە، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدانىپ، ولاردى ءبىراز دۇرلىكتىرگەن «قارقارالى پەتيتسياسى» نە تالاپ ەتىلگەن ەدى؟. ارينە، «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» ماقساتى وتارشىلاردان زارداپ شەگىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن، قۇقىعىن قورعاۋ بولاتىن. رەسەي پاتشاسىنىڭ اتىنا جىبەرىلگەن پەتيتسياداعى ون ءبىر باپتا، 1)مەشىتتەردى مۇفتياتقا قاراتۋ، 2)قازاق تىلىندە مەكتەپتەر اشۋ، 3)اكىمشىلىكتەر مەن سوتتاردا ءىستى قازاقشا جۇرگىزۋ، 4)سوت ىستەرىنە پريسياجنىي تاعايىنداۋ، دالەلسىز تۇتقىنداپ، جەر اۋدارۋعا تىيىم سالۋ، 5)قازاق جەرلەرىنە شەتتەن جىبەرىلگەن ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ، 6)قازاققا ءسوز بوستاندىعى بەرىلىپ، گازەت، جۋرنال اشۋعا رۇقسات بەرۋ، بارلىق ۋەزدەر مەن بولىستىقتاردا مەكتەپتەر اشۋ، زەمستۆو مەكەمەلەرىن اشۋ جانە ت.ب. وزەكتى ماسەلەلەر تالاپ ەتىلگەن.
سول ءۇشىن پاتشالىق بيلىك «قارقارالى پەتيتسياسىن» ۇيىمداستىرعانداردى تۇرمەگە وتىرعىزدى،سوتتادى، جەر اۋداردى. بىراق، بۇل ساياسي كۇرەس قازاق وقىعاندارىن ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن كۇرەستە بىرىكتىرە ءتۇستى.
2. 1905-جىلدان 1917-جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى ساياسي ىلگەرىلەۋشىلىكتەر
العاشقى ورىس رەۆوديۋتسياسى مەن قارقارالى پەتيتسياسىنان كەيىن قازاق جەرىندە وڭ وزگەرىستەر بولدى ما؟ دەگەن سۇراق تۋىنداي قالعان جاعدايدا، قازاق وقىعاندارى بىرەر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەنىن بايقاۋعا بولادى. ولار اتاپ ايتقاندا مىنالار:
1. احمەت بايتۇرسىنوۆقا گازەت شىعارۋعا رۇقساتتى الۋعا مۇمكىندىك بەردى..
- رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك I –II-دۋماسىنا ورىنبور، باتىس ءسىبىر، تۇركىستان گۋبەرنيالارىنان، وعان قاراستى ۋەزدەردەن دەپۋتاتتىققا كانديداتتار ۇسىنىلا باستادى. ناتيجەسىندە دۋماعا باتىستان ا.قالمەنوۆ،ورالدان باقىتجان قاراتاەۆ،اقمولا ۋەزىنەن ش.قوسشىعۇلوۆ،تورعاي ۋەزىنەن احمەت ءبىرىمجانوۆ، پاۆلودار ۋەزىنەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، سەمەي ۋەزىنەن جاقىپ اقباەۆ، جەتىسۋدان مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ، ب.قۇلمانوۆ دەپۋتاتتتىققا ۇسىنىلىپ، ش.قوسشىعۇلوۆ،ب.قاراتاەۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.تىنىشپاەۆ، دۋماعا دەپۋتاتتىققا وتكەن.
جالپى رەسەيدىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى دۋماسىدا پاتشا جارلىعىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن تاراتىلىپ جىبەرگەن. ەكى دۋمادا دا ناقتى قىزمەت ىستەپ، كوميسسيا مۇشەسى بولىپ، ءتۇرلى زاڭدىق ۇسىنىستار جاساعاندار ا.ءبىرىمجانوۆ پەن ب.قاراتاەۆ. دەگەنمەن،رەسەيدىڭ I-II-دۋماسىنا قازاق ايماقتارىنان دەپۋتتاتار سايلانۋى قازاق تاريحىندا پروگرەسسيۆتىك ماڭىزى بار قادام بولدى.
3 . ودان كەيىن پاتشالىق ۇكىمەت «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» تالابىنا سايكەس، جاسى تولماعان جاسوسپىرىمدەردى پراۆوسلاۆيە دىنىنە قابىلداۋدى شەكتەدى. جەرگىلىكتى ۋەزدەردە زەمستۆو (بۇل مەكەمە ول كەزدە جەرگىلىكتى جەردە مەكتەپتەر اشۋ، دارىگەرلىك باقىلاۋ پۋنكىتتەرىن اشۋ، جەر ءبولۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن) اشۋدا دا سەڭ قوزعالدى.
- 1906-جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنا مۇشە بولىپ، سول جىلى ول ورالدا بىرقاتار قازاق وقىعاندارىنىڭ باسىن قوسىپ، كونستيتۋتسيالىق مونارحيالىق پارتيانىڭ قازاق جەرىندەگى بولىمشەسىن اشقان. (كەيبىر جازبالاردا 1905-جىلى وتكەن، 9 ادام مۇشە بولعان» دەپ كورسەتىلگەن.اۆتور.)كونستيتۋتسيالىق مونارحيالىق پارتيانىڭ ورالدا اشىلۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى- قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا ۇلتتىق پارتيا قۇرۋعا وي تۇرتكى بولۋىندا)
- حح-عاسىردىڭ باس كەزىندە اق قازاق ەلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىپ، ءبىر ەمەس، رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاتشاسىنا، ۇكىمەتىنە، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە ءۇش بىردەي پەتيتسيا جازعان قازاق زيالىلارىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق ءىس -حاراكەتتەرى اياقسىز قالعان جوق. مۇنىڭ سوڭى وقىعان قازاق زيالىلارى قازاق ەلىنىڭ قۇقىقتارى مەن كەلەشەگى ءۇشىن كۇرەسۋگە بولاتىنىنا كوزدەرى جەتىپ، بىرىگۋگە، توپتاسۋعا ۇمتىلدى. بۇل رەۆوليۋتسيالىق دامۋ ۇدەرىسىنە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ 1909-جىلى پەتەربور باسپاسىنان شىققان «قىرىق مىسال»، ورىنبور باسپاسىندا باسىلعان «ماسا»`1910-, م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» 1909- كىتاپتارى مەن سول كەزەڭدەردە قازاق اراسىنا تاراعان «ايقاپ»جۋرنالى ، «قازاقستان» گازەتى زور ساياسي ىقپال تيگىزگەنىن ايتۋعا بولادى. ال، ورىنبوردا جىلى «قازاق» گازەتى شىعا باستاعاندا، قازاق جۇرتىنىڭ ۇلتتىق بەلسەندىلىگى 1905-جىلعا قاراعاندا ءبىرشاما ارتقانىن اڭعارۋعا بولادى.
- ءسويتىپ،1905-جىلدان 1907-جىلدارعا دەيىن سوزىلعان ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ قازاق جەرىندە دە زور اسەرى بولدى. ۋسپەنسك شاحتالارىندا جۇمىسشىلاردىڭ، قارقارالى، جەتىسۋدا شارۋالاردىڭ قوزعالىستارى، ميتينگتەرى بولدى. ەڭ باستىسى وسى توڭكەرىستىك ءمانى بار قوزعالىس جىلدارىندا وقىعان قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارى ءوستى. وسى كەزەڭدەردە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحامەدجان سەرالين، جاقىپ اقباەۆپەن بىرگە باقىتجان قاراتاەۆتىڭ، مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتىڭ، مۇستافا شوقاەۆتىڭ، حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ،جاحانشا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ، ءا.ەرمەكوۆتىڭ ەسىمدەرى اتالا باستادى.
- سونداي اق، قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا ۇلتجاندى تۇلعالار مەن بىرگە، كونستيۋتتسيالىق -مونارحيالىق، سوتسيال- دەموكراتيالىق جانە باسقا دا كوزقاراستاعى، اعىمداعى توپتار پايدا بولا باستادى. وسى كەزدە پانتۇركىشىلدىك توپتار پايدا بولىپ، رەسەيدە مۇسىلمان پارتياسىنىڭ قوعامى قۇرىلعانىن ايتۋ كەرەك. سونداي اق، 1917-جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋللين. ءالىبي جانگەلدين ءتارىزدى بولشەۆيكتىك يدەيانى قولداعان قايراتكەرلەر دە شىعا باستادى. رەسەيدەگى رسدرپ نىڭ قازاق جەرىندە بولىمشەلەرى اشىلدى.
8. العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن رەسەي پاتشاسىنىڭ مانيفەسى شىعىپ، ورىس جەرىنەن تىس، وتار ەلدەردە دە ءسوز بوستاندىعى، ۇلتتاردىڭ ەركىندىگى، تەڭدىگى تۋرالى ءسوز قوزعالا باستادى. «قارقارالى پەتيتسياسىنان» كەيىن بولعان وقيعالار ەلدى جالپى ساۋاتتاندىرماي، قازاقتى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكە شاقىرۋ، ۇيىمداستىرۋ وتە كۇردەلى شارۋا ەكەنىن قازاق زيالىلارى ءتۇسىندى. جانە ولار ەلدى جالپىلاي ساۋاتتاندىرۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىتتىڭ ءوتۋى قاجەتتىگىن، بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن ءوتۋ زاڭدىلىعىن ءتۇسىندى. مىنە، وسى تار جول، تايعاق كەشۋدە ۇلتتى جالپى ساۋاتتاندىرۋ مەن وعان ايقىن دا، دارا جول اشقان ادام احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى. 1909-جىلى باسپادان شىققان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قىرىق مىسالى» مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى!» ۇلت ساناسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەرۋدەگى العاشقى قادام بولدى. احاڭ 1910-جىلى «ماسا» اتتى جيناعى باسپادان شىققاننان كەيىن، ۇلتتىڭ رۋحىنا ادەبي شىعارما ارقىلى دەم بەرۋمەن ءىس بىتپەيتىنىن تەرەڭ ۇعىندى . ول ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ ءتول الىپپەسى، عىلىمي نەگىزدەرگە سۇيەنگەن ءتىلى، ادەبيەتى، ونەرى بولۋى ءتيىستى ەكەنىن، وسى اتالعان مادەنيەت وركەندەرى بولماسا، قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى، وركەنيەتتى ەل بولىپ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ءتۇسىندى.
1998-جىلى استانادا وتكەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 120-جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن جيىندا قازاقتىڭ دارا جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆ ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاق الىپپەسىن، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن (فونەتيكاسى، سينتاكسيسى، مورفولوگياسى), بىرنەشە مەتوديكالىق وقۋ قۇرالدارىن، تەرمينولوگياسىن، «ادەبيەت تانىتقىشىن»، جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىن «اتاق، داڭق ءۇشىن ەمەس، ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن، «جانكەشتىلىكپەن» جازعان» دەپ ءادىل باعاسىن بەرگەن ەدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءالىپ ءبيى، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، العاشقى تەرمينولوگياسى، «وقۋ قۇرالدارى» قازاق حالقىن جالپىلاي ساۋاتتاندىرۋ جولىن جەڭىلدەتكەن، سوعان دەيىن ارالاسىپ كەتكەن اراب، تۇرىك، تاتار تەرميندەرىنەن قازاق ءتىلىن ءبىرجولا تازارتقان، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ ىسىندەگى رەۆوليۋتسيالىق، توڭكەرىسشىل جول ەدى.
ءسويتىپ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءالىپبيى» مەن «قازاق ءتىلىنىڭ وقۋلىقتارى» قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلىن جاڭا مادەني بيىككە كوتەرىپ ەدى. احاڭنىڭ «ءالىپبيى» مەن «وقۋلىقتارىن» سول كەزدەگى قوعام جاتىرقاماي قابىلدادى جانە وقۋ جۇيەسىنە ءسىڭىسىپ كەتتى. بۇل قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ ءداۋىرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولدى.
ال، «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋىن قازاق ۇلتىنىڭ جاڭعىرۋ كەزەڭى دەپ اتاۋعا بولادى. «قازاق» گازەتى ەلگە تاراعان العاشقى سانىنان كۇنىنەن باستاپ، ورىس وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان كۇرەسكەر رۋحتاعى گازەت بولدى. «قازاق» گازەتى ءتۇرلى كوزقاراستا بولعان قازاق زيالىلارىن ەل مۇددەسى ءۇشىن توپتاسۋعا سەبى ءتيدى.. گازەت سوناۋ 1918-جىلعا دەيىن قازاقتىڭ تازا ۇلتتىق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور قىزمەت جاسادى. «قازاق» گازەتى جەر ماسەلەسىن، وقۋ اعارتۋ ماسەلەلەرىن، سوت ىستەرىن ۇنەمى نازاردان تىس قالدىرماي جازىپ وتىردى. «قازاق» گازەتى ۇلتتىڭ كوكەيىندەگى ماسەلەلەردى ۇزبەي جازىپ وتىرعاسىن، ەلدىڭ اراسىندا بەدەلى ارتىپ، كەڭىنەن تارالدى. ياعني، گازەت قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلت رەتىندە سەزىنۋىنە، ۇيىسۋىنا سەبەپ بولدى.سودان قازاقتىڭ وسى كەزەڭىندەگى وقىعاندارى ەلدىڭ كەلەشەگىن، مەملەكەت بولۋ مۇمكىندىگىن ويلاي باستادى.
وسىنداي دامۋ ۇدەرىسىنەن وتكەن قازاق زيالىلارى قازاق ۇلتىنىڭ باسىن قوسۋدى ويلاستىرا باستاعان ەدى. وسى سەبەپتەن 1913-جىلى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى مۇحامەدجان سەرالين ۇلتتىق ۇيىم، نە پارتيا قۇرۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ جالپىحالىقتىق سيەزىن وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان بولاتىن.
الاش پارتياسى قۇرىلاتىن I-جالپىحالىقتىق سيەزگە دەيىن، 1917-جىلى 2-8-ساۋىردە تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سيەزى ورىنبور قالاسىندا وتكەن. سيەز جۇمىسىنا ا.بايتۇرسىنوۆ جەتەكشىلىك جاساعان. مۇندا قازاقتىڭ كوكەيىنەن تۇسپەي جۇرگەن ازاماتتىق كوميتەتتەر قۇرۋ،جەردى قازاقتارعا ءبولۋ، وقۋ اعارتۋ، ءدىن، سوت ىستەرى، ءباسپاسوز تەڭدىگى ءتارىزدى ماڭىزدى ون ءتورت باپتان تۇراتىن ماسەلەلەر تالدانىپ، سوعان وراي سيەز سوڭىندا شەشىمدەر قابىلدانعان.بۇل سيەزدىڭ بيۋرو مۇشەلەرى بولىپ ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، و.الماسوۆ، س.قادىرباەۆ،ك.تۇرىموۆ، ي.تۇرمۇحانبەتوۆ سايلانعان.وسى سيەزدە ماسكەۋدە وتەتىن جالپى مۇسىلماندار سيەزىنە دەلەگاتتار سايلانعان.
ءسويتىپ، 1917- جىلمەن 1917-جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قازاق حالقى مەن وقىعاندارى ۇلتتىق رۋحتانۋ مەن ساياسي جەتىلۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭىن باسىنان وتكەردى.
3. «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى جانە ونىڭ ۇلتتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ماڭىزدىلىعى
1917-جىلعى اقپان توڭكەرىسىندە پاتشا تاعىنان تايدىرىلىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت ونىڭ ورنىنا كەلگەن بولاتىن. بۇل قازاق ەلىندە ۇلتتىق قوزعالىستىڭ جەدەلدەۋىنە سەبەپكەر بولدى. 1917- جىلدىڭ 21- 26-شىلدەسىندە ورىنبوردا جالپىقازاقتىڭ سيەزى بولدى. سيەزدە نەگىزىنەن اۆتونوميالىق مەملەكەت قۇرۋ، وقۋ اعارتۋ، جەردى قازاقتارعا تەگىن ءبولىپ بەرۋ، ءدىن ماسەلەلەرى قارالدى. سيەزدە اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسىندە ءتۇرلى پىكىرلەر بولدى. ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى پىكىردە بولسا، ءا.بوكەيحانوۆ رەسەي فەدەراتسياسى قاراماعىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا قۇرۋدى ۇسىندى. سيەز سوڭىندا كوپشىلىك داۋىسپەن وسى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن فەدەراتسيا قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمگە توقتالىپ. الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىن جاريا ەتتى. سەمەيدەگى بولىمشەسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ،ج.عابباسوۆ، ورىنبور بولمشەسىن تورعاي وبلىسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ءا.بوكەيحانوۆ سايلاندى. وسى جولى قۇرىلعان الاش پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلمادى. الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن قابىلداۋدى دا كۇزدە بولاتىن سيەزگە قالدىرىلدى.
1917- جىلى قاراشادا «قازاق» گازەتىندە «الاش پارتياسىنىڭ» باعدارلاماسى جاريالاندى سودان كەيىن ورىنبوردا جالپى قازاقتىڭ II-سيەزى وتكەن. بۇل سيەزگە مۇستافا شوقاي باسشىلىق ەتىپ، الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىمەن تانىستىرىپ، باياندامانى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جاساعان. وسى سيەزدە الاش وردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، وعان 25 وكىل مۇشە بولىپ سايلانعان. بۇل ۇكىمەت مۇشەلىگىنە ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ ءوز قالاۋلارىمەن كىرمەي قالعان. جينالعاندار كوپشىلىك داۋىسپەن رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميالى دەربەس قازاق مەملەكەتى بولۋىن قۇپتادى. سونداي اق، سيەزگە قاتىسۋشىلار پارتيانىڭ «الاش» جانە ۇكىمەتتىڭ «الاش وردا» دەپ اتالۋىن ماقۇلدادى.
جالپىقازاقتىق سيەز اياقتالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي، جىمپيتى قالاسىندا بۇرىننان ەلگە تانىس قوعام قايراتكەرلەرى ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن ج.دوسمۇحانبەتوۆ باتىس جەرىنىڭ وقىعاندارىن جيناپ، «ويىل ءۋالاياتى» دەگەن ۇيىم اشقانىن جاريا ەتكەن ءدى. بىراق، مۇنى الاش پارتياسى، ونىڭ ىشىندە ءا.بوكەيحانوۆ قولدامادى جانە ولاردان كەلگەن رەسمي قۇجاتتارعا قول قويماعان.
4.العاشقى «قازاق اۆتونومياسى» قۇرىلعانعا دەيىنگى وقيعالار
قازاق جەرىندە بولعان جىلعى كوتەرىلىستەر مەن الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى ءالى تولىق زەرتتەلمەي جۇرگەنىن كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ءوزى مويىنداپ ءجۇر. سودان با، وسى كەزدە كەيبىر تاريحشىلار الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن ءتۇرلى كوزقاراستاردا جازۋعا بەيىم بولىپ ءجۇر. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كەيبىرىن باسقا قايراتكەرلەردەن ءبولىپ الىپ، حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن الابوتەن ماداقتاۋ سياقتى جامان عادەتتەر دە ورىن الىپ ءجۇر. ماسەلە الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن ساتى ساتىسىمەن ءالى ورىن ورىنىنا قويماعانىمىزدا. سونداي اق، وسى كۇنگى كەيبىر ماقالالاردا «قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىن، قازاق مەملەكەتىنىڭ وسى كۇنگى شەكارالىق تەرريتورياسىنىڭ ساقتالۋىنا ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن ج.دوسمۇحامەدوۆ سەبەپ بولدى» دەسە، كەيبىر ماقالالاردا ولاردى الاش قايراتكەرى ەرمەك الىمحانوۆقا تەلىگەن. جالپى، قاي تاريح بولماسىن، ونىڭ كەز كەلگەن كەزەڭىن ونىڭ الدىنداعى نەمەسە، ونان كەيىن بولعان دامۋ ۇردىستەرىنەن ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ ەش ءجونى جوق. ويتكەنى، تاريحتىڭ كەز كەلگەن وقيعالارى ءبىر بىرىمەن ايىرا المايتىنداي جالعاستى بولادى.
1818-جىلى قازاق جەرىنىڭ شىعىسىندا، ورتالىعىندا، وڭتۇستىگىندە ۋاقىتشا ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ، كولچاك ارمياسىنىڭ ۇستەمدىك ەتىپ وتىرعان كەزىندە 1917-جىلدىڭ اياعىندا قۇرىلعان الاش وردا ۇكىمەتى كولچاكپەن بايلانىس جاساپ، 1919- جىلعا دەيىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەستى. بىراق، كولچاك الاشتىقتار كۇتكەندەي، الاش اسكەرىن تولىق قارۋلاندىرمادى، ونىڭ ساياسي، اسكەري كۇشكە اينالۋىنا جول بەرمەدى. ال، كولچاك سول كەزدە الاش كوسەمدەرىنە «قازاق جەرىندە اۆتونوميالىق مەملەكەت قۇرىلۋعا جول بەرمەيتىنىن» اشىق ايتىپ، ءتۇسىندىردى. سول سەبەپتى، 1917-جىلى ورىنبوردا وتكەن II-جالپىحالىقتىق سيەزگە قاتىسۋشىلار ءاليحان بوكەيحانوۆتان كادەت پارتياسى مەن الاش پارتياسى اراسىنداعى قاتىناسىن انىقتاۋدى تالاپ ەتتى. مىنە، وسىنداي سەبەپتەردەن كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنان باس تارتتى. كوپ ۇزاماي ول «قازاق»گازەتىندە « كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» اتتى ماقالاسى جاريالاندى.
ءبىر قىزىعى ح.دوسمۇحانبەتوۆ پەن ج.دوسمۇحانبەتوۆ 1818-جىلى قاڭتار ايىندا ۆ.لەنين مەن ي.ءستاليننىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ، قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعان.
بىراق، بولشەۆيكتەردىڭ ول كەزدە ۇلتتار ىسىمەن ناقتى اينالىسۋعا ۋاقىتتارى دا بولماعان ءتارىزدى. كەڭەس وكىمەتى 1919-جىلى عانا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سىبىردەگى ۇياسىن تالقانداپ، كولچاكتىڭ ارمياسىن كۇيرەتىپ، قالعاندارىن قىتايعا قاراي ىسىردى. بارلىق جەردە كەڭەس بيلىگى ۇستەم بولا باستادى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى 1917-قازان ايىندا جاريالاعان دەكرەتتەرىنە وراي (ول دەكرەتتە شارۋالارعا جەردى ءبولىپ بەرۋ، ۇلتتارعا وزدەرىن باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرۋ جانە باسقا دا دەموكراتيالىق مۇراتتارعا نەگىزدەلگەن باپتار جەكە جەكە اتالعان). كەڭەس ۇكىمەتى ماركستىك كوممۋنيستىك باعدارلاماسى مەن وسى دەكرەتتەر نەگىزىندە فەدەرالدىق مەملەكەت قۇرىلىمىن باسقارۋدى جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرا باستادى. ەكونوميكالىق ساياساتتار مەن تەرريتورياداعاى كوپتەگەن ۇلتتاردى باسقارۋ ماقساتىندا ۇكىمەت جانىنان ۇلتتاردى باسقارۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، ونى باسقارۋدى ي.ستالينگە مىندەتتەدى. لەنين، ستالين، سۆەردلوۆ جانە باسقادا ۇكىمەت مۇشەلەرى شىعىستى ءسىبىردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى مەن كولچاكتان ازات ەتكەننەن كەيىن، پاتشا ۇكىمەتى كەزىندە باتىس ءسىبىر، ورىنبور. تۇركىستان گۋبەرنيالارى دەپ اتالعان ايماقتى قالاي باسقارۋدى ءوزارا تالقىلاعان. سودان كەيىن عانا بۇرىننان وزدەرىمەن تانىس بولشەۆيك ءالىبي جانگەلدينمەن بايلانىسىپ، الاش پارتياسىنىڭ ىشىنەن ەل مەن جەر تاريحىن جاقسى بىلەتىن، تىلگە كەلۋگە بولاتىن بىرنەشە ادامدى بىرگە الىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ماسكەۋگە كەلۋگە بۇيىرادى. سونىمەن ءالىبي جانگەلدين قاسىنا احمەت بايتۇرسىنوۆتى جانە تاعى ون شاقتى ادامدى ەرتىپ، 1919-جىلى ناۋرىز ايىندا ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتەدى.
وسى ارادا قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن بۇرىنعى پاتشالىق يمپەريانىڭ يەلىگىندە بولعان، الەمدەگى ەڭ تەرريتورياسى بار ۇلكەن مۇراعا يە بولعان بولشەۆيكتەر مەملەكەتتىك ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قابىلەتتى جۇرگىزگەنىن بايقاۋعا بولادى. كەڭەس ۇكىمەتى بار بولعانى ءبىر جىل ىشىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتتەرىن بارلىق تەرريتوريادا جولعا قويدى. ونىڭ ىشىنە تەرگەۋ، بارلاۋ قىزمەتتەرىدە كىرەدى. 1919-سىبىردەگى ۋاقىتشا ۇكىمەتتى ءبىرجولا جەڭگەننەن كەيىن كەڭەستەر ۇكىمەتى بارلىق سالالاردا مەملەكەتتىك باسقارۋ ءىسىن جۇزەگە اسىردى. سوعان وراي رەسەي قاراماعىنداعى ۇلتتارعا اۆتونوميالىق قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ۆ.لەنين مەن ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي.ستاليندە ۇلتتىق اۆتونوميا سۇراعان ەلدىڭ تەرريتورياسى، ولاردىڭ ساياسي جەتەكشىلەرى تۋرالى تولىق جانە جاناما مالىمەتتەر جيناعان ءتارىزدى. اسىرەسە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىندا الاش پارتياسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ تۋرالى، ونىڭ بۇرىن كادەت پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعانى، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بەلسەندىلىك تانىتقانى جاقسى بەلگىلى بولعانىن باجايلاۋعا بولادى. سول سەبەپتى ۆ.لەنين مەن ي.ءستاليننىڭ 1919-جىلى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋدى قاراستىرۋ كەزىندە الاش قايراتكەرلەرىنە سەنىمسىزدىكپەن قارايتىنىن اشىق بايقاتقانداي بولدى.سوعان قاراماستان، قازاق اۆتونومياسى تۋرالى قازاق دەلەگاتسياسىمەن كەلىسسوز باستالعان تۇستا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كەلتىرگەن دالەلدەرىنە قارسى ءۋاج ايتا الماي،1919-جىلى 4-ساۋىردە الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويعان.
قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوبىنەسە ۇكىمەتتىڭ ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي.ستالينمەن جۇرگەن. بۇل ءتورت ايعا سوزىلعان كەلىسسوزدەردە ا.بايتۇرسىنوۆ سول تۇستا قازاق حالقى مەكەن ەتەتىن وبلىستار تۋرالى تولىق مالىمەت بەرگەن، قازاق حالقىنىڭ گرامماتيكالىق عىلىمي ءتىلى قالىپتاسقان، ادەبيەتى، مادەنيەتى بار ەل ەكەنىن وسى جيىنداردا بىرنەشە مارتە دالەلدەگەن. لەنين، ستالين، سۆەردلوۆ جانە ت.ب.كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرى قاتىسقان ماجىلىستەردە ا.بايتۇرسىنوۆ پەن كەڭەسكە قاتىسۋشى باسقادا وكىلدەردەن الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كەزەڭدەردەگى قىزمەتتەرى تۋرالى دا مالىمەتتەر سۇراعان. 1919-جىلى ءساۋىر ايىندا تورعايداعى سوۆدەپ كوميسسارى امانگەلدى يمانوۆتىڭ ويدا جوقتا قازا بولۋى ماسكەۋدە ءوتىپ جاتقان اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى كەڭەس كەزىندە ءبىرشاما كەدەرگى كەلتىرگەندەي. كەڭەس باسشىلارىنىڭ الاشتىقتارعا كۇمانمەن قاراۋى كۇشەيگەن. دەگەنمەن، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بىلىكتىلىگى مەن ءبىلىمى، ايتقان دالەلدەرى لەنين مەن ءستاليننىڭ ءبىر شەشىمگە كەلۋىنە اسەر ەتتى دەسەك ارتىق ەمەس. ماسكەۋدەگى ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان دەلەگاتسيا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىمەن ءتورت ايعا جۋىق ۋاقىت كەلسسوز جۇرگىزگەنىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون. ماسكەۋگە ناۋرىز ايىندا بارعان قازاق وكىلدەرى دەگەندەرىنە تەك شىلدە ايىندا عانا قولدارى جەتەدى.
الاش تاريحىن زەرتتەگەن، ا.بايتۇرسىنوۆ تۋرالى بىرنەشە عىلىمي ماقالا جازعان اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس «اسا ءىرى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى» اتتى ماقالاسىندا « 1919-جىلى 10-شىلدە كۇنى ۆ.لەنين «قىرعىز (قازاق. اۆت) ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت جونىندەگى ۋاقىتشا ەرەجەگە» قول قويدى. كازرەۆكومنىڭ مۇشەلىگىنە العاشىندا ا.بايتۇرسىنوۆ، س.مەڭدەشەۆ، س.پەستكوۆسكي (توراعا) ەنگىزىلىپ، كەيىن ونىڭ قۇرامىنا ب.قاراتاەۆ، م.تۇنعانشين، ب.قارالدين، ت.سەدەلنيكوۆ، ت.الىبەكوۆ بولدى» دەپ جازادى. سونداي اق، اكادەميك وسى ماقالاسىندا «ا.بايتۇرسىنۇلى كازرەۆكوم توراعاسىننىڭ ورىنباسارى، ءارى ونىڭ ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە1920 جىلعى 4-12-قازان كۇندەرى ورىنبور قالاسىندا وتكەن كەڭەستە بۇكىل قازاقستاننىڭ قۇرىلتاي سيەزىن شاقىرۋ جانە ونىڭ باستى قۇجاتى «قازاق اسسر ەڭبەكشىلەرى پارۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسىن» دايىنداۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى» دەپ اتاپ كورسەتكەن. بۇل كازرەۆكومنىڭ ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانى قۇرۋ بارىسىنداعى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى اياقتالعاندا 1920 جىلعى تامىز ايىندا ماسكەۋدە وتەتىن «قازاق ءاسسرى» اۆتونوميالى ۇكىمەتىن قۇرۋ تۋرالى» ماسەلە بويىنشا ءبىر اي بۇرىن قازاق دەلەگاتسياسى شاقىرىلدى. ا.بايتۇرسىنوۆ كازرەۆكومنىڭ ورىنباسارى رەتىندە پەستكوۆسكيگە وندا بايانداما جاساۋعا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى ءالىمحان ەرمەكوۆتى جىبەرۋدى ۇسىنادى. ءسويتىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ باسشىلىعىنا كەلەشەگى بار جاس ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ كانديداتۋراسىن قولايلى كورگەن. ماسكەۋدە جاسالاتىن باياندامانى ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ ءبارى الدىن الا ويلاسىپ، بىرگە جازعان. سونىمەن 1920-جىلى 17-تامىزدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلىمىنىڭ قۇجاتتارىن تالقىلاۋ باستالىپ، وندا ءالىمحان ەرمەكوۆ بايانداما جاسايدى.ءبىر اپتا تالاس تارتىستان كەيىن، 27-تامىزدا «قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەتكە ۆ.لەنين مەن م.كالينين قول قويدى.
قازاق اۆتونومياسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ س.مەڭدەشوۆ سايلانىپ، ۇكىمەت قۇرامىنا ءا.ەرمەكوۆ كىرمەي قالعان. ونىڭ باستى سەبەبى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى ءالى دە الاش قايراتكەرلەرىنە سەنبەيتىندىگىندە بولسا كەرەك.
قازاق تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ الاش قوزعالىسى مەن مادەنيەتىن، عىلىمىن دامىتۋداعى ەڭبەكتەرىن اتاي كەلىپ «ۇشىنشىدەن، ۆ.لەنيننىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق ولكەسىن باسقاراتىن قازاق (قىرعىز) رەۆوليۋتسيالىق كوميتتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان ا.بايتۇرسىنۇلى بولاشاق قازاق اۆتونومياسىنىڭ اياسىنا بارلىق قازاق جەرىن جيناۋدا ەرەكشە قاجىرلىلىق تانىتتى، چەليابى وبلىسىنا ەنىپ كەتكەن قوستاناي ۋەزىن قازاق ولكەسىنە قايتارۋ ءۇشىن م.سەرالينمەن بىرگە ۆ.لەنينگە ارنايى حات جازىپ قانا قويماي، سوۆەتتەردىڭ بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىندە ، (ركپب) ورتالىق كوميتەتىندە قاراتىپ، وبلىستى كەرى قايتارتتى» دەپ قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا، قازاق جەرىنىڭ شەكارالىق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا الاش قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ اتاپ كورسەتكەن. (ماناش قوزىباەۆ. «حح -عاسىردىڭ ۇلى رەفورماتورى»اتتى ماقالاسىندا).
1905-جىلدان باستالىپ، 1917-جىلعى اقپان، قازان توڭكەرىستەرىنەن كەيىندە ۇلت ازاتتىعى، مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن كۇرەسىن جالعاستىرعان الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا مۇحتار اۋەزوۆ، بەيىمبەت مايلين، ماعجان جۇماباەۆ،سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ جانە ت.ب دارىندى اقىن جازۋشىلاردا بولىپ، ولار ۇلت مۇراتى ءۇشىن قىزمەت ەتتى.
ەسكەرتۋ: بۇل ماقالا شاعىن بولعانىمەن، 1905-جىلدان باستالىپ، 1920-جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىن، قازاق حالقىن ساۋاتتاندىرىپ، كوز- كوكىرەگىن اشۋ ءۇشىن وقۋ -اعارتۋ باعىتىنداعى قايراتتى قىزمەتتەرىن، قازاقتىڭ قۇقىعىن،ءدىنىن، جەرىن قورعاۋداعى كەلەلى ىستەرىن كەز -كەزىمەن، رەت -رەتىمەن تولىق كورسەتۋگە تىرىستىم.
مەنىڭ الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆقا، الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆكە ەشقانداي قيعاش كوزقاراسىم جوق. مەن «تاريحي وقيعالار قالاي بولدى، سولاي سيپاتتالۋى ءتيىس» دەيتىن كوزقاراستاعى اداممىن. بۇل ماقالا تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە، سول كوزقاراستا جازىلدى. اۆتور.
جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى
پىكىر قالدىرۋ